Spacerkiem po Strzelnie - cz. 66 Ulica Świętego Ducha - cz. 21

Zbierając przez lata materiał do projektu „Spacerkiem po Strzelnie" nie przypuszczałem, że temat urośnie do rangi kilkutomowego dzieła. Co rusz, to trafiam na nowe niezwykle ciekawe informacje. Dotarcie do nich to efekt wieloletnich przeszukiwań różnych archiwaliów, XIX i XX-wiecznej prasy i to zarówno tej urzędowej jak np. pruskie Amtsblatty, strzeleński i mogileńskie Powiatowe Dzienniki Urzędowe, jak również ogólnodostępnych, dzienników, tygodników, miesięczników oraz przeróżnych periodyków. Dużo informacji zdobyłem i dalej zdobywam od obecnych i byłych mieszkańców Strzelna, nawet tych, których potomkowie mieszkają za oceanem.

Kontynuując spacerki po mieście, przejdźmy pod dalsze posesje, by je opisać i przy okazji podać kilka faktów i anegdot z historii odwiedzanych miejsc. Zatrzymujemy się przed budynkiem Poczty Polskiej, oznaczonym numerem 32, dawniej policyjnym nr 52. W 2007 r. obiekt ten został poddany rewitalizacji, tak, że dziś z pyszna się prezentuje. Wizerunek odnowionej kamienica uwieczniony został również na znaczku pocztowym. Podobnie jak następna kamienica (dawna restauracja Piastowska) oba budynki zostały wybudowane przez Maksymiliana Łowickiego budowniczego, który był wykonawcą wielu inwestycji miejskich w Strzelnie. Budynki wybudowane zostały na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. Inwestycje stanowiły lokatę kapitału prężnego właściciela firmy budowlanej, który przed 1889 r. zakupił parcele by na nich wystawić jedne z okazalszych kamienice w mieście. Budynki, choć w swej konstrukcji są typowymi, posiadają niezwykle efektowne elewacje frontowe. Bogata eklektyczna dekoracja nawiązuje do minionych epok, baroku i klasycyzmu, czyli zawiera elementy historyzmu - neobarokowe i neoklasycyzmu. Na budynku poczty, w części parterowej znajdujemy silne boniowanie, a nad oknami pierwszego piętra wkomponowane zostały, w tympanonach nadokiennych, głowy ludzkie, elementy palet malarskich z pędzlami symbolizujące sztukę, i wyobrażenie kół zębatych nawiązujących do ówczesnego bumu przemysłowego. Część piwniczna pierwszej kamienicy do lat sześćdziesiątych skomunikowana była poprzez centralnie umieszczone w elewacji frontowej zejście piwniczne. Takie umieszczenie schodów miało związek z użytkowym przeznaczeniem piwnicy, np. na cele warsztatów usługowych, a nawet lokali mieszkalnych.

Nieruchomość ta stanowiła w 1800 r. parcelę zabudowaną budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi z niewielkim ogrodem. Należała ona do szewca Poradzińskiego, Polaka wyznania katolickiego. Kolejnym jej właścicielem był syn Walenty, który mając 27 lat, w 1827 r. poślubił 22 letnią Weronikę Markowską, sąsiadkę z tejże samej ulicy. Z kolei ich syn ur. w 1830 r. zawarł w 1855 r. związek małżeński z 21 letnią Józefą Sikorą i stał się spadkobiercą tejże parceli. Od niego przed 1889 r. nieruchomość nabyli małżonkowie Łowiccy.

Maksymilian Łowicki do Strzelna sprowadził się ok. 1875 r. z Graboszewa. Wówczas to, poślubił 21 letnią Wiktorię Laskowską, córkę Antoniego Laskowskiego, znakomitego obywatela miasta Strzelna. Po raz pierwszy Antoniego poznajemy w czasie rozruchów miejskich związanych z Wiosną Ludów w 1848 r. Między innymi z jego inicjatywy 23 marca 1848 r. usunięto pruskie orły, oznaki władzy z urzędów miejskich. Wchodził on w skład strzeleńskiego Komitetu Narodowego Polskiego. Prowadził gospodarstwo rolne, a do tego posiadał kilka nieruchomości miejskich. W 1854 r. był członkiem magistratu. Od 1867 r. był sekretarzem Kasy Pożyczkowej dla Miasta Strzelna i okolicy i jednym ze współzałożycieli tej pierwszej polskiej instytucji bankowej w Strzelnie.

Wracając do naszego budowniczego Maksymiliana Łowickiego, z zawodu był budowlańcem i prowadził w Strzelnie dużą firmę budowlaną. Jego dziełem jest kilkanaście kamienic i domów mieszkalnych w mieście. Był członkiem Rady Miejskiej, a od 1 listopada 1887 r. członek kolegium magistrackiego. Należał do I klasy podatkowej mieszczan, czyli tych najbogatszych. W 1891 r. wymieniony został jako jedyny Polak w składzie magistratu obok dwóch Niemców i dwóch Żydów. W tymże roku restaurację dzierżawioną Morawitzowi, zlokalizowaną w budynku sąsiedniej posesji (współczesna, do niedawna Restauracja Piastowska), prowadził na własny rachunek.

Wincenty Siarczyński - naczelnik Urzędu Pocztowego w Strzelnie

Kamienicę przy Świętego Ducha 32 Łowicki wystawił z przeznaczeniem na wynajem. Nadarzyła się ku temu wielka okazja, gdyż ówczesny Urząd Pocztowy borykał się z ogromnymi trudnościami lokalowymi. Wraz z postępem i rozwojem telefonii potrzeba było nowych pomieszczeń, by w nich umieścić stosowne urządzenia. Tak więc, w części parterowej nowej kamienicy znalazły miejsce pomieszczenia telekomunikacji (telegraf, telefon i akumulatorownia) oraz poczty, którą przeniesiono z ulicy Pocztowej (obecnej Inowrocławskiej). Tutaj znajdowała się centrala telefoniczna dla obsługi miasta i okolicy. Na starych pocztówkach z początku XX w. na budynku tym widoczna jest potężny stelaż z napowietrznymi łączami telefonicznymi.

Nie pamiętam dyliżansów pocztowych, bo i skąd przy moim wieku…, ale pamiętam konny wóz pocztowy kursujący na trasie Dworzec Kolejowy - Urząd Pocztowy. Pojazdem tym dostarczano również większe przesyłki bezpośrednio do adresatów. Woźnicą był pan Zakrzewski i pod koniec towarzyszyła mu, jako konwojent, Maria Plebańczyk, rodowita Lwowianka i późniejsza doręczycielka przesyłek pocztowych. Mniejsze przesyłki odbierano z dworca dwukołowym wózkiem. Tym samym wózkiem dostarczano paczki do adresatów. Drobne przesyłki odbierano bezpośrednio z specjalnego wagonu pocztowego, zaś większe z rampy magazynu spedycji towarowej.

Pożegnanie naczelnika Stanisława Jaźwiec - 1935 r.

Z chwilą kiedy Strzelno otrzymało w 1892 r. połączenie kolejowe z Mogilnem dyliżanse zostały zastąpione przewozami kolejowymi. Wszystkie przesyłki pocztowe zaczęto dostarczać koleją, która przejęła również transport osobowy. Dwa razy dziennie przychodziły przesyłki z Mogilna, a od 1908 r. z kierunku inowrocławskiego. Kiedy kolej została zlikwidowana w połowie lat 90. XX w., dostarczanie przesyłek przejął transport samochodowy i po dzień dzisiejszy dostarcza pocztę do Strzelna i stąd odbiera ją do sortowni regionalnej. Niemalże wszyscy korzystamy z usług pocztowych, dlatego też warto poznać, chociażby w zarysie, dzieje tej instytucji. Spotykając doręczycieli, pamiętajmy, iż są to reprezentanci jednej z najstarszych instytucji działających w Strzelnie na rzecz miejscowego obywatelstwa.   

Poza organami administracji miejskiej, która utrwaliła się w Strzelnie w połowie XIV w., najstarszą instytucją przetrwałą do dziś jest poczta. Początkowo funkcjonowała poczta prywatna zorganizowana najpierw przez klasztor norbertanek, a później przez miasto. O jej istnieniu zdaje się świadczyć liczna korespondencja prowadzona przez prepozytów strzeleńskich ze zwierzchnikami kościelnymi oraz z innymi klasztorami, dla których miejscowi przełożeni byli wizytatorami. Nie zachowały się dokumenty, z których wynikałoby, że Strzelno znajdowało się w sieci poczty królewskiej. Jej zorganizowane początki związane są z wydaną przez króla Władysława IV w 1647 r. ordynacją pocztową. Stała się ona fundamentem działania poczty na naszym terenie, aż do I rozbioru, czyli do 1772 r. Krótko przed tym wydarzeniem w 1764 r. król Stanisław August wydał specjalną Instrukcję... regulującą działanie Dyrekcji Generalnej Poczt J. K. M. Koronnych i Litewskich. Według niej przewozem poczty zajmowali się posłańcy piesi i konni. Nazywano ich kursorami lub pocztylionem. Ale najprawdopodobniej przez cały okres staropolski w Strzelnie funkcjonowała jedynie wspominana poczta prywatna.

Wycieczka do Kruszwicy lato 1931 r. z konkursem strzeleckim na strzelnicy Bractwa Kurkowego w Kruszwicy.

Wraz z rozbiorami poczta dostała się w ręce pruskie i poczęła pełnić funkcję administracyjno-policyjną. Miasto utraciło swój status miasta prywatnego (kościelnego) i stało się własnością króla pruskiego. Położenie Strzelna przy granicy z Królestwem Polskim oraz przy ważnych traktach regionalnych, miało zasadniczy wpływ na wczesne zorganizowanie samodzielnej placówki pocztowej. Tutejsza placówka pocztowa obsługiwała linie Inowrocław-Strzelno-Powidz; Strzelno-Kruszwica; Gniezno-Trzemeszno-Strzelno. Po zajęciu miasta przez zaborcę punkt obsługi pocztowej zorganizowano na rogatkach północno-wschodnich, u zbiegu współczesnych ulic Lipowej i Inowrocławskiej, nazwanej od tego czasu ulicą Pocztową. Nazwa tej ulicy w formie Posterstrasse została powtórzona w Statucie królewsko-pruskiego miasta Strzelna z 23 października 1844 r. Siedziba urzędu pocztowego mieściła się pod współczesnym numerem 23. Zaś na przeciwległym zbiegu tych ulic, po stronie południowej znalazły siedzibę władze miejskie z kolejnymi burmistrzami na czele.

W okresie Księstwa Warszawskiego 1807-1815 strzeleńska placówka została włączona w sieć Poczty Polskiej. Po upadku księstwa, na powrót podporządkowana została zaborcy pruskiemu, przyjmując nazwę Departamentu Pocztowego w Królestwie Pruskim, jako instancji naczelnej, której przewodził dyrektor Generalny (General-Postmeister). Pod zwierzchnictwem tego dyrektora znajdował się Główny Pocztamt (Oberpost-Amt) w Poznaniu dla Księstwa Poznańskiego. Pod niego podlegały Pocztamty, których było 11 z najbliższymi Strzelnu, w Inowrocławiu i Gnieźnie. Z kolei podlegały im Poczthalterye, tj. poczty konne i ekspedycje listowe. Taki urząd pocztowy znajdował się w Strzelnie. Tutaj też znajdowała się stacja jednej z dziesięciu poczt osobowych, inaczej zwanych dyliżansowymi. Obsługiwała ona codziennie wychodzącą z Poznania do Torunia tzw. linię toruńską, której trasa przebiegała przez Pobiedziska, Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Kwieciszewo, Strzelno, Inowrocław, Gniewkowo do Torunia i z powrotem. W Strzelnie znajdowała się również stacja poczty karyolkowej obsługującej lokalne linie powiatowe, ze Strzelna do Inowrocławia, do Kwieciszewa i do Mogilna.

Urzędnicy pocztowi w Strzelnie

9 lipca 1845 r. Królewski Pruski Urząd Pocztowy wydał obwieszczenie, które regulowało funkcjonowanie poczty karyolkowej. Jak czytamy w nim: „Końcem nadania lepszego popędu poczcie karyolkowej pomiędzy Strzelnem i Inowrocławiem a bydgosko-Inowrocławską pocztą dla osób, ekspediowaną będzie za wyższym przyzwoleniem, od dnia 15 miesiąca bieżącego wymieniona wyżej poczta karyolkowa: w dotychczasowych dniach z Strzelna o 3 i pół godzinie rano, w dotychczasowych dniach z Inowrocławia o 7 godz. wieczór; codzienna poczta dla osób pomiędzy Inowrocławiem a Bydgoszczą: z Inowrocławia o 7 godzinie rano, z Bydgoszczy o 1:30 godz. po południu, o czym korespondującą i podróżującą Publiczność niniejszym zawiadamiamy“.

Niewiele danych o strzeleńskiej poczcie z okresu pruskiego panowania zachowało się do dzisiaj. Mamy przekazy z okresu Wiosny Ludów 1848 r. i powstania styczniowego 1863-64 r., które bezpośrednio wskazują na funkcjonowanie w tych okresach poczty. Pierwszy z nich nawiązuje do nocy z 21 na 22 marca 1848 r. Wówczas zerwano pruskie orły z przejeżdżającego przez Strzelno wozu pocztowego. Drugi zaś, z lat 1863-64 mówił o odmowie przyjmowania korespondencji urzędowej pisanej li tylko w języku niemieckim.

Sekcja wioślarska pocztowców strzeleńskich - na zapleczu w ogrodzie

Przeprowadzona reforma administracyjna w 1836 r. podzieliła teren wiejski na obwody. Obwód (Distrikt) strzeleński obejmował współczesne tereny gmin Strzelno i Jeziora Wielkie oraz części gmin Orchowo, Mogilno, Janikowo, Inowrocław i Kruszwica. Późniejsza kolejna reforma (1886 r.) podzieliła ten wielki obwód na dwa mniejsze, tzw. Strzelno-Południe (Polizei-Distrikt Strelno I) i Strzelno-Północ (Polizei-Distrikt Strelno II). Ich teren pokryła sieć placówek pocztowych, które obsługiwali agenci pocztowi. Takie placówki pocztowe powstały w Markowicach, Włostowie, Krzywym Kolanie i Wójcinie.

Dla ciekawości podam, że 15 listopada 1850 r. Poczta Królestwa Prus ustanowiła znaczki pocztowe, które obowiązywały również w Wielkim Księstwie Poznańskim, a zatem i w Strzelnie. Z dniem 1 stycznia 1870 r. na ziemiach polskich zaboru pruskiego weszły do obiegu znaczki Rzeszy Niemieckiej. Stan ten trwał do wybuchu powstania wielkopolskiego. Wówczas w ramach Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej sprawami poczty i cenzury zajmował się Decernat Pocztowy. W listopadzie 1919 r. Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej przejęło Zarząd Pocztowy, a 17 stycznia 1920 r. na dobre i w oparciu o międzynarodowy legalizm zagościła w Poznańskiem Poczta Polska.

Łuczniczki z Urzędu Pocztowego w Strzelnie na strzelnicy Bractwa Kurkowego w Strzelnie - 1938 r.

Na przełomie XIX i XX w. w Strzelnie funkcjonował Cesarski Urząd Pocztowy na czele którego stał Postmeister - Naczelnik Poczty Paul Braecker. Zajmował on mieszkanie służbowe na piętrze nowego budynku pocztowego przy ulicy Świętego Ducha 52 (obecnie nr 32). W tym też czasie Urząd Pocztowy zatrudniał - poza naczelnikiem - między innymi listowych-doręczycieli (Briesträger): Augusta Drägera, Henricha Erdmanna, Franciszka Jędrzejewskiego, Edwarda Lenza, Emila Otto, Michała Plucińskiego, Hermana Schellberga, Wilhelma Schnabla, Alberta Trepela, Jakuba Wojtrzaka, urzędnika (Posthalter) Franza Nehringa, Józefa Przybylskiego: asystentów pocztowych: Carla Massa, Alwina Lisste, Martina Poggendorfa, Augusta Rothgängera, Hermana Wagnera. Później w 1915 r. odnotowano wśród poległych żołnierzy na frontach I wojny światowej dwóch pracowników poczty strzeleńskiej: Wilhelma Dietricha - asystenta pocztowego oraz Willego Krause - pomocnika pocztowego.

Z zapisów kronikarskich możemy się dowiedzieć, że 2 stycznia 1919 r. o godz. 18:00 został zajęty przez powstańców wielkopolskich Urząd Pocztowy w Strzelnie. Wówczas też został ustanowiony nad nim Zarząd Tymczasowy w osobach: Edward Budzyński, Jan Majewski i Włodzimierz Wojciechowski. Wkrótce, bo w maju 1919 r. Decernat Pocztowy przy NRL w Poznaniu mianował pierwszym polskim naczelnikiem doświadczonego pocztowca Wincentego Sierczyńskiego. Kolejnymi naczelnikami mianowanymi już przez Dyrekcję Okręgową Poczt i Telekomunikacji w Poznaniu byli: od grudnia 1929 r. Stanisław Jaźwiec, od 1935 r. Maksymilian Pietras i od 1938 r. Teodor Strzelecki.

Teatr amatorski pocztowców. Marzec 1937-jednoaktówka "Jeszcze nie zginęła"

W 1929 r. władze Strzelna w planie budżetowym na 1929/1930 ujęły budowę nowego gmachu pocztowego. Ówczesna prasa donosiła, iż: Ostatnio Korporacje Miejskie uchwaliły pobudować w Strzelnie gmach Urzędu Pocztowego. Wysunięto dwa projekty pobudowania tegoż gmachu przez miasto z pomocą pożyczki, lub oddanie przez miasto gruntu pod budowę i pobudowanie tegoż przez Rząd. Nowy budynek Urzędu Pocztowego ma stanąć na gruncie miejskim koło Szkoły Wydziałowej [obecnego starego przedszkola, dawniej Nr 1 - M.P.] na narożniku ulicy Kolejowej i Rolnej [obecnie ul. Tadeusza Kościuszki - M.P.]. Dotychczasowy budynek Urzędu Pocztowego dzierżawiony prywatnie z powodu szerzącego się grzyba jest szkodliwy dla zdrowia personelu. Szkodliwość tę uznały miarodajne czynniki. Wielki kryzys ekonomiczny, który miał miejsce w latach 1929-1933 sprawił, że projekt nie został zrealizowany i skwer przy wieży ciśnień, na którym stanąć miała nowa poczta został „uratowany“.  

Od góry od lewej: Nikodem Trojanowski, Leon Robacki, Bernard Pauka, Amalia Kozłowska, Stefan Popielewski, Świątek. Siedzą od lewej: Henryk Mularczyk, Kazimierz Basiński, Teodor Strzelecki.

W okresie międzywojennym bycie pocztowcem nobilitowało pracownika do grupy uprzywilejowanych. Zatrudnieni otoczeni byli opieką socjalną, posiadali deputaty, szczególnie mundurowe, podlegali szkoleniom, których poszczególne etapy miały bezpośredni wpływ na awanse. Cała załoga czuła się niezwykle zintegrowaną. Przy Urzędzie Pocztowym w Strzelnie działała grupa teatralna, która np. w 1937 r. wystawiła jednoaktówkę „Jeszcze nie zginęła". Uroczyście obchodzono Gwiazdki z dziećmi pracowników, na które zapraszano przedstawicieli władz miejskich z burmistrzem na czele. Wśród kobiet działała sekcja „Łuczniczek" z zacięciem uprawiająca tę dyscyplinę sportu. Mężczyźni, szczególnie doręczyciele, monterzy i konserwatorzy telefoniczni uprawiali turystykę rowerową. Jedną z wycieczek rowerowych zorganizowano w 1938 r. do Marcinkowa k. Gąsawy, gdzie w parku przydworskim znajdował się piękny pomnik Leszka Białego. Dokumentuje powyższą działalności szereg zdjęć, które w tym materiale prezentuję.

Budynek Urzędu Pocztowego - 1945 r.

II wojna światowa odbiła się piętnem na pocztowcach. Naczelnik Strzelecki został zmobilizowany 24 czerwca 1939 r. i opuścił Strzelno. Po zajęciu miasta przez okupanta hitlerowskiego pocztę przejęli Niemcy. Spośród pracowników dwoje zostało zgładzonych w obozach koncentracyjnych. Byli to: asystent pocztowy Leon Jaskuła, który zginął w K. L. w Oświęcimiu i ekspedytor Szymon Linettej, zgładzony w K. L. Gusen II. Wielu pracowników zostało wysiedlonych do GG. Jeden z przedwojennej załogi, Ludwik Gałęzewski został zmobilizowany i w wyniku działań wojennych dostał się do niewoli sowieckiej. Przebywał m.in. w Smoleńsku. W wyniku porozumienia między okupantami dostał się do Wiednia, a stamtąd powrócił do Strzelna w połowie stycznia 1940 r. Według relacji jego syna Bogusława, przez całą okupację był brygadzistą w Obozie Jeńców Angielskich w Strzelnie. Obóz ten mieścił się w zabudowaniach państwa Latosińskich przy ulicy Powstania Wielkopolskiego 2, vis a vis Kasy Chorych, byłego Ośrodka Zdrowia. Jeńcy - lotnicy-mechanicy angielscy - byli zatrudnieni przy pracach remontu silników samolotowych. Warsztat taki znajdował się na strzelnicy Bractwa Kurkowego, w adoptowanym do tego celu betonowym basenie zamienionym poprzez nakrycie dachem maskującym na halę warsztatową.

Budynek Urzędu Pocztowego w dniach 800. lecia Strzelna - 1947 r.

Już 22 stycznia 1945 r., wraz z wyzwoleniem Strzelna z okupacji hitlerowskiej przez Armię Czerwoną, kierownictwo na Urzędem Pocztowym przejął Stanisław Droszcz. Wkrótce do Strzelna powrócił przedwojenny naczelnik Teodor Strzelecki i jemu, na powrót 1 marca 1945 r., zostało powierzone to stanowisko. Jego prawą ręką na stanowisku kontrolera był Kazimierz Basiński. Poczta w tym czasie zatrudniała 21 pracowników. Podobnie, jak w okresie międzywojennym załoga poczty była niezwykle skonsolidowaną. Objęta opieką socjalną, korzystała z wielu dobrodziejstw „karty pocztowca". Nadal uczestniczono w życiu kulturalnym Strzelna, angażując się w zespołach teatralnych, chórze „Harmonia" i innych formach. Organizowano liczne wycieczki dla załogi, jak i jej rodzin. Podobnie wczasy w różnych zakątkach kraju. Nadal powodzeniem cieszyły się szkolenia.

Ma tle budynku Urzędu Pocztowego. Trybuna Honorowa podczas obchodów w 1947 r. 800 lecie Strzelna

Po przejściu na emeryturę kolejnym naczelnikiem UP-T został Szczepan Cierpisz. Za jego rządów, 15 lipca 1967 r. uruchomiono w Strzelnie automatyczną centralę telefoniczną na 400 numerów, zaś w roku następnym, 12 lipca przekazano całkowicie zmodernizowane i unowocześnione pomieszczenia obsługi klienta i zaplecza pocztowego. Kolejne reorganizacje spowodowały odłączenie telekomunikacji od usług pocztowych, a z biegiem lat i poprawę warunków pracy i obsługi klienta. Ostatnia gruntowna modernizacja i przebudowa wnętrz poczty z rewitalizacją obiektu miała miejsce w 2007 r. Dopełnieniem listy naczelników strzeleńskiej placówki są następujący urzędnicy: od stycznia 1975 r. Jadwiga Dopierała, od 1 sierpnia 1976 r. Lucjan Zebel, od 20 stycznia 1977 r. Czesława Sulińska, od 5 stycznia 1978 r. Maria Cerkaska, od 1994 Bożena Gabryszak (p. o.), od 1995 r. Gertruda Oborska, od 2003 r. Małgorzata Grajek. Od 2006 r. pieczę nad placówką sprawuje naczelnik Wiesława Kopińska.