O placu i pomniku św. Wojciecha

Dzisiejszy niedzielny spacer zamieniam w wirtualną wizytę w piękniejącej części naszego miasta i przy okazji dobiegającej do końca rewitalizacji Placu Świętego Wojciecha - która diametralnie zmienia pod względem estetycznym i funkcjonalnym to miejsce - wracam do historii i początków jego nazewnictwa. Przy tej okazji zamieszczam kilkadziesiąt zdjęć współczesnych i wplecionych między nimi zdjęć archiwalnych.

Współczesny Plac Świętego Wojciecha z przyległościami w dalekiej przeszłości nazywany był po prostu placem - locum (1193 r.). W dobie późnego średniowiecza stanowił integralną część obszaru osady przyklasztornej. W dobie zaborów był określany jako plac publiczny znajdujący się w granicach gruntów klasztornych - Klostergrund, sąsiadujący z dziedzińcem kościelnym i szkołą katolicką. Od 1902 roku, tj. od czasu wystawienia na nim pomnika św. Wojciecha, tutejsza ludność zaczęła określać to miejsce - placem zowiącym się Wojciechem. Dopiero w 1919 roku wprowadzono jego urzędową nazwę - Plac Świętego Wojciecha. 

Proboszcz strzeleński ks. prałat Ignacy Czechowski w swojej książeczce Historia kościołów strzelińskich (Strzelno 1929) podał, że: - W roku 1896 postawiono staraniem X. proboszcza Wojczyńskiego na placu św. Wojciecha przed dziedzińcem kościoła figurę tegoż świętego… Niestety informacja ta jest nieprawdziwa. Po pierwsze - ks. Karol Wojczyński, proboszcz strzeleński zmarł 15 października 1890 roku, czyli 6 lat przed rzekomym wystawieniem pomnika. Po drugie - pomnik został odsłonięty i poświęcony 8 maja 1902 roku o czym donosiła ówczesna prasa, m.in. 11 maja „Dziennik Poznański”, 17 maja „Dziennik Kujawski” i 18 maja „Gazeta Toruńska”.

Błąd Czechowskiego był i jest powielany wielokrotnie przez wielu, a przecież w 2005 roku prof. Jerzy Kozłowski w książce Strzelno pod pruskimi rządami 1815-1918 pod zdjęciem - pocztówką pomnika w opisie zawarł prawdziwą roczną datę wystawienia „figury św. Wojciecha”, rok 1902. Poza nim nikt nie kwapił się, by dotrzeć do źródeł, które wskażą właściwy czas fundacji i poświęcenia monumentu oraz nadania placowi nazwy. Pisząc przed laty o pomniku również podałem datę fundacji 1902 rok. Dzisiaj przywołam trzy opisy - informacje o odsłonięciu i poświęceniu naszego strzeleńskiego Świętego Wojciecha, by wszyscy na wieczne czasy zapamiętali tę datę, a autorzy współczesnych publikacji poprawili swoje błędy.   

Najobszerniejszy i najbardziej szczegółowy opis tej uroczystości znajdujemy w 

„Dziennik Kujawski” nr 111:

Korespondencja „Dziennika Kujawskiego”, Strzelno, 8 maja.

W dniu Wniebowstąpienia Pańskiego  odbyła się w naszym mieście wspaniała uroczystość odsłonięcia pomnika, figury św. Wojciecha na placu publicznym, przed dziedzińcem kościelnym, naprzeciwko szkoły katolickiej. Plac ten odtąd placem świętego Wojciechem zowiący się, był pustym i błotnistym - obecnie po ustawieniu w środku niego figury św. Wojciecha znacznie się ozdobił a pomnik przyczynia znacznie do ozdoby miasta samego.

Pomysł do postawienia na tym placu publicznym miejskim, dawniej klasztornym, pomnika św. Wojciecha powstał na tutejszej konferencji męskiej św. Wincentego. Społeczeństwo wlot przyjęło go i fundusze choć drobne i mozolnie, zebrały się.

Trzeba było celem postawienia tego pomnika św. Wojciecha na tym placu miejskim publicznym przeprowadzić starania i korespondencją przez władze miejskie jak magistrat i Radę miejską oraz władze administracyjne rządowe jak landrata i Prezesa rejencji bydgoskiej, co trwało długo, ale w końcu pomyślnym zostało uwieńczone skutkiem. Pozwolenie wszystkie czynniki odnośne dały, tak że można było przystąpić do wypełnienia za natchnieniem bożym tego pięknego pomysłu.

Strzelno i tak zawsze było ściśle złączone z tradycją starodawną ze św. Wojciechem, według podania, że tutaj św. Wojciech w podróży swej apostolskiej do Prus z Gniezna, na kamieniach wielkich, obecnie pod kościołem parafialnym wkopanych, siedział i z nich nawracał lud do wiary św., modlił się i o jeden kamień, jadąc wozem, tak zawadził, że ślad koła na jednym kamieniu dotąd pozostał. To trzy legendowe kamienie istnieją w Strzelnie dotąd i odnoszą się do podróży apostolskiej św. Wojciecha. Lud długie czasy wyskrobywał te kamienie i wodą z nich zabraną umywał sobie oczy bolące i znajdował nieraz wyleczenie. Tę tradycją starodawną o św. Wojciechu tutejszą, należało utwierdzić i to też się stało przez postawienie figury świętego Wojciecha na placu przed dziedzińcem kościelnym.

Utworzył się komitet w tym celu z ks. prałatem Wolińskim, proboszczem miejscowym, na czele, który też myśl rzuconą w czyn wprowadził i urzeczywistnił. Stanął ten pomnik skromny, bo i skromne fundusze z mozołem się zebrały dla ciężkich czasów, nie mający pretensji do rywalizacji z innymi wspaniałymi i kosztownymi pomnikami, ale stanął pomnik przyzwoity, ujmujący swą powagą i przechodzący już zwyczajną miarę figur stawionych tu i owdzie po wsiach i miasteczkach. I tak statua św. Wojciecha odpowiada godności miasta stołecznego powiatowego i także społeczeństwu tutejszemu, które ją postawiło przynosi chlubę a miastu ozdobę prawdziwą. Sama figura św. Wojciecha ma wysokości przeszło dwa metry, jest odlewem metalowym, artystycznie wykonanym, trwało brązowanym tak, że może się równać odlewami spiżowymi czysto z brązu. Św. Wojciech wspaniale wygląda - twarz Jgo majestatyczna powaga zdobi, jedną rękę podnosi poważnie w górę, w drugiej trzyma pastorał i wiosło z miedzi wykonane. Ornat na nim starożytnego kroju, tak samo i infuła. Niezmierna powaga apostoła wiary bije z tej całej postaci; artysta umiał doskonale wniknąć w ducha i życie tego apostola, co tyle trudził się i taką gorliwością apostolską świat zadziwił. Według osobnego nowego modelu ta figura odlaną została. Podstawę, piedestał na którym św. Wojciech stoi, stanowi czerwony piaskowiec z łomów brunszwickich wykonany według rysunku budowniczego Kornaszewskiego ze Strzelna, który też techniczną stroną tego całego dzieła kierował i dokonał go ku całkowitemu zadowoleniu wszystkich. Trzy granitowe schody prowadzą do piedestału i do pomnika. Piękna krata żelazna wykonana w pracowni p. Michała Bukalskiego tutaj w Strzelnie, pomalowana przez tutejszego malarza p. W. Wojciechowskiego, z ozdobami aluminiowymi okala pięknie cały pomnik. Miejsce wolne w środku zasiane jest trawą i obsadzone krzewami co nadaje urok sielskości całemu pomnikowi.

 

Gdy pomnik został wśród różnych przeszkód i trudności niemałych wykończony nadszedł dzień 8 maja odsłonięcia go i poświęcenia uroczystego naprzód zapowiedziany. Zjechali na tę uroczystość ks. ks. proboszczowie Kittel ze Stodół i Kubliński z Wielkiego Sławska oraz widzieliśmy jako gościa zacnego i zasłużonego w pracy obywatelskiej p. St. Łyskowskiego z Bąkowa. Zebrało się ludu mnóstwo, kilka tysięcy osób zaległo szczelnie cały plac. Towarzystwo Przemysłowe tutejsze z p. Kornaszewskim swoim prezesem zasłużonym, na czele z lokalu swego w szeregu składnym przymaszerowało na plac ze swą chorągwią, tak samo Towarzystwo Robotników, Młodzieży i Towarzystwa św. Stanisława Kostki, Towarzystwo Matek Chrześcijańskich, Bractwa Róż Panien, św. Rocha, św. Anny, Wstrzemięźliwości, Różańca, a wszystkie ze swymi różnobarwnymi chorągwiami i szarfami stanęły i utworzyły czworobok pod komendą p. Wegnera, prezesa Towarzystwa św. Wincentego. „Sokoły” nie otrzymały pozwolenia policyjnego. Przy kratce okalającej pomnik stanęło grono panien w bieli ubranych, wieńcem i z girlandą długą w ręku. Za pomnikiem stanął chór śpiewaków pod wodzą dyrygenta p. Eckerta. Wszystkie okna kamienic, wyżyny, poddasza były gęsto widzami obsadzone. Wszystko to przedstawiało nader malowniczy widok na tle starożytnych kościołów strzelińskich. Około godz. 4-tej ukazał się pochód komitetu, składający się z pp. dr. Cieślewicza, mecenasa Kwiecińskiego, Wegnera, Kozłowskiego, Kowalskiego, Musiałkiewicza i budowniczego Kornaszewskiego, mając na czele X. prałata Wolińskiego w pełnym ubiorze tajnego szambelana Papieskiego w asystencji czcigodnych księży proboszczów Kittla, Kublińskiego i ks. Kałkowskiego, wikariusza miejscowego. Cisza uroczysta mimo wielkiego tłumu zaległa cały plac. Rozpoczął uroczystość na dany znak przez ks. Prałata śpiew chóralny św. Wojciecha: „Boga Rodzica Dziewica Bogiem sławiona Maryja” pod dyrekcją p. Eckerta, pięknie oddany. Następnie wstąpił na estradę X. prałat Woliński i w przydłuższej mowie wysłowił znaczenie życia i dziejów św. Wojciecha i jego prace apostolskie, znaczenie pomnika w Strzelnie, związek Strzelna ze św. Wojciechem, podziękował władzom miejskim i rządowym za łaskawe pozwolenie postawienia pomnika na placu publicznym a w końcu znaczenie pieśni św. Wojciecha „Bogarodzica”, która tyle wieków płynęła wspaniale po naszych niwach, odbijała się o nasze lasy, rzeki, parowy, góry, jeziora, która była długo pieśnią bojową rycerstwa polskiego, która i dziś łączy nas jeszcze z naszą przeszłością dziejową dziewięciowiekową i stanowi zabytek najdroższy mowy naszej - w końcu wskazał mówca na drogi, jakie św. Wojciech nam wytknął, jakimi mamy chodzić: drogi pracy, ofiary, poświęcenia, męstwa nieustraszonego, cierpliwości, wytrwałości i ufności w Boga i we własną siłę żywotną. Wszyscy byli do głębi przejęci tymi słowami mówcy ze serca z głębokiego przekonania jego płynącymi.

Rozpoczął się znów śpiew czterogłosowy na cześć św. Wojciecha, podczas którego X. prałat w asystencji kapłanów poświęcił pomnik, a panna Jadwiga Janiszewska wstąpiwszy na drabinę, złożyła wieniec piękny u stóp św. Wojciecha, a reszta panien girlandą otoczyła piedestał pomnika wokoło. Dzwony wszystkie wtenczas uderzyły, których głos zmieszał się z głosem pieśni uroczej „Witaj Królowo” śpiewanej przez cały lud kilkutysięczny - i płynęły dźwięki dzwonów na starożytnym kościele św. Prokopa wraz z dźwiękami pieśni coraz dalej, a dalej przez ulice miasta, przez błonia, pola, lasy, płynęły szeroko i daleko ku strugom niebieskim, a w tych tonach mieściły się wszystkie uczucia nasze bólu, ale i ufności i nadziei i męstwa.

Spokojnie, poważnie, nabożnie, z zadumą w sercach i w twarzy o przeszłości - o teraźniejszości - i o przyszłości, rozeszli się powoli uczestnicy uroczystości. A gdy płynęła w niebo poważnymi dźwięki pieśń „Bogarodzica” i „Witaj Królowo”, przesuwały się przed oczami naszymi tak promienne - ale i smutne dzieje nasze, przesuwał się przed oczami naszymi wspaniały szereg Następców na Stolicy św. Wojciecha Arcybiskupów Gnieźnieńskich, aż do obecnego Najprzewielebniejszego naszego Arcypasterza, Stolicę św. Wojciecha z taką chwałą dzierżącego. Stąd też wysłany został telegram do Najprzewielebniejszego Arcypasterza tej treści: „Proboszcz i parafianie Strzelińscy wyrażają Dostojnemu Następcy św. Wojciecha, Waszej Arcypasterskiej Mości, przy poświęceniu pomnika św. Wojciecha, uczucia najgłębszej czci, przywiązania i wierności”. Na co na ręce X. prałata Wolińskiego przyszła odpowiedź następującej treści: „Przewielebnemu X. Dziekanowi Szambelanowi Wolińskiemu, oraz drogim parafianom Strzelińskim, przesyłam podziękę za wyraz uczuć przy sposobności poświęcenia pomnika św. Wojciecha Mnie wyrażonych, oraz udzielam Arcypasterskie Błogosławieństwo dla duszpasterzy i wiernych owieczek Moich w parafii Strzelińskiej.

Arcybiskup Gnieźnieński i Poznański X. F1orian.”

Tak więc stanął w Strzelnie pomnik dla Patrona Archidiecezji naszej, ku ozdobie miasta, ku zatwierdzeniu tradycji miejscowej, jako jeden łącznik więcej obok starożytnych tutejszych kościołów, z naszą całą przeszłością, ku wzmocnieniu wiary i ufności w pomoc Bożą przez przyczynę i przykład tak Wielkiego Świętego, którego Świętość i gorliwość świeci nieprzerwanym blaskiem przez dziewięć wieków, aż dotąd, ku utrzymaniu w nas cierpliwości i ufności w Bogu i męskiego wytrwania w każdej doli i ku wzmocnieniu tej wiary katolickiej, jaką głosił wśród nas na tej tu naszej ziemi św. Wojciech.   

 

„Dziennik Poznański”, 1902.05.11 nr 108

Strzelno. W dzień Wniebowstąpienia Pańskiego [8 maja 1902 roku] odbyła się w Strzelnie niezwykła uroczystość odkrycia [odsłonięcia] i poświęcenia pomnika św. Wojciecha, apostoła Prus i patrona archidiecezji gnieźnieńskiej a sprzyjała tejże jak najpiękniejsza pogoda. Pomnik stanął ze skromnych składek miejscowych parafian: myśl do niego przed 3 laty podało Towarzystwo św. Wincentego a Paulo, a w czyn ja wprowadził, zająwszy się nią energicznie, miejscowy proboszcz ks. prałat Władysław Woliński z dobranym z kilku osób komitetem. Poświęcenia dokonał ks. prałat Woliński w asystencji księdza prob. Leona Kittla ze Stodół, ks. Maksymiliana Kublińskiego ze Sławska Wielkiego i wikariusza strzeleńskiego Erazma Kałkowskiego, poprzedziwszy je wspaniałą przemową o znaczeniu pomnika wzniesionego ku czci i pamięci św. męczennika Wojciecha, i o jego życiu i zasługach, przypominając pobożne podania, jakie się dotychczas tutaj utrzymały, o pobycie jego w Strzelnie podczas podróży do Prus. Podania te przywiązane są, jak mówił, do dwóch kamieni, wkopanych do polowy w ziemię przed kościołem poklasztornym, mających wklęśnięcia jakby od kół, które pozostały na nich, gdy przez nie nieostrożny woźnica z św. Wojciechem przejeżdżał, czy też nawet o nie wóz wywrócił. Inna legenda również piękna, zapewne nie znana ogólniej, przechowuje się jeszcze o św. apostole, że nawet dłuższy czas w Strzelnie przebywał, ucząc się po „prusku”, aby móc w ojczystym języku głosić słowo Boże niewiernym i zatwardziałym pogańskim prusakom.

Nastrój uroczystości bardzo poważnej, podniósł jeszcze śpiew pieśni Bogurodzica, wykonany znakomicie przez chór śpiewaków miejscowych i udział wszystkich bractw, towarzystw świeckich i kościelnych, których jest kilkanaście, z swymi licznymi chorągwiami. Jedynie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” nie mogło brać w tej uroczystości udziału, bo odmówił mu pozwolenia miejscowy zastępca landrata i podobno tak kategorycznie, te gdyby nie cofnęło swego wniosku odnośnego, miała cala uroczystość być zakazaną.

Pomnik św. Wojciecha postawiony został na tak zw. placu Kościelnym i przedstawia się bardzo wspaniale; na odpowiednio wysokim postumencie z piaskowca o czerwonym kolorze stoi figura św. Wojciecha, grubo brązowana i znakomicie odlana w nadnaturalnej wielkości, zwrócona ku szkole katolickiej, i z obliczem tak subtelnie wykonanym, że z niego jakby promieniała miłość wielka dla tych. którym przyniósł słowo prawdziwe Boże.

Na uroczystość odkrycia pomnika zebrała się rzec można, prawie cała parafia i pół Kujaw od Gopła; a zachowano się tak poważnie i spokojnie, jak na taką chwilę uroczystą, pobożną i wzniosłą zachować się przystoi.

Z dala przypatrywało się kilku żandarmów - reprezentujących policję; zapewne byli to katolicy, tylko, biorący udział w nabożeństwie kościelnym.

„Gazeta Toruńska”, 1902.05.18 nr 114

Strzelno. W dniu Wniebowstąpienia Pańskiego [8 maja 1902 roku] odbyła się wspaniała uroczystość odsłonięcie pomnika, figury św. Wojciecha na placu publicznym, przed dziedzińcem kościelnym, naprzeciwko szkoły katolickiej. Plac ten odtąd placem świętego Wojciechem zowiący się, był pustym i błotnistym - obecnie po ustawieniu w środku niego figury św. Wojciecha znacznie się ozdobił a pomnik przyczynia do ozdoby miasta samego.