Ołdrzychowo - dawna strzeleńska wieś

Widok na Jezioro Pakoskie - olej, Harry Schultz 1943

Leżąca tuż za Rzadwinem, na wschodnim brzegu Jeziora Pakoskiego, w odległości ok. 9 km na północ od Strzelna (w prostej linii 8 km), wieś Ołdrzychowo administracyjnie związana była do 1975 roku z Gminą Strzelno. Od średniowiecza tereny tutejsze były częścią Kujaw, a z początkami kształtowania się administracji Ołdrzychowo znalazło się w granicach powiatu i województwa inowrocławskiego. W czasach zaborów, przyłączone do Prus, wchodziło w skład Obwodu Nadnoteckiego i powiatu inowrocławskiego. Po 1816 roku znalazło się w obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Z kolei od 1836 roku po podzieleniu powiatów na obwody, w obwodzie Strzelno. Następnie z chwilą powstania w 1886 roku powiatu strzeleńskiego w obwodzie Strzelno II. W latach międzywojennych do 1955 roku Ołdrzychowo wchodziło w skład Gminy Strzelno-Północ; w latach 1955-1972 w skład Gromadzkiej Rady Narodowej w Ciechrzu i od 1972 do 1975 roku znajdowało się w granicach Gminy Strzelno. Z chwilą likwidacji powiatów w 1975 roku powstała nowa jednostka administracyjna - Gmina Janikowo, do której przyłączono m.in. kilka wsi z północnej części gminy Strzelno, w tym Ołdrzychowo. Od tego czasu Ołdrzychowo, jako wieś wchodząc w skład sołectwa Góry stała się częścią Gminy Janikowo.

Ołdrzychowo. Special Charte C IV 764 - ok. 1802

Nazwa wsi wywodzi się od imienia rycerza Oldrzycha, który został tymi dobrami uposażony w średniowieczu około XII w. Oldrzych to czeska forma imienia Udalryk, pod którą w polskiej literaturze historycznej występowali przedstawiciele dynastii Przemyślidów - była to czeska dynastia wywodząca się od legendarnego Przemysła. Początki wsi osadzić możemy w czasach kształtowania się państwowości polskiej. Dobra te z nadania książęcego stały się własnością rycerską. Najprawdopodobniej już na przełomie XIII i XIV wieku Ołdrzychowo stało się własnością Kapituły Katedralnej Gnieźnieńskiej, podobnie jak pobliskie rycerskie Górki i leżące po drugiej stronie jeziora Korytkowo. 

Kapituła w 1370 roku oddała sołectwo Ołdrzychowo w ręce Wawrzyńca Łysarza, nakazując mu osadzenie wsi na prawie niemieckim (magdeburskim). Wcześniej wieś rządziła się mniej korzystnym prawem polskim. Był to początek - jak na owe czasy - nowoczesnej organizacji wsi, której funkcjonowanie miało na celu zwiększenie z niej dochodów właścicielowi. W 1408 roku Ołdrzychowo zostało ponownie wymienione wśród dóbr Kapituły Katedralnej Gnieźnieńskiej i zapisane w formie Oldrzichowo. Dokumentem tym był sygnowany pod datą 18 lipca 1408 roku i opisany jako Dekret niektórych sędziów, rozstrzygający spór między Mikołajem Strosbergiem, prefektem gnieźnieńskim, a Kapitułą Katedralną Gnieźnieńską, dotyczący niektórych spornych miejscowości.

Obszar dawnego folwarku

Według Rejestru dochodów i rozchodów starostwa inowrocławskiego w 1489 roku w Ołdrzychowie były 4 łany, z których płacono poradlne, a nieco później bo w 1510-1511 były to 3 łany uprawne. To wyliczenie daje nam obraz wielkości wsi i obszaru powierzchni uprawnych, który wahał się pomiędzy 50. a 70. hektarami. Przeliczając tę powierzchnię na średnie pełne gospodarstwo feudalne mogło tu ich być od 3 do 4 - licząc, że było to gospodarstwa jednołanowe. Łan - 17,5 ha dzielił się na zagony, ten zaś na skiby. Większość ówczesnych wsi zorganizowana była w gospodarstwa półłanowe, które 5-6 osobowa rodzina była w stanie obrobić. Zatem, możemy przyjąć, że w średniowieczu mieszkać tu mogło 30-48 ludności. Ta proporcja nieco się zmieniła, kiedy przybyło łanów uprawnych i we wsi powstał, obok kilku gospodarstw półłanowych folwark pańszczyźniany. Początkowo taki folwark dzierżawił sołtys, a później okoliczna szlachta i krewni kanoników Kapituły.

Ołdrzychowo. Kapliczka przydrożna

Po raz kolejny Ołdrzychowo wymienione zostało w 1583 roku. Przez ponad 200 lat wieś przyznawana była jako uposażenie poszczególnym kanonikom, z których pierwszego poznajemy dopiero w 1638 roku. Był nim ks. Stanisław Sławiński, kanclerz gnieźnieński, poznański i łęczycki, kanonik Kapituły Gnieźnieńskiej i sekretarza Jego Królewskiej Mości. Formą dochodu ze wsi były wpływy z jej dzierżaw. W tymże roku przedłużył on kontrakt wartości 500 złp. na dzierżawę tej wsi małżonkom Wawrzyńcowi i Annie z domu Chlebowska Żydowskim. Przez pewien czas wieś była tzw. własnością kanclerzy gnieźnieńskich. W 1641 roku tenże sam ks. Stanisław skwitował z dzierżawy małżonków Żydowskich i zawarł na Ołdrzychowo kolejny kontrakt dzierżawy wartości 300 złp. ze swoimi krewnymi, Jerzym Greckim i jego żoną, a swoją siostrą Dorotą ze Sławińskich.

Ołdrzychowo. Mapa Schroettera 1795-1802

W 1709 roku wzmiankowani byli w Ołdrzychowie (Odrzychowie) Jan i Katarzyna Wolborska (Wolborscy?), którym w tymże roku urodził się w kwietniu syn Jan. W 1752 roku Ołdrzychowo (Odrzykowo) dzierżawili Antoni i Dorota Jęziorscy. W 1754 roku wieś trzymali w dzierżawie Adam i Petronela Janowscy, którym 16 lipca tegoż roku urodził się syn Apolinary Władysław Celestyn. Adam jako dzierżawca wymieniany jest również w roku następnym. W 1774 roku wieś trzymali w dzierżawie Fabian i Marianna Korytowscy, którym  15 sierpnia urodziła się córka Rozalia. Fabian w 1770 roku zapisał swoje dożywocie, które w 1787 roku przeszło na córkę Rozalię. W 1788 roku ich 14-letnia córka Rozalia w obecności matki zawarła kontrakt z mężem Karolem Skarbek Rudzkim.

Prosto do Skalmierowic, w prawo do Gór

Po I rozbiorze Polski Ołdrzychowo zostało odcięte od Gniezna i od Kapituły Gnieźnieńskiej oraz zawłaszczone przez króla pruskiego. Organizacyjnie weszło w skład dóbr Domeny Strzelno. W 1801 roku poznajemy dzierżawcę majątku Ołdrzychowo, którym był Antoni Grzywiński chorąży wojsk pruskich, który 4 września poślubił w kościele parafialnym w Ludzisku Teresę Niewieścińską chorążynę inowrocławską. W roku 1829 wymieniany jest jako dzierżawca dóbr Ołdrzychowo należących do Domeny Strzelno Tomasz Koźmiński. W 1833 roku Ołdrzychowo składało się z folwarku i wsi. Było tutaj 5 domów i 53 mieszkańców, z tego 5 ewangelików i 48 katolików.

Ołdrzychowo - Altenburg 1893 r.

19 września 1853 roku Sąd Powiatowy w Inowrocławiu ogłosił, iż folwark Ołdrzychowo przygotowany został do sprzedaży, którą wyznaczono na 7 kwietnia roku następnego. Folwark należał w tym czasie do Amtu - czyli Domeny Strzelno i znajdował się w zarządzie Emilii Augusty i Ferdynanda Augusta małżonków Weissów. Został on wyceniony na 17049 talarów 12 srebrnych groszy i 11 fenigów. Ogłoszeniem tym wzywano również do zgłoszenia się tych wszystkich, którzy mają jakieś roszczenia względem wymienionych osób. W 1865 roku majętność o areale 931 mórg dzierżył Niemiec Leopold Vossberg. W latach 80. XIX w. do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 3278 marek dochodu, a gospodarstwo specjalizowało się głównie w uprawie buraków. Na terenie domeny znajdowało się 5 domów, zamieszkałych przez 75 osób, w tym 31 ewangelików i 44 katolików; na terenie wsi znajdowały się 2 domy z 17 mieszkańcami.

Obszar dawnego folwarku

9 maja 1883 roku rano o godzinie 3:00 w majętności Ołdrzychowo wybuchł pożar. Jak donosiła ówczesna prasa, jego pastwą - prócz domu mieszkalnego, małej stajni i owczarni - padły wszystkie zabudowania gospodarcze, a wewnątrz nich padło pastwą płomieni 20 sztuk bydła rogatego, 5 koni i 3 sztuki nierogacizny. Sprawcy pożaru, który powstał równocześnie w dwóch miejscach i był podłożony ręką zbrodniczą dotychczas nie odkryto. Z innej informacji prasowej dowiadujemy się, że w wyborach do parlamentu pruskiego w 1887 roku z Ołdrzychowa głosowało w lokalu wyborczym w Ciechrzu 11 uprawnionych mieszkańców. 

W latach 80. XIX w. Ołdrzychowo zostało przemianowane na tajemniczy w swej nazwie Altenburg - Stary Zamek. Na początku XX w. (1905) Ołdrzychowo należało do Hugo Krienki, który w 1908 roku opowiedział się przeciwko ustawie wywłaszczeniowej. W tym czasie majętność liczyła 237,87 ha w tym 191 ha gruntów rolnych, łąk 3,9 ha, infrastruktury 4,09 ha, wód 38,88 ha. W 1913 roku Ołdrzychowo nadal trzymał Krienke. Obsada inwentarza na folwarku wynosiła 16 szt. koni, 68 szt. bydła dorosłego i 12 szt. cieląt.

Ostatnie zabudowania pofolwarczne

W okresie międzywojennym właścicielem Ołdrzychowa był Otto Meister. Był to wówczas tzw. obszar dworski o powierzchni 238 ha w gminie Strzelno-Północ. W 1920 roku Meister przyjął obywatelstwo polskie, gdyż taki był warunek postawiony przez rząd Niemcom, którzy chcieli pozostać w granicach odrodzonego państwa polskiego i zachować swój majątek. Niestety, nie był on lojalnym obywatelem i wciąż optował na rzecz Niemiec. Przez cały czas pełnił funkcję łącznika pomiędzy tutejszą mniejszością niemiecką, a rządem berlińskim. Wcześniej Meister posiadał duże 79-hektarowe gospodarstwo rolne w Mokrem pod Dąbrową w powiecie mogileńskim. Kiedy je sprzedał nabył Ołdrzychowo od Hugo Krienke. 

W 1926 roku pod jego zarządem majątek liczył 278 ha gruntów, w tym 276,5 ha ziemi uprawnej. Czysty dochód gruntowy wynosił 1419 talarów (4257 marek). W 1930 roku wieś liczyła 69 mieszkańców. Właściciel Ołdrzychowa był myśliwym i w 1933 roku otrzymał kartę łowiecką uprawniającą go do polowań w obwodzie własnym do polowań z ważnością do 28 lutego 1935 roku. 23 listopada 1935 roku Otto Meister wniósł do Wójta Gminy Strzelno-Północ podanie o przeniesienie drogi Góry-Ołdrzychowo, wiodącej przez grunty jego majętności. Jak sprawa się zakończyła, nie zdołałem ustalić, w każdym bądź razie dzisiaj ta droga przebiega inaczej. Prowadzi ona prosto na cmentarz ewangelicki w Górach, gdzie chowano okolicznych ewangelików - również z Ołdrzychowa.

W latach okupacji niemieckiej majątek został ponownie przechrzczony na znaną z okresu zaborów nazwę Altenburg. Jego właścicielem nadal był Otto Meister, który do 1941 roku sprawował nadzór nad okolicznymi majątkami ziemskim, czyli do czasu obsadzenia ich niemiecko-bałtyckimi powiernikami. Dalsze losy Meistera nie są mi znane. Po wojnie majątek stał się własnością Skarbu Państwa Polskiego. Znalazł się on pod nadzorem Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Mogilnie. Wkrótce po ustanowieniu wiejskiego pełnomocnika, PUZ majętność rozparcelował. Powstało w ten sposób kilkanaście niewielkich gospodarstw rolnych. Tzw. resztówkę w postaci budynków pofolwarcznych i niewielkiego areału ziemi przekazano Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska“ w Strzelnie. Spółdzielnia budynki te wydzierżawiła parcelantom. We dworze zamieszkały rodziny, którym przydzielono pomajątkową ziemię. Dzierżawione obiekty były dewastowane i grabione przez najemców i osoby trzecie. Interwencje w organach MO nie dawały rezultatów. 6 kwietnia 1949 roku resztówkę tę GS zdał Gminie Strzelno Północ. Na jej bazie, przy silnej agitacji politycznej w latach 50. XX w. próbowano założyć tutaj spółdzielnię produkcyjną, co ostatecznie zakończyło się niepowodzeniem. Po opuszczeniu dworu przez dzierżawców, którzy w międzyczasie wystawili własne zabudowania gospodarcze i mieszkalne, zaczął on popadać w ruinę i ostatecznie został rozebrany. Do dzisiaj po dawnym folwarku zachował się jedynie budynek inwentarsko-magazynowy i dawny czworak. W 1975 roku wieś Ołdrzychowo została przekazana z Gminy Strzelno do nowo powstałej Gminy Janikowo.

Na tym kończę opowieść o wsi i majątku ziemskim Ołdrzychowo. Czasy współczesne to już inne dzieje, szczególnie po roku 1989, czyli po przemianach ustrojowych. Obok gospodarstw rolnych działa tutaj firma w branży przetwórstwa zbożowego - Kaszarnia Ołdrzychowo PPHU BOGDANO S.C. We wsi mieszka 105 mieszkańców, w 2002 roku było tutaj 26 gospodarstw domowych. Obecnie działa tutaj 11 podmiotów gospodarczych (mikro-przedsiębiorstw).

Foto.: Google-maps, archiwum bloga, Marek Kujawa - Polskie Zabytki.