Sporo czasu, bo aż trzy tygodnie
minęły od ostatniego wpisu na blogu. Przypomnę, że nasz spacer ulicą Kościelną,
idąc jej lewą stroną od Rynku, zakończyliśmy dochodząc do Placu Świętego
Wojciecha. Zanim wrócimy prawą stroną ulicy do Rynku, zatrzymamy się na tymże
placu. W odległym średniowieczu był on najważniejszym placem w Strzelnie, który
niejako, dla osady przyklasztornej, którą była wieś Strzelno, spełniał
wielorakie funkcje przejęte później przez miasto Strzelno i jego rynek. Ale
zanim to nastało funkcjonowała właśnie w tym miejscu owa osada wymieniana po
raz pierwszy w bulli z 1193 r., czyli pierwotne Strzelno
Dziś niewielu, może kilkoro mieszkańców kojarzy to miejsce z początkami Strzelna.
Zorganizowana osada Strzelno w swych początkach sięga pierwszej ćwierci XII w.,
a być może wieku XI. Rozlokowana była po północnej i zachodniej stronie wzgórza
klasztornego, współcześnie zwanego Wzgórzem Świętego Wojciecha. Precyzyjniej
określając, mógł to być obszar wokół dzisiejszego placu. Norbertanki osiedlając
się w Strzelnie u początków drugiej połowy XII w. zastały wieś z górującym w
niej drewnianym kościółkiem, wokół którego rozłożyły się domostwa z
taberną - karczmą. W starych annałach zapisanych
ręką Jana Długosza odnotowane zostały daty, które cofają nas w czasy panowania
Bolesława Krzywoustego. Pod rokiem 1124 kronikarz, korzystając z zapisków
zawartych w „Kronice wielkopolskiej“, a dokonanych przez Jana z Czarnkowa,
podał pierwszą informację o Strzelnie. Nazwana „zapiskiem strzeleńskim“ posiada
ona znikomą wartość źródłową, niemniej stała się przyczynkiem do powstania
dokumentu, uznanego za falsyfikat, a rzekomo wystawionego przez Aleksandra,
księcia kujawskiego. Książę w intencji duszy swej matki, spoczywającej w
strzeleńskim kościele, miał ufundować tutaj opactwo norbertańskie -
premonstrateńskie. Postać księcia uznana została za mityczną, niemniej jednak w
1748 r. wystawiono mu epitafium, wpisując tym samym księcia w tradycję
strzeleńską.
Druga zapiska Jana Długosza,
opatrzona datą dzienną 16 marca, jest bardziej zasobna w informacje i bliższa
prawdzie aniżeli ta pierwsza oraz umożliwia precyzyjniejsze ustalenie początków
Strzelna. Autor umieścił ją pośród innymi zapiskami podanymi pod rokiem 1133
informując, że palatyn Piotr Włostowic (komes Piotr Duńczyk ze Skrzynna)
ufundował we wsi Strzelno kościół pod wezwaniem Św. Krzyża i Najświętszej Marii
Panny. Poświęcenia świątyni dokonał biskup kruszwicki Świdger, do diecezji
którego Strzelno należało, a uczynił to w obecności biskupa lubuskiego
Bernarda.
Dotychczasowe badania archeologiczne nie potwierdziły istnienia w obrębie
wzgórza klasztornego wcześniejszych budowli niż obecne romańskie, datowane na
przełom XII i XIII w. Ten fakt utwierdza nas, że pierwotny kościół p. w.
Świętego Krzyża i Najświętszej Marii Panny ufundowany przez Piotra Włostowica
mógł znajdować się jedynie we wsi Strzelno, o której położeniu wspominałem
wyżej. Najstarszy z opisów Strzelna zawarty jest w bulli protekcyjnej papieża
Celestyna III, wystawionej na Lateranie 9 kwietnia 1193 r. na prośbę przeoryszy
strzeleńskiej Beatrycze. W dokumencie tym znajdujemy m.in. wiadomość, że
norbertanki zostały obdarowane placem, na którym był zbudowany klasztor, oraz
wsią Strzelno z karczmą. Przybyłe przed 1193 r. (pomiędzy 1150 r., a 1180
r.) norbertanki zamieszkały najprawdopodobniej we wsi Strzelno przy
kościele ufundowanym w 1133 r., przejmując go jednocześnie do pełnienia funkcji
zakonnych. W tym czasie trwały prace budowlane na pobliskim wzgórzu, a sama wieś
z karczmą i kościołem parafialnym pełniła w tej części Kujaw bardzo ważną rolę
w strukturach organizacyjnych Kościoła. Po zbudowaniu rotundy na wzgórzu klasztornym
przeniesiono kościół parafialny wraz z tytułem Świętego Krzyża do nowej
świątyni.
 |
| Nie wszyscy orientują się, ale ta uliczka od ulicy Magazynowej to również obszar Placu Świętego Wojciecha |
Po przeniesieniu konwentu na nowe miejsce nastąpiła zmiana funkcji pierwotnej
osady strzeleńskiej, a miało to miejsce najprawdopodobniej w drugiej dekadzie
XIII w. Osadę - wieś zwaną Strzelno można najpewniej identyfikować z jurydyką
klasztorną, poświadczoną przez źródła historyczne od przełomu XIV i XV w. do
wieku XVIII, zwaną też zamkiem, ponieważ tam m.in. znajdowała się siedziba
urzędnika klasztornego zwanego burgrabią. Mieścił się tu również folwark
klasztorny, stanowiący bezpośrednie zaplecze usługowo-żywnościowe konwentu i
rezydencji prepozyta. Tak więc po opuszczeniu przez konwent wsi Strzelno i
przeniesieniu się na wzgórze klasztorne dotychczasowy charakter jej zmienił się
zasadniczo - powstało na tym obszarze gospodarcze i osadnicze zaplecze
klasztoru, które rozciągło się na wschodnie i południowe tereny wokół wzgórza.
W XIII i pierwszej połowie XIV w. na zachód od wzgórza klasztornego począł
kształtować się zaczątek przyszłego miasta.
Kiedy książę Konrad Mazowiecki nadał Strzelnu w 1212 r. przywilej targowy, całe
życie gospodarcze toczyło się po stronie północno-wschodniej i zachodniej
stronie wzgórza klasztornego. Dlatego też możemy domniemywać, że pierwsze
wczesnośredniowieczne targi były związane z funkcjonowaniem domeny klasztornej
- pierwotnego Strzelna (osady przyklasztornej). Ordynacja miejska prepozyta
Jana Luckawa z 1436 r. dawała pierwszeństwo w zakupach targowych klasztorowi
oraz mieszkańcom osady przyklasztornej, dopiero w drugiej kolejności mogli
zaopatrywać się mieszczanie i pozostali nabywcy. Ten przywilej po części
nobilitował mieszkańców osady i wyraźnie odróżniał ich od mieszczan. Ludność
zamieszkująca osadę przyklasztorną stanowiła liczną grupę zależną prawnie od
klasztoru, czyli jurydykę klasztorną. Wśród jej mieszkańców znajdowało się
wielu rzemieślników nie zrzeszonych w cechach miejskich, służba prepozyta,
czeladź dworska, służby kościelne oraz chłopstwo folwarczne.
Zapoczątkowanie procesów miastotwórczych w XIII w., w obrębie współczesnego
naszym czasom rynku, spowodowało pomniejszenie rangi wsi i jej głównego placu
na korzyść miasta Strzelna. Osada przyklasztorna zlokalizowana po
północno-wschodniej, zachodniej i południowej (ul. Ogrodowa) stronie wzgórza
nie podlegała jurysdykcji miejskiej i rządziła się prawami narzuconymi przez
prepozytów. Generalnie zamieszkiwała ją ludność świadcząca pracę na rzecz
klasztoru. Pośród mieszkańcami szczególną pozycję zajmowali muzycy kapeli
klasztornej, zwanej także kapelą zamkową. Chcąc aby byli dyspozycyjni i
skupiali swoją uwagę na sprawowaniu liturgii, otrzymywali od prepozytów role
i domy przy Strzelnie - zapewne była to współczesna ul. Ogrodowa i jej
obręb. Jak ważna to była grupa społeczna świadczyć może fakt, że wielu z nich
piastowało liczne urzędy miejskie: burmistrzów, wójtów, podwójtów, nauczycieli
i pisarzy miejskich, a także wyżsi urzędnicy klasztorni, np. burgrabiowie.
