Bożonarodzeniowa opowieść. Amrogowicze z Rzeszynka - cz. 1

Rzeszynek to niewielka miejscowość położona w powiecie mogileńskim w gminie Jeziora Wielkie, na zachodnim brzegiem Jeziora Gopło. Dawniej było to dominium, czyli posiadłość ziemska, a po 1945 r. wieś poparcelacyjna powstała w wyniku reformy rolnej. Do dzisiaj po świetności majętności ziemskiej, której ostatnimi właścicielami był ród Amrogowiczów, pozostał murowany dwór z początku XX w. (około 500 m. od linii brzegowej) wraz z parkiem dotykającym brzegu Gopła (ok. 8 ha) oraz drewniany o zrębowej konstrukcji spichlerz z 1709 r., pamiętający jeszcze czasy Konstancji z Dąmbskich i jej męża Jan Kadzidłowskich.

W wielu opracowaniach historycznych mylnie podaje się, iż rezydencja Amrogowiczów w postaci eklektycznego dworu powstała w drugiej połowie XIX w. Jeszcze w 2015 r. Bolesław Krzyślak i Zofia Kurzawa w artykule: Fasada kościoła „na Łazarzu" w Poznaniu. Projekt Maksymiliana Wilczewskiego, opublikowanym w Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski, Tom 10, 2015, odnotowali: Najwcześniejszą znaną realizacją [Maksymiliana Wilczewskiego - M.P.] jest zbudowany w 1870 r. dwór w Rzeszynku, w pow. mogileńskim, dla Ferdynanda Amrogowicza.

Jest to błędna teza. Po pierwsze, Ferdynand Amrogowicz zakupił Rzeszynek dopiero w 1878 r., co zostało odnotowane w „Gońcu Wielkopolskim“ w lutym 1879 r., zatem nie mógł ten nowy dwór powstać dla niego. Po drugie, stary dwór modrzewiowy z II połowy XVIII w. stał jeszcze w 1903 r., co opisywała Izabella z Amrogowiczów Drwęska córka Ferdynanda w swoim pamiętniku. Po trzecie, z danych rodzinnych Amrogowiczów wynika, że nowy, eklektyczny dwór, oczywiście projektu i wykonawstwa Maksymiliana Wilczewskiego z Wronek, został wystawiony w latach 1903-1904, czyli po śmierci Ferdynanda, sumptem spadkobiercy, jego syna dra Bogdana Amrogowicza. Tak więc, wszelkie dotychczasowe domniemania są błędne i należy je sprostować opierając się na powyższym dowodzie.  

Po raz pierwszy o Amrogowiczach z Rzeszynka pisałem 8 grudnia 2017 r. Dzisiaj wracam do nieskończonego wówczas tematu. Czynię to z kilku powodów, m.in., po ostatnio przedstawionych dziejach Siemionek i rodu Jaruzelskich poproszony zostałem przez czytelników bloga, by tę konwencję przybliżania dziejów naszej małej ojczyzny kontynuować, opisując również dzieje tutejszego ziemiaństwa. Kolejnym powodem opisywania dziejów poszczególnych miejscowości jest chęć urozmaicenia moich miejskich opowieści i powrotu do programu ideowego bloga. Tym samym chcę zachować dla potomnych dzieje miejsc i ludzi zasłużonego dla powiatów: inowrocławskiego, strzeleńskiego, a później i mogileńskiego.

Moją świąteczną opowieść zacznę od dziejów Rzeszynka, po czym przejdę do przybliżenia dziejów rodziny Amrogowiczów i ich majętności ziemskiej. Zatem, zapraszam do lektury, a na zachętę publikuję powyżej zdjęcie dworu w Rzeszynku wykonane ok. 1910 r., zaś poniżej unikatowe zdjęcie nieistniejącego już dzisiaj XVIII-wiecznego dworu, w miejsce którego syn Ferdynanda, Bogdan wystawił tuż po śmierci ojca nowy okazały dwór, stojący do dziś.

Rzeszynek

Nadgoplańskie miejscowości Rzeszyn i Rzeszynek położone są u zachodniego brzegu jeziora. W pobliżu Rzeszynka odkryto ogromne grobowce kujawskie, świadczące o tym, iż już przed 5-tys. lat kwitło w tym miejscu osadnictwo związane z ludnością kultury naczyń lejkowatych i amfor kulistych. Ze sprawozdania z czynności Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (PTPN) dowiadujemy się, że już w 1860 r. Towarzystwo zainteresowało się doniesieniami o cennych historycznie miejscach nad Gopłem, a mianowicie: Kościeszkach (terytorium Pocieszyna), Rzeszynku, Sierakowie i Dobskach.

Dr Władysław Łebiński

W 1887 r. z polecenia PTPN oraz na zaproszenie właściciela Rzeszynka i Lubstówka, ziemianina Ferdynanda Amrogowicza i sąsiada z Kościeszek Bolesława Żakowskiego przybył nad Gopło dr Władysław Łebiński. Zadaniem jego było przeprowadzenie badań archeologicznych w obrębie Rzeszynka, Żakowa i sąsiedniego Nożyczyna. W trakcie tych badań pomiędzy Rzeszynkiem a Lubstówkiem w miejscu zwanym od dawien dawna Sarkawy dr Łebiński odsłonił 2 kurhany i pojedynczy grób skrzynkowy, jak sam je określił: ludności kultury amfor kulistych.

Zawierały one dwa szkielety ludzkie i stłuczoną amforę kulistą z 4 małymi uchami, ozdobioną bogato rytym ornamentem. W grobie skrzynkowym znalazł dr Łebiński jeden szkielet, obok czaszki którego leżały 2 siekierki krzemienne, wielki płaski krążek bursztynowy, przedziurawiony i zdobiony liniami kropkowanymi w kształcie leżącego krzyża oraz kieł dzika. Relację z badań dr Łebiński złożył 27 czerwca 1887 r. na posiedzeniu Sekcji Archeologicznej PTPN w Poznaniu. Wyniki zostały opublikowane w roku następnym 1888 w zeszycie III Zapisków Archeologicznych Poznańskich.

Jednakże pierwsze zapisy na starych pergaminach, wymieniające wieś macierzystą dla późniejszego Rzeszynka, sięgają XV w. Była to wieś Rzeszyn, a zapisano ją jako 'Ryszyn'. W tamtych czasach stanowił on własność Lewinów z Wilczyna. W 1479 r. Rzeszyn trzymała Pietrusza wdowa po Lewinie z 'Ryszyna'. W 1511 r. spotykamy tutaj Jana Lewina i jego córkę Katarzynę, którą nazywano 'Ryszyńską' - Rzeszyńską. Od 1533 r. wymienia się, jako właścicieli Rzeszyna (Wielki Rzeszyn) i Rzeszynka (Małego Rzeszyna) braci Lewinów: ks. Feliksa - kanonika kruszwickiego i plebana w Wilczynie; Macieja i Stanisława. Przyjęli oni na początku XVI w. nazwisko Rzeszyńscy. Ich dobra składały się nadto z Kościeszek i boru w tzw. Pustej Woli należącego do Rzeszynka. W 1546 r. część dóbr tutejszych trzymała Agnieszka Buszkowska z Lewinów, dając je mężowi Wojciechowi Ruchockiemu.

W 1644 r. Rzeszynek należał do Adama Dąmbskiego kasztelana słońskiego. W 1700 i 1738 r. dobrami Rzeszyn i Rzeszynek władali Konstancja z Dąmbskich Kadzidłowska i jej mąż Jan Kadzidłowski, podkomorzy inowrocławski. W 1744 r. z Rzeszynka wymieniona została Katarzyna Wysocka. Wysoccy, Franciszek - skarbnik bydgoski i jego żona Katarzyna z Kobielskich trzymali również sąsiednie Kościeszki. Franciszek umarł bezpotomnie.

Rzeszynek z końca XVIII w. w/g mapy Schroettera

 Przed 1760 r. Rzeszyn i Rzeszynek należały do Rafała Stefana Zboży-Radojewskiego. 8 lipca 1760 r. dobra kupił Ignacy Wodziński h. Jastrzębiec, cześnik i sędzia kruszwicki. W 1768, 1782 i 1785 r. w Rzeszynku wymieniany był Ignacy (ur. przed 1745-1815), podczaszy i sędzia grodzki kruszwicki. Jego żoną była Anna z Dobrskich (ślub około 1762 r. - zmarła przed 15 maja 1804 r.). Wymieniana w 1775 r. i 1785 r. jako mieszkanka dworu w Rzeszynku. W tym czasie jej małżonek Ignacy od 1777 r. był adiutantem Stanisława Augusta Poniatowskiego i towarzyszem jego wygnania do Grodna. Już po powrocie na Kujawy, 18 kwietnia 1782 r. Ignacy z małżonką Anną zapisani zostali w matrykaliach parafii w Polanowicach, jako rodzice chrzestni Wincentego Nagórskiego syna Jana i Joanny z Markowskich, dziedziców Giżewa. Od 1791 r. Ignacy w stopniu generała-majora, a od 1793 r. generała-lejtnanta. W latach 1793-1794 piastował funkcję komendanta Szkoły Rycerskiej. Uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej. Odznaczony został Orderem Świętego Stanisława i Orderem Orła Białego. Jeszcze przed śmiercią bezpotomnych Ignacego i jego małżonki Anny, 7 marca 1787 r. dobra przeszły w formie darowizny na chorążego Stanisława Antoniego Wodzińskiego, z zachowkiem dożywotniego zamieszkiwania we dworze. W 1798 r. Ignacy był ojcem chrzestnym Wincentego Ignacego, syna Ignacego i Antoniny z Mieczkowskich Rakowskich dziedziców Sukowych.

Wojewoda Maciej Wodziński

 Stanisław żonaty był z Kasyldą Orsetti i miał z nią dwóch synów, Macieja i Wincentego oraz trzy córki. Córka Józefa poślubiła przed 1859 r. Augustyna Kościelskiego z Karczyna. Na mocy atestu sądu w Strzelnie z 22 stycznia 1830 r. Rzeszynek przeszedł na syna Stanisława, Macieja Aleksandra Ignacego Wodzińskiego (ur. 23 lutego 1782 r. - zm. 16 lipca 1848 r. w Dreźnie). Maciej był posłem na sejmy Księstwa Warszawskiego z powiatu brzeskiego w departamencie bydgoskim. Brał udział w kampaniach napoleońskich, był członkiem deputacji Rady Generalnej Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego do Napoleona w 1812 r. Służył pod gen. Janem Henrykiem Dąbrowskim, był adiutantem Karola Kniaziewicza, a w 1813 r. służył przy ks. Józefie Poniatowskim. Został kawalerem Krzyża Złotego Orderu Virtuti Militari i Legii Honorowej. Od 1817 r. senator-kasztelan Królestwa Polskiego, a od 1824 r. senator. W czasie powstania listopadowego pełnił funkcję prezesa Senatu, a następnie senatora-wojewody. Żonaty był z Konstancją Łuszczewską - jako wdowa mieszkała w Dreźnie (1855 r.). Od 1848 r. dobra trzymał Wincenty Szymon Wodziński, otrzymując je jako legat - po śmierci brata Macieja. 

Wodzińscy od czasów Stanisława nie mieszkali w Rzeszynku, a majętność w całości była wypuszczana w trzyletnią dzierżawę. W 1833 r. Rzeszynek stanowiły: folwark, wieś i wiatrak koźlak. Mieszkało tutaj w 15 domach 112 katolików. Lubstówek to zaledwie jeden dom i 6 katolików. Majętność dzierżawił wówczas Kazimierz Ignacy Jaczyński. Tutaj urodził się 14 marca 1836 r. jego najstarszy syn Gabriel Władysław oraz kolejne dzieci, a 14 lipca 1846 r. Czesław Felicjan, późniejszy dziedzic Piasków, Marcinkowa, Gozdanina i Bielic.

Przed 1859 r. Rzeszynek przeszedł w ręce Niemieckiej rodziny Klawitterów. Pochodzili oni ze Słabęcina, którego właścicielem był Dionizy Klawitter. Jego syn Carl wraz z żoną Emilią Markert trzymali tutejsze dobra w połowie XIX w. W Rzeszynku urodziła się ich córka Luiza Emilia Justyna Klawitter (ur. 3 sierpnia 1859 r. - zm. 25 maja 1928 r. w Rathstock). W 1860 r. majątek liczył 3805 mórg, w tym gruntów ornych 859 mórg, lasów 1448 mórg, wód 979 mórg, pastwisk 159 mórg, łąk 287 mórg, ogrodów 66 mórg, dróg palców i innych 12 mórg

Po 1860, a przed 1865 r. dobra rycerskie Rzeszynek - 3853 morgi nabył Niemiec pochodzący z Dolnego Śląska Ernst Lauterbach - z Wilxen (Wilczyn - śląski) koło Trebnitz (Trzebnicy). Od 1861 r. był właścicielem posiadłości w Wilczynie (śląskim), gdzie mieszkał w okazałym XVIII-wiecznym pałacu. Tam też w 1867 r. ufundował mauzoleum rodzinne, w którym po śmierci (po 1877 r.) został pochowany. W 1877 r. wymieniany był jeszcze jako dziedzic Rzeszynka 2306 mórg - 585 ha i Lubstówka leśnictwa (Forstwirtschaft) 1561 mórg - 398 ha. Niestety, nigdy w Rzeszynku nie zamieszkał. W 1878 r. majętność Rzeszynek z przyległościami nabył Ferdynand Amrogowicz. Przez trzy pokolenia gospodarzyli tutaj Amrogowicze.

Ród ziemiański Amrogowiczów przez ponad 60 lat w trzech pokoleniach gospodarzył na Kujawach w majętności Rzeszynek. W 1878 r. Ferdynand Amrogowicz wykupił z rąk pruskich tutejsze dobra, których kulturę agrarną oraz uprzemysłowienie folwarków podniósł na bardzo wysoki poziom. Niestety w 1939 r. okupant niemiecki wyrzucił stąd syna Ferdynanda, dra Bogdana Amrogowicza. Ustanowiono zarząd komisaryczny nad Rzeszynkiem i Lubstówkie, a następnie podporządkował Głównemu Urzędowi Powierniczemu Wschód. W przedziale czasowym 1878-1939 Amrogowicze zapisali się złotymi zgłoskami w dziejach powiatów: inowrocławskiego, strzeleńskiego oraz mogileńskiego, Kujaw i Wielkopolski. Dopełnieniem końca ziemiańskiego gospodarowania na rzeszyńskich dobrach był rok 1946 i wdrożenie reformy rolnej - parcelacja.

Amrogowicze byli Polakami, katolikami osiadłymi w Prusach Zachodnich. Poszukując przodków Ferdynanda Amrogowicza z Rzeszynka natrafiamy na szereg przeszkód w prawidłowym ich ustaleniu. Amrogowicze zapewne byli szlachtą herbu nieznanego i są wymieniani przez prof. Włodzimierza Dworzaczka w źródłach do genealogii szlachty wielkopolskiej. Przeszkodą w ich rozpoznaniu jest brak XVIII wiecznych danych dokumentujących ich korzenie, chociażby wywodem przodków. To jedna z głównych przyczyn trudności w poznania przodków rodziców Ferdynanda, natomiast inną to brak śladu o nich w zachowanych dokumentach. Kiedy nasz późniejszy kujawski bohater miał zaledwie 9 lat jego rodzice: Leonard i Katarzyna z domu Goszczyńska poumierali. Dowiadujemy się o tym z jego biogramu: Urodzony w Prusach Zachodnich 1844 roku, stracił jako chłopię dziewięcioletnie rodziców...

Na pewien ślad, zapewne przodków, trafiamy w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, gdzie znajduje się odpis aktu urodzenia Ferdynanda Macieja Amrogowicza opatrzony datą roczną 1789. Mógł to być prawdopodobnie krewny Ferdynanda z Rzeszynka, na którego trafiamy również w latach 1823 i 1825 w Wąbrzeźnie w Liber Baptisatorum parafii św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza. W księdze tej zostały odnotowane narodziny bliźniąt Jana i Ignacego Franciszka pod datą 3 listopada 1823 r. oraz Ksawerego Aleksandra - 3 grudnia 1825 r., dzieci Ferdynanda Amrogowicza i Anny Świderskiej.

CDN