sobota, 2 lipca 2022

Z dziejów wsi Dąbrówka k. Mogilna - cz. 1

Dąbrówka i okolice 1832 r.

Do napisania artykułu o dziejach Dąbrówki w gminie Mogilno namówił mnie były mieszkaniec wsi Jakub Surówka. Jest on obecnie mieszkańcem poznańskiego Strzeszyna i sąsiadem mojej córki Joanny i zięcia Zdzisław. Podczas ostatniej wizyty u Asi spotkałem się z Jakubem i przegadaliśmy troszkę czasu: o wsi i jej tajemnicach, o rzekomym kościele w tej miejscowości, który miał tutaj istnieć już w średniowieczu, o cmentarzach ewangelickich i Niemcach, którzy byli ostatnimi właścicielami majętności, o obozie koncentracyjnym w Szczeglinie, zahaczając o wiele innych wątków. Powiedziałem mojemu rozmówcy, że mam długo wcześniej zebrany pewien materiał o wsi, że go posklejam i niebawem coś powinno z niego wyjść. W międzyczasie Jakub odnowił kontakt z potomkiem ostatnich właścicieli, który przesłał mu kilka niezwykle ciekawych zdjęć. Mało tego, w tym czasie jak myśmy z żoną wyjechali do Wrocławia potomkowie przybyli do Mogilna, Dąbrówki i Szczeglina…

Zapraszam do kilkuczęściowej lektury!

Dzieje najdawniejsze

Nazwa wsi wskazuje, iż powstała ona w wyniku wykarczowania enklawy leśnej porośniętej sędziwymi dębami. Jeszcze na początku XIX w. wieś otaczało kilka enklaw leśnych, będących pozostałością prastarej Puszczy Nadnoteckiej. Największa z nich od wschodu to byłe lasy benedyktynów mogileńskich, które po rozbiorach stały się lasami króla pruskiego.

Dąbrówka i okolice przełom XVIII i XIX w.

Najstarsze wzmianki pisane o tej miejscowości pochodzą z lat 1366 i 1383. Pierwsza z nich znajduje się w dokumencie opatrzonym datą dzienną 27 września 1366 roku tyczącym sprzedaży wsi Ryszewo i osadzenia jej na prawie średzkim. W nim występuje pośród innymi świadkami transakcji Michał dziedzic Dąbrówki - Michaele herede de Dambrowka. W tym czasie Michał był sąsiadem sprzedającego Ryszewo, Andrzeja dziedzica Kunowa. Druga wzmianka została odnotowana w transumpcie tegoż dokumentu (z 1366 r.), dokonanym 27 sierpnia 1383 roku, w którym Dąbrówkę zapisano jako - Dombrowca. Michał był pierwszym znanym z imienia właścicielem z rodu Dąbrowskich herbu Szeliga

Prawdopodobnie Dąbrowscy z Dąbrówki byli potomkami wielkopolskiego rodu rycerskiego Powałów - Ogończyków, którzy od XII w. należeli do najwyższej elity krajowej (wojewoda mazowiecki Żyro, biskup krakowski Gedko i biskup płocki Gedko); magnacką pozycję osiągnęli Kościeleccy na Kujawach, Działyńscy na Kujawach i w Prusach Królewskich, Kucieńscy na Mazowszu… Najprawdopodobniej z ich gałęzi wywodzili się późniejsi Markowscy, którzy weszli w posiadanie Dąbrówki i okolicy, a których gniazdem rodowym były kujawskie Markowice. Tutejsi Markowscy pisali się przemiennie jako Dąbrowscy i Markowscy. Znanym antenatem tej gałęzi był Mikołaj Markowski - Dąbrowski żyjący przed 1483 rokiem, mąż Anny, córki Otty z pobliskiej Góry, zmarłej przed 1468 rokiem. Małżonkowie mieli synów Jana, Mikołaja i Jakuba oraz córki Annę i Barbarę.

Jak odnotowano w grodzkich i ziemskich aktach gnieźnieńskich w 1469 i 1471 roku Dąbrówkę Małą trzymał Teodoryk z Kunowa. Wówczas Dąbrówka dzieliła się na Małą i Wielką, a Teodoryk poza nią był również właścicielem Kunowa, Góry i Stanomina. Inny szlachetnie urodzony Teodoryk tym samym czasie był właścicielem pobliskiego Czarnotula. W tychże samych aktach w 1476 roku odnotowano, iż Dąbrówka znajdowała się w rękach dziedziców Jana, Mikołaja i Jakuba, piszących się z Dambrówki. Byli to Dąbrowscy, którzy przybierali naprzemiennie nazwisko Markowscy. Pieczętowali się oni tym samym herbem (Dąbrowscy i Markowscy): Szeligą - w polu czerwonym półksiężyc złoty, rogami zwrócony do góry, w środku krzyż łaciński tegoż koloru, a w klejnocie pawi ogon lub pięć piór strusich. W 1471 roku we wsiach Góra, Dąbrówka Wielka i Mała oraz Kunowo wymieniony został Jan Markowski. W 1486 i 1489 roku występuje w Dąbrówce Wielkiej i Małej Mikołaj Markowski. Wcześniej w 1487 roku, brat jego Jan Markowski działy po ojcu i matce w tejże wsi daje bratu Mikołajowi w zamian za Markowice i Barcice w starostwie inowrocławskim. 

Podział Dąbrówki w XV w. na Wielką i Małą wynikł z działów jakie zostały poczynione przez antenata rodu Mikołaja Markowskiego i jego żonę Ottę z Góry. Po nich Dąbrówkę dzierżył wspomniany wyżej ich syn Mikołaj, który poślubił Dorotę, córkę Wincentego Kozarzewskiego. Małżonkowie mieli synów Jana, Jakuba i Wojciecha oraz córkę Annę. Ich pierworodny syn Jan Markowski w 1521 roku dzierżył Dąbrówkę i został skwitowany kwotą 13 grzywien z wcześniejszej dzierżawy tutejszych gruntów przez Marcina Bieganowskiego. W 1541 roku sprzedał wyderkafem (dzierżawą) za 50 złotych polskich trzy osiadłe łany w Dąbrówce Janowi Kołudzkiemu.

W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich odnotowane zostało, że w 1583 w Dąbrówce odnotowane zostało istnienie kościoła parafialnego. W tym samym czasie dziedzicem wsi miał być Mateusz Żaliński, kasztelan gdański (SGKPiIKS, t. XV, cz. 1, s. 397). Autor hasła 'Dąbrówka' pomylił naszą Dąbrówkę z Dąbrówką Nową leżącą na południowy zachód od Bydgoszczy (Kozierowski, Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych…, s. 31-32). Zatem, nigdy w Dąbrówce kościoła nie było, za to mogła być kaplica dworska, co powszechnie było stosowane. Taką kaplicę mieli Markowscy w Markowicach, zatem i w dworze w Dąbrówce mogła takowa się znajdować. Kościołem Parafialnym dla Dąbrówki była świątynia klasztoru benedyktynów w Mogilnie i miejscowa fara pw. św. Jakuba. Później bo w latach 1584 i 1590 dziedzicem na Dąbrówce był Maciej, syn Andrzeja, który najprawdopodobniej był potomkiem Jana Markowskiego. Ów Maciej pisał się z Markowic Dąbrowski z Dąbrówki w powiecie gnieźnieńskim. W 1593 roku nabył on Dobieszewice od Kaspra Dobieszewskiego i poślubił jego córkę. 

Na początki XVII w. we wsi znajdowały się łany puste (1601 r.). Mimo to funkcjonował tutaj młyn wietrzny (wiatrak), który przetrwał do początków XX w. Równie źle działo się tutaj podczas wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660 jak i po niej. Wieś po potopie szwedzkim opustoszała i trzeba było zaczynać wszystko od początku. Z tego stulecia nie zachowały się dane co do układu właścicielskiego wsi. Dopiero ich poznajemy w następnym stuleciu. Niemniej jednak z powinowactwa tychże wnioskować możemy, że byli nimi Markowscy z Dobieszewic.  

U zarania XVIII w. znajdujemy jako posesorów Dąbrówki Zbijewskich. Wśród nich była wdowa Katarzyna, której córka Marianna Zbijewska poślubiła w 1730 roku w Mogilnie Wawrzyńca Koryckiego syna Władysława. Niestety Marianna umiera w 1737 roku i w 1740 roku Wawrzyniec żeni się po raz drugi. Jego wybranką jest Joanna Osińska. W 1732 roku we wsi było kilku rzemieślników. Pośród nich młynarz musiał pracować przez 6 dni rocznie przy żniwach folwarcznych, smolarz zaś 12 dni, natomiast karczmarz, szynkujący dworskie piwo i gorzałkę, zwolniony był od pańszczyzny. Do końca lat 40. XVIII w. pozostają tutaj Koryccy. W 1750 roku występuje tutaj jako dziedzic Dąbrówki Jakub Bąntkowski, syn nieżyjącego już wówczas Stanisława i nieżyjącej Zofii Zbijewskiej. Jego żoną była Marianna Czekanowska, córka Jana i Konstancji z Kurnatowskich. Jakub jeszcze w 1766 roku posiadał w Dąbrówce swoją część wydzieloną, a spadłą po babce Jadwidze Kiełczewskiej. W tym też roku scedował swoje prawa do połowy wsi Stanisławowi Rzeszotarskiemu, synowi Andrzeja i Urszuli z domu Kurczewskiej. 

Bąntkowscy byli spokrewnieni z Markowskimi z Markowic i Dobieszewic poprzez Marię Bąntkowską, żonę Ludwika Markowskiego. Ich syn Stanisław był dziedzicem Dobieszewic w 1736 roku. Zatem, to do niego należała również Dąbrówka. Od połowy XVIII w. Dąbrówka przeszła w ręce Franciszka Skotnickiego i jego żony Anny Śliwińskiej. W 1759 roku Franciszek umiera, a wdowa Anna wychodzi w 1763 roku za Antoniego Dobrogoyskiego. W 1769 roku znajdujemy tutaj Józefa Wittona i jego małżonkę Brygidę, a w 1770 roku Dąbrówka znajdowała się w posiadaniu Ignacego i Marianny z Kosmowskich Golimowskich. Ignacy zmarł w 1771 roku, a w 1777 roku Marianna z Kosmowskich nosiła już nowe nazwisko Przysiecka - była wówczas żoną Aleksandra Przysieckiego. W międzyczasie w 1773 roku występuje w Dąbrówce syn nieżyjącego Ignacego, Józef Golimowski. Z zapisu tegoż wynika, że Golimowscy byli posesorami - właścicielami. W 1778 roku Marianna z Kosmowskich Przysiecka - zapewne wdowa - wyszła po raz trzeci za mąż, za Jana Korytowskiego. Ów Jan w 1779 roku pisał się, iż pochodzi z Dąbrówki. O tym, że Dąbrówka była podzielona na, co najmniej dwie części świadczy fakt, że w 1775 roku pisali się z części Dąbrówki - Wojciech Mańkowski i jego żona Krystyna Witton (córka Józefa) oraz Stanisław Rzeszotarski. Stąd pisała się również Marianna Przysiecka (dziedziczka Dąbrówki). Mańkowscy byli tutaj jeszcze w 1784 roku. 

Po zajęciu tych terenów przez Prusaków, co stało się w 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Polski, król pruski Fryderyk II nie dbając o stosunki między nim a Polakami oraz czując się pewnie w swoich ponad traktatowych nabytkach, patentem z 26 kwietnia 1775 roku nakazał ich mieszkańcom złożenie przysięgi poddańczej wyznaczając termin i miejsce na 22 maja 1775 roku w Inowrocławiu. Spotkało się to z protestem Polski. Stanisław August wydał uniwersał wzywający do nieskładania przysięgi, ale wskutek gróźb pruskich tylko nieliczni zastosowali się do tego apelu. Z Dąbrówki do Inowrocławia udał się osobiście ówczesny właściciel połowy dóbr Stanisław Rzeszotarski i tam złożył hołd poddańczy. Właściciel drugiej połowy Dąbrówki Wojciech Mańkowski herbu Zaremba wysłał swojego pełnomocnika Tomasza Apczeńskiego. Ten w jego imieniu i z jego upoważnienia również złożył hołd poddańczy. Stanisław Rzeszotarski zmarł przed 1788 rokiem. Pozostała po nim wdowa Ludwika z domu Żarnowiecka, córka Stanisława i Katarzyny z domu Malińskiej. 

W 1790 roku syn Józefa i Brygidy Wittonów, Stanisław sprzedał swoją część Dąbrówki - spadłej po rodzicach - Wojciechowi Kąsinowskiemu herbu Nałęcz za 4000 złotych polskich. Tenże już w 1792 roku scedował swoje prawa do posiadanych dóbr bratu rodzonemu Bartłomiejowi Kąsinowskiemu. Obaj Kąsinowscy byli synami Franciszka, starosty powidzkiego i jego żony Ludwiki ze Słoneckich. Mieli oni jeszcze braci; Józefa, Walentego i Antoniego. Bartłomiej z żony Joanny Grodzickiej miał synów: Leona, Marcina, Ignacego, Nepomucena i Stanisława. Bartłomiej dzierżawił Giewartów i mieszkał na przełomie XVIII i XIX w. wraz z rodziną w dobrach Gałązki Małe w Kaliskiem. W tym miejscu urywają się informacje o właścicielach Dąbrówki.

Dąbrówka i okolice 1832

Osiemnastowieczną ciekawostką jest to, iż w latach 1720-1740 wydzielone pustki majątku Dąbrówka zasiedlili osadnicy olenderscy. W ten sposób powstały dwie nowe osady Dobytowo zwane również Dobitowo i Zazdrość. Pierwsza z nich wiele lat później, bo po blisko 100-latach w 1832 roku liczyła 5 w pełni zabudowanych gospodarstw osadniczych oraz dwa domy mieszkalne. Łącznie mieszkały tutaj 43 osoby - wszystkie wyznania ewangelickiego. Na przełomie XVIII i XIX w. na północ od Dobitowa funkcjonowała majątkowa cegielnia. Druga osada nosiła nazwę Zazdrość i po 100 latach składała się z 5 domów zamieszkanymi przez 40 osób - 20 ewangelików i 20 katolików. Był tutaj cmentarz olenderski - ewangelicki. Sama majętność główna składała się wówczas z 11 domostw. Czworaki był drewniane, natomiast dwór i zabudowania folwarku głównego były murowane. Mieszkało tutaj 88 osób, w tym 27 ewangelików i 64 katolików. W tym czasie, bo w 1832 roku sąsiadem Dąbrówki i właścicielem Dobieszewic był Stanisław Arndt, który przez pewien czas trzymał również Dąbrówkę. 

Przed 1859 rokiem Dąbrówkę nabył Carl Berndt. Przy majątku głównym nadal funkcjonował wówczas młyn wietrzny, czyli wiatrak. W 1862 roku majątek przeszedł w ręce niemieckiej rodziny von Brocków.

CDN

   

1 komentarz:

  1. Niezwykle szczegółowa historia maleńkich wiosek. Szacunek za taką analizę dokumentów. Mieszkałam 40 lat w Szczeglinie. Pamiętam Zazdrość.

    OdpowiedzUsuń