PSS „Społem“ w Strzelnie - cz. 1

Sklep spożywczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha. Kierownik sklepu Jan Kwiatkowski i Helena Pietrzak (1948 r.)

Niestety, ale niewiele zachowało się o strzeleńskiej spółdzielni spożywców, która była trzecią - obok „Rolnika Kujawskiego“, Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska“ - powojenną spółdzielnią działającą na rynku zaopatrzeniowym w Strzelnie. Jednym ze śladów jest pełna zdjęć Księga pamiątkowa PSS „Społem“ w Strzelnie założona z okazji XXX-lecia działalności „Społem“ WSS Oddział w Strzelnie. Dzisiaj prezentuje 29 zdjęć oraz krótki opis z dziejów spółdzielni. Kolejne zdjęcia zobaczycie wkrótce po ich zeskanowaniu i opisaniu. Zapraszam do obejrzenia zdjęć z lat 1945-1960. 

Powstała ona w kwietniu 1945 roku pod nazwą - Powszechna Spółdzielnia Spożywców spółka z ograniczonymi udziałami (o. u.) w Strzelnie. Na czele ówczesnego zarządu stanął Władysław Namieśnik. Od 1 września 1945 roku członkiem zarządu i głównym księgowym został mój ojciec Ignacy Przybylski, który w lipcu powrócił z pięcioletniej niewoli w niemieckich obozach koncentracyjnych.

Pierwszy sklep spożywczo-przemysłowy PSS Społem w Strzelnie otwarty w 1945 r. - Rynek 16

Dodam, że już przed wojną w latach 20. strzelnianie poznali spółdzielczą formę działalności handlowo-spożywczej. Wówczas w Strzelnie powstał pierwszy sklep Spółdzielni Spożywców „Zgoda“. Była to placówka filialna dyrekcji inowrocławskiej i znajdowała się w kamienicy Wachulskich przy ul. Kościelnej 10. Drugą placówką filią był podobny sklep „Zgody“ w Markowicach. Pierwsza spółdzielnia tego typu powstała w 1919 roku w Poznaniu i szybko rozprzestrzeniła się na Wielkopolskę. W Strzelnie był to skład kolonialny i delikatesów z prawem wyszynku piwa i wina. Spółdzielnia ze swoich zysków wspierała miejscowe stowarzyszenia, m.in. w 1928 r. Towarzystwo Katolickie Robotników. W 1931 roku sprzedawano tutaj towary za około 10.000 zł miesięcznie. Wzrost obrotów sprawił, że spółdzielnia swój sklep przeniosła na Rynek do kamienicy po Pińkowskich (w miejscu tym współcześnie funkcjonuje prywatny sklep „Zgoda“). 

Podstawowym celem statutowym powstałej w 1945 roku spółdzielni było szeroko pojęte zaopatrzenie ludności poprzez prowadzenie sprzedaży detalicznej w sklepach ogólnospożywczych i innych sklepach z artykułami zaopatrzenia ludności. Nadto spółdzielnia prowadziła: produkcję pieczywa i ciast w piekarniach, restauracje i inne lokale gastronomiczne, wytwórnie wód i rozlewnię piwa, masarnie oraz świadczyła usługi. Spółdzielnia prowadziła również działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Poza Strzelnem miała także swoją placówkę handlową w sezonie letnim w Przyjezierzu.

Pierwszy sklep wędliniarski PSS Społem w Strzelnie, nazywany wówczas masarskim. Ul. Św. Ducha 17 (Dzisiaj Delikatesy - Pril).

Sklep wędliniarski PSS Społem w Strzelnie orzy ul. Św. Ducha 17. Przejęty przez spółdzielnię w 1950 r. Od lewej członek zarządu PSS Alfons Trzemżalski, w białym kitlu były właściciel, a następnie kierownik Stanisław Lechowski.

Początkowo spółdzielnia nie posiadała własnych lokali i opierała swoją działalność na pomieszczeniach dzierżawionych od osób prywatnych i z zasobów komunalnych. Pierwszy sklep i biura posiadała w Rynku pod współczesnym numerem 16. Po 1950 roku zaczęła przejmować likwidowane sklepy prywatne i piekarnie, które obłożone wysokimi podatkami i tzw. domiarami zaczęły masowo upadać. W wielu wypadkach sklepy przejmowano wraz z ich wyposażeniem oraz z obsługą, zatrudniając byłych właścicieli w spółdzielni. Wraz z rozrostem, spółdzielnia wydzierżawiła lokale biurowe przy Placu Daszyńskiego od rodziny Piątkowskich i tam przeniosła swoje centrum zarządzania. Pod koniec lat 60. XX w. PSS wykupiła z rąk prywatnych kamienicę, w której mieściła się „Restauracja Piastowska“ i tam przeniosła swoją siedzibę.

Na czele PSS „Społem“ w Strzelnie stały zarządy, którymi kierowali prezesi: Władysław Namieśnik, Mieczysław Zieliński, Aleksander Mizerek, Ryszard Pietrzak, Henryk Pieczyński, Stefan Płócienniczak, Jan Pietrzak oraz Tomasz Kasprowicz, po którym rządy nad spółdzielnią przejął likwidator. Dla dopełnienia opisu dodam, że pierwszym prezesem Rady Nadzorczej PSS „Społem“ był Wiktor Piątkowski, a sekretarzem Filip Klemiński. Osobami wspierającymi prezesa Namieśnika w dziele założenia spółdzielni byli: Wiśniewski, Winkowski i Skornia.

Sklep obuwniczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 6.

Sklep obuwniczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 6. Kierownik sklepu Marian Wiśniewski.

Drogeria PSS Społem w Strzelnie przy Rynku 22 przejęta z rąk prywatnych w 1950 r. Od lewej kierownik sklepu Władysław Worsztynowicz - były właściciel, sprzedawca Stefan Adamski.

Sklep tekstylno-odzieżowy PSS Społem w Strzelnie Rynek 25. Kierownik sklepu Wacław Wietrzykowski.

Sklep piekarski PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Gimnazjalnej 6.

Sklep nabiałowy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 15 - kierownik sklepu Stefania Kurek.

Sklep Spożywczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Kościelnej 2.

Sklep owocowo-warzywny PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 4. Kierownik Sklepu Zofia Ceglarska.

Kursokonferencja komitetów członkowskich PSS Społem w Strzelnie - LO Strzelno, przy biurku od lewej prezes Ryszard Pietrzak, przwodniczący Rady Nadzorczej Czesław Jankowski 1959 r.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem - Gosposi - Samosi. Od lewej kierownik sklepu Jan Kwiatkowski i członek Rady Nadzorczej Filip Klemiński.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi. Od lewej prezes PSS Społem Stefan Płócienniczak.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi. Od lewej Janina Płócienniczak - pierwsza klientka.

Pokaz z degustacją dla aktywu spółdzielczego wyrobów masarskich, piekarskich i garmażeryjnych 1960 r.

Podczas pokazu z degustacją - PSS Społem Strzelno, kierownik masarni Ludwik Borowiak i kierownik piekarni Julian Kwiatkowski.

Upadek spółdzielni przyniosły przemiany ustrojowe po 1989 roku, a spotęgowała go końcówka lat 90. XX w. Rynek zaopatrzeniowy zaczął sukcesywnie przejmować handel prywatny. Podobnie działo się w gastronomi, produkcji i usługach. W 2004 roku spółdzielnia rozpoczęła proces likwidacji, który zakończony został w 2006 roku. 

Foto.: Kronika PSS „Społem“ 

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 201 ul. Spichrzowa

Rzeźnia Miejska w Strzelnie - l. 80. XX w.

Małymi krokami zbliżamy się do końca spacerku po Strzelnie. Teraz wszystko zależeć będzie od Was moi drodzy, czy będziecie w te miejsca wracać, czy nie? Z mojej strony możecie się spodziewać, że będę je przywoływać, dodając nowe informacje oraz zdjęcia pokazujące przemiany, jakie dokonują się w naszym mieście. Tym bardziej, że opowieść o naszym mieście nie ma końca - miasto ciągle żyje i rozwija się. A póki co zamykając pewien etap z życia Strzelna i strzelnian, dopełnię końcówkę naszego spacerku, obejmując nim jeszcze kilka ulic, czy raczej uliczek, o których wielokrotnie już wspominałem przy okazji innych tematów z dziejów naszego miasta, ale nigdy nie omówiłem kompleksowo. 

Zatem, przechodzimy na ul. Ślusarską, która jest jakby przedłużeniem ul. Cestryjewskiej w kierunku wschodnim i swój początek bierze od ul. Inowrocławskiej, a kończy się wpadając w ul. Magazynową. Do ok. 1900 roku nosiła nazwę Speicherstrasse, czyli ul. Spichrzowa, jednakże przed 1910 rokiem została nazwana razem ze współczesną ul. Ślusarską jedną nazwą Schlosserstrasse, czyli ul. Ślusarską. Do swojej pierwotnej nazwy - ul. Spichrzowa - powróciła w latach międzywojennych. Przez długie lata była to ulica gospodarcza, w części stanowiąca zaplecze dla posesji zlokalizowanych przy północnej pierzei Rynku. Jej ożywienie nastąpiło z chwilą wybudowania przy niej Rzeźni Miejskiej.

Rzeźnia - hala główna, plan przyziemia

Parcela przy współczesnej ul. Spichrzowej 13, granicząca od wschodu z ul. Magazynową, na której wzniesiono zespół Rzeźni Miejskiej, w 1846 roku stanowiła własność ewangelików Augusta Hildebrandta i jego małżonki Johanny Caroline z domu Falk. W 1864 roku całość dzierżyła wdowa po Auguście, Caroline Hildebrandt. W tym czasie parcela zabudowana była domem mieszkalnym, stajnią z podwórzem i ogrodem. Wkrótce całą nieruchomość nabyli małżonkowie Rudolf i Emilia Bergowie. W 1886 roku 17 strzeleńskich rzeźników ubijało rocznie 380 szt. bydła, 1212 sztuk świń, i 1065 szt. owiec. Zainicjowali oni wówczas budowę w Strzelnie rzeźni miejskiej. 8 sierpnia 1886 roku magistrat Strzelna poparł tę inicjatywę i skierował do rejencji bydgoskiej prośbę o udzielenie zgody budowlanej. W tym czasie zaczęły wchodzić przepisy władz pruskich zakazujące uboju w rzeźniach prywatnych, ze względów higieniczno-sanitarnych. Już w 1887 roku miasto zakupiło od małżonków Rudolfa i Emilii Bergów parcelę przy ul. Speicherstrasse (obecnie ul. Spichrzowa 13). W 1889 roku rozebrano budynki i wzniesiono halę rzeźni, budynek administracyjny wraz z mieszkaniem dla inspektora rzeźni (1890 r.) w pierzei ul. Spichrzowej oraz oborę i klozet wzdłuż ogrodzenia od ulicy Magazynowej. Otwarcie budynku rzeźni miejskiej nastąpiło 1 maja 1890 roku. A oto informacja strzeleńskiego „Nadgoplanina” z 7 maja 1890 roku (Nr 36) z otwarcia rzeźni: - W zeszły czwartek odbyło się uroczyste otwarcie tutejszej nowo wybudowanej rzeźni. Po południu zebrał się cech rzeźnicki, składający się z miejscowych rzeźników tak Polaków, jak Niemców i Żydów w mieszkaniu niedawno zmarłego cechmistrza Franciszka Kurzta i stąd udał się poprzedzony muzyką przed gmach magistracki, gdzie nowa chorągiew cechu przez burmistrza wręczona została, a następnie do nowo wybranego cechmistrza Andrzeja Jeski, który członków cechu krótkimi i treściwymi słowami po polsku powitał. Przy udziale magistratu, jak i radnych miasta nastąpiło potem otwarcie rzeźni przez Burmistrza i oddanie jej do użytku publicznego. Na poświęcenie zaś ewangelickiego nowego szlachtuza, jak to „Kurier Poznański” donosi nie było i nie zarzezano też po niemiecku żadnego wołu. Na zakończenie odbyła się wieczorem w sali p. Morawietza zabawa z tańcami.

Strzelno - Cech Rzeźników, l. 30. XX w.

W ciągu następnych lat trwała rozbudowa i unowocześnienie. W 1891 roku wybudowano halę do sprzedaży, w 1898 roku szopę z wagą dla zwierząt i sklep, a w 1901 roku szopę na nawóz (odchody). W tym też roku przebudowano halę rzeźni, a w 1905 roku wzniesiono stajnię przy zachodniej granicy parceli oraz przybudówkę przy budynku administracyjno-mieszkalnym. W 1909 roku powstały nieistniejące jatki. W 1939 roku w tylnej części zespołu rzeźni wzniesiono niewielką chłodnię. Nadzór nad Rzeźnią Miejską sprawował lekarz weterynarii, pełniącego funkcję inspektora i dyrektora rzeźni. Urząd ten od początku do 1935 roku  sprawował lek. wet. Teofil Jan Weigt.   

Weigt Teofil (1858-1937) lek. wet. w Strzelnie

Urodził się 18 grudnia 1858 roku w Jankowie Zaleśnym koło Raszkowa jako syn Mateusza i Józefy z domu Szlachcińska - polskich katolików. Ojciec z zawodu był nauczycielem i piastował stanowisko dyrektora szkoły. Noworodek ochrzczony został w kościele parafialnym w Jankowie Zaleśnym 21 grudnia 1858 r. i nadano mu imiona Teofil Jan, a rodzicami chrzestnymi byli Augustyn Turkowski (nauczyciel i dyrektor szkoły) oraz Józefa Świątecka. [Teofil miał starszego brata Stanisława Józefa, który urodził się w 1855 roku, a który poślubił w 1890 roku w kościele parafialnym w Kobiernie Zofię Teodorę Rosochowicz (ur. 1865). Małżonkowie mieli syna Józefa Teofila (ur. 5 lutego 1906 r.) również lek. wet., m.in. kierownika rzeźni miejskiej w Mogilnie.]

Pierwsze nauki pobierał w szkole ludowej, do której uczęszczał do 1869 r., a następnie w latach 1869-1878 uczył się w gimnazjum, które ukończył egzaminem maturalnym. W latach 1878-1882 odbył studia weterynaryjne na Akademii Weterynaryjnej w Dreźnie.

Rzeźnia - budynek administracyjno-mieszkalny, elewacja frontowa (2001 r.)

Od 23 maja 1883 r. do 1 października 1883 r. prowadził prywatną praktykę lekarza weterynarii w Lwówku, po czym odbył jednoroczną służbę wojskową w dragonach, a następnie pozostał w wojsku jako lekarz weterynarii do 31 marca 1886 r. Od 1 kwietnia 1886 r. do 31 marca 1890 r. prywatnie praktykował w Wieleniu. 1 kwietnia 1890 r. objął kierownictwo rzeźni miejskiej i prywatną praktykę lekarza weterynarii w Strzelnie.

W 1894 r. w kościele parafialnym pw. Świętej Trójcy w Strzelnie Weigt zawarł związek małżeński ze strzelnianką 18-letnią Katarzyną Łowicką, córką zamożnego budowniczego Maksymiliana Łowickiego i Wiktorii z domu Laskowska. Małżonkowie mieli dwoje dzieci. 

14 kwietnia 1920 r. został tymczasowym powiatowym lekarzem weterynarii. Od 1921 r. do 31 sierpnia 1924 r. pełnił funkcję powiatowego lekarza weterynarii. W uzasadnieniu odwołania Weigta z funkcji powiatowego lekarza weterynarii, wojewoda podał, iż skończył on 66 lat i z racji wieku przysługuje mu emerytura. Weigt pozostał w zawodzie lekarza weterynarii i inspektora rzeźni miejskiej do 1935 roku, po czym wyprowadził się do rodziny, do Kościana, gdzie 20 marca 1937 roku zmarł. Pochowany został na starym cmentarzu w Strzelnie u boku wcześniej zmarłej małżonki. 

Rzeźnia - hala ubojni, elewacja frontowa (2001 r.)

Rzeźnia - elewacja frontowa stajni (2001 r.)

Rzeźnia - kotłownia z kominem (2001 r.)

Po Weigtcie od 1 września 1924 r. funkcję tę objął lek. wet. Aleksander Szczepański z Kruszwicy. Obowiązki swe Szczepański pełnił do 31 maja 1928 roku, po tym czasie nadal pozostawał kierownikiem rzeźni miejskiej w Kruszwicy. Po nim obowiązki przejął lek. wet. Czesław Kłostowski, który został w 1930 roku przeniesiony do Wyrzyska i tam pozostał do 1939 roku. Od 1 marca 1930 roku z Wyrzyska został przeniesiony do Strzelna lek. wet. Kazimierz Sentkowski. Obowiązki powiatowego lek. wet. pełnił do czasu likwidacji powiatu tj. do 1932 roku. Od 1934 roku samorządowym lek. wet. -  miejskim lek. wet. i kierownikiem Rzeźni Miejskiej oraz urzędowym badaczem mięsa był lek. wet. Tomasz Ostrowski. Na tym stanowisku pozostawał do września 1939 roku. W czasie II wojny światowej lekarzem weterynarii w Strzelnie był Niemiec dr Arthur Sauter oraz od 1942 roku dr Edmund Paluszkiewicz, który do Strzelna został przeniesiony z Gniezna przez władze okupacyjne. Po wyzwoleniu powierzono mu stanowisko kierownika Rzeźni Miejskiej w Strzelnie. Po powstaniu w 1949 roku przy Rzeźni Miejskiej, Państwowego Zakładu Leczniczego dla Zwierząt w Strzelnie został on jego kierownikiem. Na tym stanowisku pozostał do 1950 roku, a zastąpił go lek. wet. Aleksy Flieger. Od 1951 do 1957 roku kierownikiem PZLZ w Strzelnie był lek. wet. Ludwik Janiszewski. Od wiosny 1957 roku placówka PZLZ została przeniesiona z ul. Spichrzowej do nowo wybudowanego obiektu przy ul Powstania Wielkopolskiego.

Przy ul. Spichrzowej pozostała Rzeźnia Miejska, która przeszła pod administrację PSS „Społem” w Strzelnie. Nadzór kierowniczy nad rzeźnią pełnili kierownicy masarni, a byli nimi: Ludwik Borowiak, Bolesław Kolbowicz z Wronów, Edmund Konkiewicz, Mieczysław Wiśniewski, Andrzej Pruczkowski i Ewaryst Pieróg. Od 1992 roku rzeźnię wzięło w dzierżawę od Gminy Strzelno - Strzeleńskie Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowo-Wytwórcze Sp. AGROST, rzeźnia stanowiła zakład nr 2 tego przedsiębiorstwa. Od 2001 roku spółka zakończyła użytkowanie rzeźni i od tego czasu, czyli 23 lata obiekt stoi pusty.

Rzeźnia - wnętrze hali, trakt środkowy (2001)

Zachowane budynki są typowymi obiektami przemysłowymi z II połowy XIX w. na terenie miasta Strzelna. Posiadają proste bryły i ceglane elewacje z ceglanymi detalami architektonicznymi i jedyny z niegdyś licznych komin przemysłowy na terenie Strzelna. Część budynków i ogrodzenie zespołu zostały wtórnie otynkowane. W 2008 roku Jacek Sech wraz z żoną złożyli na łamach prasy ofertę utworzenia na bazie budynku hali rzeźni muzeum mediów. W 2013 roku podczas sesji Rady Miejskiej złożył on nawet oficjalny wniosek. Niestety, pomysł z poparciem burmistrza Matczaka nigdy nie doczekał się realizacji. Natomiast budynek rzeźni wraz z ostatnim kominem przemysłowym stoi nieużytkowany i niszczeje - obiekt nie jest wpisany do rejestru zabytków, choć ma założoną kartę ewidencji zabytków architektury i budownictwa.

Foto.: Archiwum bloga, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu w Szreniawie

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 200 Cestryjewo (Lipowa - Morawskiego) - cz. 12

Strzelno, przełom XIX i XX w. - po lewej budynek starego magistratu - sądu; w środku Plac Świętokrzyski ze skwerem...

 

Kończąc ostatnio 11 opowieść o Cestryjewie i ul. Lipowej, skierowałem apel do czytelników, by pomogli w ukończeniu spacerku, dzieląc się swoją wiedzą o tej ulicy. Minęło kilkanaście dni, a tu nic i jak to wielokrotnie już zdarzało się - zero odzewu. Zatem, licząc na siebie i wcześniej zebrane informacje, zakończę mozolny spacer i pobiegam dzisiaj, przyśpieszając tępa. Spod posesji nr 8 przeskoczmy na drugą stronę ulicy i zatrzymajmy się na chwilę przy niewielkim, nieco wsuniętym bloku mieszkalnym. Stanowi on własność komunalną i został wybudowany ze środków miejskich na początku lat 60. XX w. Zamieszkali w nim urzędnicy i pracownicy Prezydium Miejskiej Rady Narodowej i podległych jej placówek. Wcześniej miejsce to zajmował ogród należący do tutejszego Magistratu i był wygrodzony od obejmujących go ulic: Lipowej, Krzyżowej i Świętego Andrzeja wysokim ceglanym płotem.

Strzelno ul. Lipowa w l. 20. minionego stulecia. Po lewej stronie budynek magistratu, przed nim stacja benzynowa, dalej policja i więzienie. 

Cofnijmy się teraz ku siedzibie byłego Magistratu. Przy ulicy stoi budynek nr 3, który w części frontowej był siedzibą organów porządkowych. Tutaj mieścił się posterunek policji, a w części od podwórza więzienie sądowe. Również w podwórzu, przy ścianie północnej sąsiedniej posesji, stoi parterowy budynek nakryty spadzistym dachem papowym, w którym znajdowały się biura i sale rozpraw Sądu Rejonowego - Amtsgerichte w Strzelnie. Już z lat międzywojennych, z 1933 roku znalazłem ogłoszenie Burmistrza Strzelna, który informował mieszkańców, że (…) ewentualne zgłoszenia do Urzędu Stanu Cywilnego w niedzielę i dni świąteczne przyjmuje woźny miejski Władysław Górecki, zamieszkały przy ulicy Lipowej, obok Magistratu (dom gdzie mieści się Posterunek Policji Państwowej).

Strzelno - dawny budynek sądu przy ul. Lipowej

Ale wróćmy do początków instytucji jaką był sąd. Nową organizację wymiaru sprawiedliwości, już dla nowo powstałej w 1871 roku II Rzeszy, utworzono ustawą z dnia 27 stycznia 1877 roku sądy urzędowe (urzędnicze, okręgowe - Amtsgerichte). Od 1 października 1879 roku taki sąd nazwany Sądem Urzędniczym - Amtsgerichte został powołany również w Strzelnie (wówczas miasto nie było jeszcze siedzibą powiatu). Swoje pierwsze lokum otrzymał w budynku tzw. Starego Magistratu, w którym znajdowały się również inne urzędy obwodowe - Distrikte (późniejsze gminy Strzelno Północ i Strzelno Południe. Wcześniej miasto i dystrykty wiejskie znajdowały się w kompetencjach Sądu Ziemsko-Miejskiego w Inowrocławiu. Zgodnie z nową organizacją sądów i wytycznymi Sądu Okręgowego - Landgericht w Bydgoszczy, Strzelnu przydzielono dwa etaty sędziowskie oraz kilku pomocników w osobach sekretarzy sądowych i asystentów.

Strzelno, przełom lat 20. i 30. XX w. - sędziowie i pracownicy Sądu Grodzkiego.

W sądzie strzeleńskim prowadzono sprawy gospodarcze związane z rejestrami firm, orzekano o upadłościach, wymazaniu hipotek lub ich wpisaniu, prowadzono sprawy o kradzieże i zniesławienia, pobicia i drobne występki, prowadzono tzw. przetargi przymusowe, czyli sprzedaże sądowe. Natomiast sprawy grubsze, jak Np. morderstwa rozstrzygane był w sądach wyższej instancji - sądach okręgowych w Bydgoszczy, a później w Gnieźnie. 

Wkrótce po wybudowaniu dodatkowych budynków z więzieniem i częścią administracyjną, sąd przeniósł się do nowych lokali w podwórzu tzw. Magistratu. Do dzisiaj zachował się skład osobowy strzeleńskiego sądu z 1903 roku: Chrystopher Friedrich - I sędzia, dr Carl Martini - II sędzia, Carl Bartz, Emil Fiedler i Władysław Januszewski - sekretarze sądowi, Adolf Schroeter - asystent sądowy oraz Ernst Schwabe - sługa sądowy. Pruski system sądów przetrwał do 1929 roku. Od 1919 roku uległa zmianie jedynie nazwa - na Sąd Powiatowy w Strzelnie, a w 1929 roku tenże sąd przemianowano na Sąd Grodzki, który do 1933 roku funkcjonował nadal przy ulicy Lipowej, a następnie pod koniec października został przeniesiony do bardziej funkcjonalnego budynku u zbiegu ulic Kolejowej ze Stodolną - po zlikwidowanej szkole wydziałowej.

Lata 30. XX w. sędziowie i pracownicy Sądu Grodzkiego w Strzelnie - w środku stoi Ignacy Tylkowski

Dla Sądu Powiatowego w Strzelnie, Sądem Apelacyjnym od 15 grudnia 1919 roku był Sąd Okręgowy w Bydgoszczy. Zaś z dniem 30 stycznia 1920 roku ustanowiona została dla Sądu Powiatowego w Strzelnie Izba Karna przy Sadzie Powiatowym w Inowrocławiu. Według postanowienia etatowego na 1921 rok Sąd Powiatowy w Strzelnie miał ustalone następujące etaty: sędzia - 1, sędziowie pokoju - 3, sekretarz - 1, podsekretarz - 1, komornik - 1, rejestrator - 1, kancelista - 1, woźny - 1. Łącznie stanowiło to 10 etatów. Przy sądzie znajdowało się również więzienie z jednym dozorcą. Pierwszym sędzią powiatowym (kierownikiem - naczelnikiem Sadu Powiatowego) w Strzelnie został Leopold Krzyżanowski, a sędziami pokoju: Władysław Pętkowski - ziemianin z Kuśnierza, Kożuszkowa i Woli Kożuszkowej; mieszczanin Sylwester Radomski oraz Władysław Mlicki - ziemianin z Ostrówka nad Gopłem. Adwokaturą i notariatem zajmował się dr Paweł Bandel. Sędzia Krzyżanowski został z dniem 30 czerwca 1926 roku przeniesienie w stan spoczynku. Od września kolejnym naczelnikiem Sądu Powiatowego w Strzelnie został sędzia Władysław Filisiewicz, a po nim od 1931 roku sędzia Jan Kłumiński (II sędzią był sędzia Majorek), za którego siedzibę sądu z ul. Lipowej przeniesiono do budynku byłej szkoły wydziałowej.

Strzelno. Stary magistrat po pożarze

Opuszczamy podwórze magistrackie i przenosimy się pod numer 12. W dawnej nomenklaturze ewidencyjnej był to nr policyjny 177. Budynek w 1910 roku należał do ewangelika Ludwiga Huberta, który pochodził z Trzemeszna i był synem ewangelików Martina i Amalii Hubertów. W 1885 roku poślubił on w Mogilnie Amalię Augustę Steinberg. Później małżonkowie zamieszkali w Strzelnie. Była to 10-osobowa rodzina. W domu tym mieszkała również matka Ludwiga - Amalia, a nadto Julius Hammerer (3 osoby), Michael Rösner (2 osoby) oraz Jan Olejnik (8 osób). Olejnik był mistrzem kołodziejskim i prowadził tutaj warsztat parający się produkcją wozów i bryczek do zaprzęgów konnych oraz kół do tychże pojazdów. W latach międzywojennych Hubertowie sprzedali całą posesję Olejnikowi, a sami stąd wyjechali. W tym samym czasie, obok warsztatu kołodziejskiego, kuźnię prowadził kowal Ginther. Po wojnie działalność kołodziejską kontynuował syn Jana Olejnika, a kuźnię wspominany wcześniej mój wujek Stanisław Nowak. Również obecnie dom pozostaje we władaniu Olejników.

Przechodząc dalej na chwilę zatrzymamy się przed pięknie utrzymaną posesją nr 14, której właścicielem był Ignacy Tylkowski. Dom ten pozostaje w rękach rodzinnych córki i wnuczki pana Ignacego. Właściciel tego domu Ignacy Tylkowski był pracownikiem Sądu Powiatowego, a później Sądu Grodzkiego w Strzelnie, gdzie zatrudniony był na etacie kancelisty. Był sekretarzem Koła Związku Weteranów Powstań Narodowych 1914/1919 w Strzelnie. Już w latach 30. XX w. był on posiadaczem karty łowieckiej i uprawiał myślistwo, a od 1937 roku został członkami Polskiego Związku Łowieckiego. Po 1945 roku znalazł się w grupie pionierów na polu tutejszego, powojennego łowiectwa, jako indywidualny myśliwy, członkowie PZŁ. W 1949 roku wespół z Gwidonem Stęczniewskim i Walentym Kuszem zwołali zebranie założycielskie polujących indywidualnie członków PZŁ i powołali do życia Koło Łowieckie Szarak w Strzelnie. W zarządzie koła pełnił funkcje sekretarza i skarbnika.

Przechodząc dalej zatrzymujemy się przy dużej, w części tylko zabudowanej parceli oznaczonej numerem 16. Stojący tu dom - stawiany etapami na przełomie lat 80. i 90. XX w. - ma charakter nieregularnie zbudowanej oficyny. Na początku lat 90. funkcjonował w nim, w części od ulicy lokal małej gastronomi - pijalnia piwa. Niestety nie utrzymał się on zbyt długo i został przez właściciela zlikwidowany. Dawniej w tym miejscu stały bliżej nieznane mi zabudowania, zaznaczone jeszcze na mapie z 1940 roku. Prawdopodobnie po wojnie zostały rozebrane, a ja nie zdążyłem dopytać się starszych o tę posesję. W mojej pamięci zapisała się jedynie wydeptana ścieżka, którą biegaliśmy na łąki położone wzdłuż kanału melioracyjno-ściekowego, tzw. „śmierdziela”. Po północnej stronie tej dużej i wygrodzonej parceli biegnie ul. Nowa - jedna z kilku polnych w naszym mieście, a po zachodniej stronie graniczy ona z posesją nr 18. Jest to piętrowa kamienica czynszowa z narożnikowo przyklejoną doń niezależną oficyną, frontem skierowaną ku zachodowi. Kamienica i oficyna zostały zbudowane na początku XX w. i oznaczone były dawnymi numerami policyjnymi 218A i 218B. Pięcioosiowa, początkowo nieotynkowana i pozbawiona jakichkolwiek detali architektonicznych fasada kamienicy świadczy o wybitnie czynszowym jej charakterze. Oficyna - dzisiaj jednorodzinna - przypisana jest do ul. Nowej. W narożniku, pomiędzy kamienicą nr 18, a oficyną, od strony ul. Lipowej przyklejony jest do obu niewielki jednorodzinny dom oznaczony numerem 20.

Na tym opisie kończymy spacer ul. Lipową i przechodzę do ul. Morawskiego. Po drodze zostawiamy ul. Kasztanową, Przy której znajdują się dwa domy, a ona sama jest typowym łącznikiem komunikującym ul. Lipową z ul. Cestryjewską. Wchodząc w ulicę Michelsona kierujemy się na północ i po kilkunastu krokach trafiamy na ul. Nową. Jest ona stosunkowo młodą, ulicą i została tak nazwana po wybudowaniu przy niej z początkiem lat 70-tych domu jednorodzinnego przez strzelnianina Stefana Sobczaka, który z kolei odsprzedał go Leonowi Wiśniewskiemu, ówczesnemu kierownikowi Mleczarni w Strzelnie. Jest to ulica nieutwardzona, po której to stronie północnej rozciągają się pola Cestryjewa. W ciągu tej ulicy znajdują się kolejne nowo wybudowane domy jednorodzinne, a u wlotu w ul. Inowrocławską znajduje się niewielki domek, tzw. „Szwarcmerówka”. O tego typu budynkach pisałem przy okazji ulicy Inowrocławskiej. Nadmienię tylko, że pobudowały go niemieckie władze okupacyjne w 1942 roku dla Niemców przybyłych tutaj znad Morza Czarnego i służyły one jako tymczasowe mieszkania dla osiedlających się tutaj Niemców. Łącznie tego typu domów jest w Strzelnie 6 i zbudowane były dla 12 rodzin przesiedleńców. 

Wracamy na Plac Świętokrzyski, o którym pisałem już w kilku miejscach, a w związku z tym  zapraszam pod linki do dwóch zasadniczych opisów tegoż miejsca:

https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2023/04/nowy-znak-wiary-plac-swietokrzyski.html

https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2020/04/o-strzelenskiej-tradycji-krzyza-wielki.html

Jeszcze w latach siedemdziesiątych Plac Świętokrzyski stanowił miejsce spacerowe z regularnie przycinanymi krzewami, sadzonymi kwiatami i ławeczkami dla wypoczynku. Pod koniec lat 70. XX w. dla skomunikowania północnej części Cestryjewa, w tym położonego na końcu miasta Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej z drogami na Inowrocław i Kruszwicę, rozpoczęto w modnym wówczas czynie społecznym zamieniać dotychczasową polną drogę w wygodną drogę asfaltową. Na czym te czyny polegały? W ciągu tygodnia zwożono na teren budowy piasek i kamień wapienny, który trzeba było rozsypać i rozplanować. W tym celu pracownicy licznych zakładów pracy, a szczególnie członkowie działających przy tych zakładach podstawowych organizacjach partyjnych tzw. POP w niedziele organizowani byli do nieodpłatnych fizycznych prac społecznych. Narzędzie jedyne, łopata, ot i cała mechanizacja prac ziemnych przy budowie bitej drogi. Do tego transport SKR, „Żuk” z napojami, grochówka z restauracji „Piastowskiej”, no i na zakończenie, lubo w trakcie flasza „Czystej wyborowej” pitej z musztardówki i zagryzanej głowizną ze słoika. Tak przyciągano lud pracujący miast i wsi do wspólnej i bezinteresownej budowy socjalistycznej Ojczyzny.

Strzelwul przy Alei Franciszka Morawskiego

Czyny społeczne były generalnie wyśmiewane i obciążane jakąś dziwną skazą nieefektywności w działaniach. Jednakże przy dobrej organizacji pracy dawały znakomite efekty. W ten sposób budowano dziesiątki kilometrów dróg w powiecie mogileńskim. Przewodził tej inicjatywie przewodniczący PPRN Antoni Wesołowski. To dzięki jego uporowi i oddaniu powstały nowe stanowiska pracy w drogownictwie i powiat przodował w Polsce w ilości budowanych w czynie społecznym dróg. Współczesną gminną i powiatową sieć komunikacyjną zawdzięczamy właśnie jemu.

Z początkiem lat osiemdziesiątych XX w. zmieniono organizację ruchu w mieście i w miejscu skweru pobudowano bezkolizyjne skrzyżowanie. Jednocześnie na łączniku Placu Świętokrzyskiego z rogatkami inowrocławskimi, które onegdaj stanowiła droga polna, pobudowano, dzięki czynowi społecznemu, nową nawierzchnię i pokryto ją asfaltem, nadając jej rangę ulicy. Rada Narodowa Miasta i Gminy Strzelno uchwaliła w czerwcu 1981 roku, iż ulica ta będzie nosiła nazwę Alei Franciszka Morawskiego.

Początki nowego osiedla przy Alei Franciszka Morawskiego

Patron ulicy urodził się 23 października 1847 roku w pobliskich Bławatach. Był stolarzem, dziennikarzem, polskim działaczem niepodległościowym i socjalistycznym w zaborze pruskim. Po wyuczeniu się fachu stolarskiego porzucił rodzinne strony i wyjechał w 1869 roku do Berlina. Tam zasłynął jako działacz robotniczy, posiadający szczególne zasługi w rozwoju klasowego ruchu robotniczego wśród ludności polskiej pod zaborem pruskim na przełomie XIX i XX stulecia. 1887 roku za swoją działalność socjalistyczną został aresztowany i odbył karę 2 lat więzienia. Od 1892 roku był redaktorem „Gazety Robotniczej”, a od 1893 roku jednym z założycieli i przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej zaboru pruskiego - działał również w niemieckiej SPD. W 1901 roku przeniósł się do Katowic - tam zmarł 24 czerwca 1906 roku. 

Przy ulicy tej znajduje się zakład wulkanizacyjny i myjnia samochodowa Wiesława Wojdyły. Od trzech lat powstaje przy niej małe osiedle mieszkaniowe, są to na razie dwa domy i w planach budowlanych jest ich więcej.

Na tym kończę opowieść o Cestryjewie i zapraszam już dziś na kolejne odsłony spacerków po Strzelnie...

Foto.: Mapy Google, archiwum bloga