Z dziejów Powiatu Strzeleńskiego - cz. 1 radosne początki

Jak wyglądałoby współczesne Strzelno gdyby w przeszłości nie było powiatu strzeleńskiego i gdyby miasto nie zostało jego stolicą? Odpowiem krótko, nie byłoby tak uroczym i solidnym miastem, z tak wieloma pięknymi budynkami. Zapewne nie byłoby kolei, a gdyby powstała to o wiele lat później, licznych budynków i obiektów użyteczności publicznej, tak pięknych kamienic oraz takiej liczby mieszkańców. Strzelno byłoby małym, zapyziałym, zapomnianym prowincjonalnym miasteczkiem.

Długo zastanawiałem się czy o tym pisać, czyli o powstaniu i likwidacji dawnego powiatu strzeleńskiego? W czasach kiedy on funkcjonował nazywany był zgodnie z obowiązującą wówczas nomenklaturą i pisownią Powiatem Strzelińskim, a wcześniej, w okresie zaborów Kreis Strelno. Bardziej pociągają mnie początki tej jednostki administracyjnej, niż sama końcówka, która tak po prawdzie była ze wszystkich lat zbawiennego funkcjonowania powiatu najbardziej rozwojową. Wówczas, w stosunkowo krótkim, bo trzyletnim okresie wybudowano dwa nowe obiekty powiatowe, to jest siedzibę Powiatowej Kasy Chorych i nowy budynek Szpitala Powiatowego. Dlaczego budowano nowe siedziby instytucji powiatowych, skoro już wcześniej zapadły decyzje na szczeblu centralnym o likwidacji? Dlaczego, dlaczego, dlaczego…? Pytanie to bombarduje mnie od lat.

Kiedy zasygnalizowałem ów temat napisał do mnie dawny mieszkaniec Strzelna, a obecnie Poznaniak Michał Łuczak. W 2012 r. napisał on i obronił pracę magisterską Strzelno i Powiat Strzeleński w latach 1919-1932, którą załączył do listu. W niezwykle ciekawym tekście opisuje ostatnie 13. lat funkcjonowania  powiatu i po zapoznaniu się z nim doszedłem do wniosku, że w połączeniu z moimi dotychczasowymi opracowaniami oraz biogramami starostów i wybranych deputowanych - radnych byłby materiałem do napisania monografii naszego strzeleńskiego powiatu.

Powiat strzeleński powstał z podziału powiatu inowrocławskiego decyzjami politycznymi i na podstawi zarządzenia ministra spraw wewnętrznych Prus, Roberta von Puttkamera z 11 lutego 1886 r. Objął on południową część dawnego powiatu przylegającą na wschodzie i południu do granicy państwowej z cesarstwem rosyjskim, a na zachodzie graniczył z powiatem mogileńskim. Składał się z trzech obwodów - Strzelno I, Strzelno II i Kruszwickiego. Jego obszar objął 614 km² i zamieszkały był przez 31 tys. ludności. Organizację administracji landratury powierzono z początkiem czerwca 1886 r. komisarycznemu landratowi Hermannowi Giesselowi, wcześniej piastującemu funkcję asesora rejencyjnego w Poznaniu (Giessel Hermann, Reg. Assessor, Unt. Mühlenstrasse 9 I Poznań).

Praktyczną organizację rozpoczęto 1 lipca 1886 r. Na czele powiatu strzeleńskiego, jako okręgu administracyjnego stanął tymczasowo landrat komisaryczny, czyli naczelnik powiatu Hermann Giessel. Dla powiatów, jako ciał samorządowych obowiązywała ustawa powiatowa z dnia 19 marca 1881 r. Organami powiatu strzeleńskiego byli: landrat - naczelnik i sejmik powiatowy - Kreisstände. Od 1889 r. doszedł wydział powiatowy, na którego czele jako przewodniczący stanął landrat. Landraci pochodzili z mianowania i generalnie byli nimi asesorzy rejencyjni lub sądowi. Posiadali ono dwóch zastępców, którymi zostawali deputowani (radni) powiatowi, a których wybierał sejmik powiatowy.

Pierwszym zadaniem jakie stanęło przed landratem Giesselem było zatrudnienie urzędników, przeprowadzenie wyborów, zorganizowanie struktur powiatowych i sejmiku powiatowego. Tego ostatniego skład tworzyli przedstawiciele wybierani przez gminy wiejskie i miejskie oraz obszary dworskie. Każda z tych korporacji wybierała jedną trzecią części deputowanych na sejmik powiatowy. W trakcie prac organizacyjnych landrat Giessel niezbyt radził sobie i ów niedowład organizacyjny zaczął topić w kieliszku. Wkrótce wyszło na jaw, że jest on pijaczyną niemiłosiernym. Ostatecznie udało się pierwszy etap organizacyjny dopiąć o czym m.in. informował 30 listopada 1886 r. „Wielkopolanin“. Na jego łamach donoszono czytelnikom, że nowy powiat strzeliński wszedł w skład powiatów Wielkiego Księstwa Poznańskiego i, że na 13 grudnia wyznaczono pierwsze posiedzenie sejmiku. W jego trakcie miały odbyć się wybory i formalne urządzenie struktur powiatu. Jako gazeta narodowa zwracała uwagę całej społeczności polskiej osiadłej w nowym powiecie, by ta zmobilizowała wszystkich swoich radnych do gremialnego udziału w posiedzeniu: - i aby ci radzili dla dobra ogółu, bez krzywdy jednej narodowości wobec drugiej.

Pieczęć tłoczona Królewskiego Urzędu Landrata - Starostwa Powiatowego w Strzelnie

Nieco dalej poszedł „Kurier Poznański“, również z 30 listopada 1886, który poza informacją ogólną zamieścił listę polskich ziemian, właścicieli tzw. majątków rycerskich, którzy z automatu stawali się deputowanymi - radnymi na sejmik powiatowy.

- Obwód Strzelno I.

Ludwig Przybyszewski - Giżewo; Władysław Zabłocki - Golejewo; Marcin Żakowski - Kościeszki; Julian Reichstein - Lenartowo [mieszkał w Poznaniu]; Józef Skrzydlewski - Żegotki; Ferdynand Amrogowicz - Rzeszynek; Włodzimierz Jaraczewski - Wronowy; Paweł Wysogota Zakrzewski - Nożyczyn [mieszkał w Skokach w pow. wągrowieckim]; Bolesław Moszczeński - Kożuszkowo [mieszkał w Srebrnej Górze i Poznaniu]; Osowski - Racice.

- Obwód Strzelno II.

Antoni  Dąmbski - Ludzisko; Adolf Poniński - Żerniki [mieszkał w Kościelcu w pow. inowrocławskim]; Helena Potworowska - Bożejewice [mieszkała w Kosowie w pow. gostyńskim]; 

- Przez wybór : Marian Grabski - Krusza [Podlotowa]; Zygmunt Matczyński - Ostrowo.

- Obwód kruszwicki: Stanisław Mlicki - Leszcze; Czesław Jaczyński - Piaski; dr Tadeusz Trzciński - Popowo; Alfons Moszczeński - Rzeczyca; Teofil Kozłowski - Tarnówko; Józef Grabski - Skotniki i Jeżewski - Głębokie.

Osoby których nazwiska i majątki podane zostały kursywą, mieszkały poza granicami powiatu strzelińskiego. Mogły one udzielić innym członkom sejmiku swoje plenipotencje.

Pierwsze posiedzenie sejmiku powiatowego odbyło się w dniu 13 grudnia 1886 r. Podczas jego obrad wybrano składy poszczególnych komisji i tutaj poznajemy dodatkowo radnych z gmin miejskich i gmin wiejskich. Oto pełen skład deputowanych - radnych pierwszego sejmiku nowopowstałego powiatu strzelińskiego:

- w skład komisji do zbadania reklamacji podatku klasowego pp. Zygmunt Matczyński z Ostrowa, aptekarz Hoffmann ze Strzelna, gospodarz Grzegorz Olejnik z Sierakowa, Leopold Mittelstaedt z Witowiczek i gospodarz Johan Wiedemeier w Ciechrza;

- w skład komisji do normowania podatku budowlanego pp. Stubenrauch z Łęgu, burmistrz Philipp Herrgott ze Strzelna, jako zastępcy ich pp. Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, budowniczy Maksymilian Łowicki ze Strzelna;

- w skład komisji do załatwiania sporów w sprawach domicilium (mieszkaniowych) pp. landrat pozasłużbowy Hugo von Wilamowitz-Möllendorff z Markowie, jako przewodniczący, burmistrz Philipp Herrgott ze Strzelna, Józef Grabski ze Skotnik, jako członkowie, a aptekarz Hoffmann ze Strzelna i Czesław Jaczyński z Piasków jako zastępcy.

- Do powiększenia komisji poboru wojskowego wybrani zostali pp. pozasłużbowy rotmistrz Heyne z Kruszwicy, Rudolf Dehnke z Jeziorek, Zygmunt Matczyński z Ostrowa, Brennecke z Rusinowa.

- Do komisji wyboru ławników i sędziów przysięgłych pp. kupiec Karl Ritter ze Strzelna, Fryderyk Stubenrauch z Łęgu, Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, Włodzimierz Jaraczewski z Wronów, Antoni Dąmbski z Ludziska, aptekarz Hoffmann ze Strzelna, Thiele z Bronisławia. 

- Taksatorami padniętych na zarazę zwierząt, zabitych na rozkaz policji, wybrani zostali pp. rzeźnik Józef Kowalski z Kruszwicy, budowniczy Jan Kriewald ze Strzelna, mielcarz Edward Giese ze Strzelna, Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, Włodzimierz Graffstein z Witkowa, Emil Hoffmann z Dobsk, Ewald Wentscher z Siemionek, Jakub Würtz z Małego Sławska, Kazimierz Złotnicki z Młynów, Zygmunt Matczyński z Ostrowa, Koerth z Cienciska, Joachim Otto z Siedlimowa, Teodor Weschke z Wójcina, Rudolph Dehnke z Jeziorek, Józef Grabski ze Skotnik, Anastazy Mittelstaedt z Janowic, Ranft z Kobylnik, August Scherle z Kruszwicy;

- do komisji stanowienia klaczy pp. Karl Wilhelm Heyne z Kruszwicy, Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka , a jako zastępcy pp. Czesław Jaczyński z Piasków, Klatt z Mirosławic;

- do komisji finansowej, do której raz na zawsze należeć mają każdorazowi deputowani powiatu pp. Fryderyk Stubenrauch z Łęgu.

Ostatecznie po pierwszym sejmiku landrata Hermanna Giessela odwołano i z początkiem lutego 1887 r. jego miejsce zajął radca regencji z Kwidzyna Victor Hubert Walther Hassenpflug.

Niestety nigdzie nie odnotowano, gdzie swoje tymczasowe siedziby miało starostwo i agendy powiatowe. Najprawdopodobniej część z pomieszczeń była dzierżawiona od mieszczan strzeleńskich i część została użyczona przez Magistrat. Wbrew temu, co sądzi się o dacie powstania gmachu starostwa, odnotowując, że wystawione ono zostało w latach 90. XIX w., dzieje budowlane tego gmachu są znane, gdyż zostały opisane w wychodzącym wówczas w Strzelnie „Nadgoplaninie”. Otóż, budowę rozpoczęto jeszcze przed podjęciem decyzji o utworzeniu nowego powiatu, w 1886 r. Zleceniodawcą i płatnikiem tej inwestycji był strzeleński Magistrat. Budynek w pierwotnej wersji miał być siedzibą władz miejskich, czyli ratuszem. Jednakże w trakcie budowy podzielono powiat inowrocławski i nastała konieczność odstąpienia budynku na cele administracyjne nowo powstałemu powiatowi strzeleńskiemu. Oddanie budynku do użytku nastąpiło w październiku 1887 roku. Jak odnotowano w „Nadgoplaninie”: W środę 26. października odbył się w nowym gmachu naszej landratury (starostwa) pierwszy sejmik powiatowy, na który przybył prezes Regencji Bydgoskiej p. Tiedemann, by w urząd wprowadzić landrata pana Hassenpflug’a, który dotychczas tylko jako zastępca tu fungował (sprawował urząd). Na tymże posiedzeniu zawarto ugodę, że landratura będzie udostępniać salę sejmikową do odbywania posiedzeń magistrackich.

Na tym pierwszym posiedzeniu obrano również dwóch zastępców landrata Hassenpflug’a który posiadał również tytuł radcy ziemiańskiego. Zostali nimi: Hugo von Wilamowitz-Möllendorff z Markowic oraz dr Tadeusz Trzciński z Popowa. Cała trójka z kopyta przystąpiła do organizacji struktur nowego powiatu. Wkrótce obsadzono wszystkie najwyższe stanowiska w poszczególnych agendach. Fizykiem powiatowym, czyli lekarzem powiatowym został dr Karl Schmidt. To za czasów sprawowania przez niego funkcji powiatowego koordynatora służbą zdrowia został wybudowany pierwszy powiatowy - rządowy szpital. Pozostałością po tym pierwszym szpitalu jest zachodnie skrzydło (z czerwonej cegły) współczesnego, choć już nieistniejącego szpitala - były oddział dziecięcy i położniczy.      

Pierwszy budynek nowo powstałego Szpitala Powiatowego

Powstanie powiatu strzeleńskiego niosło ze sobą stworzenie odpowiedniej administracji. Tak więc, poza landraturą powstał: Amtsgericht - Sąd Rejonowy, Königlich Kreiskasse und Katasteramt - Królewska Powiatowa Kasa i Urząd Katastralny (Urząd Skarbowy), District Hospital - Szpital Powiatowy (Kreis Krankenhaus) i Kreisarzt- Lekarz Powiatowy, Bezirksveterinär - Powiatowy Lekarz Weterynarii, Kreisschulinspektor - Powiatowy Inspektor Szkolny, Polizeirevier - Policja Powiatowa, Ortskrankenkasse - Kasa Chorych, Städtische Kreditgenossenschaft - Komunalna Kasa Pożyczkowa, Baumschulbezirk - Powiatowa Szkółka Drzew (w Kruszwicy). itd. Ciekawostką jest, że siedzibę Powiatowego Lekarza Weterynarii zaproponowano podczas pierwszego sejmiku w Kruszwicy. Jednakże ten postulat nie został zrealizowany.

Powstanie w 1889 r. w Poznańskim tzw. wydziałów powiatowych, jako organów wykonawczych sejmików sprawiło zorganizowanie takiego wydziału również w Strzelnie. Nastąpiło to w kwietniu 1890 r. i spośród deputowanych - radnych powołani do niego zostali: Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, Heyne z Kruszwicy, Philipp Herrgott ze Strzelna, Czesław Jaczyński z Piasków, Zygmunt Matczyński z Ostrowa i Fryderyk Stubenrauch z Łęgu. Przewodniczącym Wydziału Powiatowego był landrat - starosta Victor Hassenpflug.

W związku z długiem jaki spoczywał na powiecie inowrocławskim, a który sięgał kwoty 1500 tys. marek, nowy powiat strzeleński został usamodzielniony finansowo dopiero w roku obrachunkowym 1888/1889. Z tej kwoty na powiat strzeleński przypadło do spłacenia 368 200 marek.

Dopiero w roku 1891 odkupiono budynek od magistratu i rozbudowano go później o południową część z wysuniętym ryzalitem. Cały budynek został zaprojektowany w modnym wówczas historyzmie, z widocznymi motywami neobaroku. Wówczas też przedłużono umowę na korzystanie przez Magistrat z dużej sali posiedzeń, która znajdowała się na parterze budynku (dzisiejsza klasa polonistyczna LO). Tak więc na Sali tej odbywały się posiedzenia Sejmiku Powiatowego oraz Rady Miejskiej. Co jeszcze ważne, w budynku znalazła swą siedzibę również nowo powołana w 1886 roku Miejska Biblioteka Publiczna. Była to druga oficjalna biblioteka publiczna po powstałej w 1880 roku bibliotece Towarzystwa Czytelni Ludowych. Swoje biblioteki miały również inne stowarzyszenia i organizacje społeczne.

Co do historii budowlanej obiektu, należy wspomnieć, że gmach powstał w dwóch etapach. W pierwszym wystawiono korpus główny budynku wraz z wysuniętym północnym ryzalitem. Ten etap został w całości sfinansowany z kasy miejskiej. Dopiero w 1891 roku starostwo odkupiło od miasta budynek za kilkadziesiąt tysięcy marek i przystąpiło do jego rozbudowy powiększając gmach o południowy, również nieco wysunięty ryzalit. 

CDN