O Świętym Norbercie i patronacie nad Strzelnem

Od XVII w. zaczął kształtować się współczesny herb miasta Strzelna. W jego obrazie znajdujemy analogię do herbu zakonu premonstratensów (norbertanów), który przedstawia, w tarczy, na błękitnym polu usianym liliami, dwa skrzyżowane w skos złote pastorały (herb Strzelna - dwie skrzyżowane strzały). Znajdujące się w tle lilie oznaczają z jednej strony czystość, z drugiej zaś wskazują na pokrewieństwo św. Norberta, założyciela zakonu, z dynastią panującą we Francji. Natomiast pastorały, to oznaki władzy biskupiej i opackiej Norberta.

Wejście do kaplicy św. Norberta

W przepięknie odrestaurowanej romańskiej bazylice pw. św. Trójcy i NMP w Strzelnie, w części wschodniej południowej nawy bocznej znajduje się wejście do późnogotycko-barokowej kaplicy. Poświęcona jest ona św. Norbertowi, założycielowi zgromadzenia premonstratensów, później nazwanego od jego imienia, norbertańskim. Jeden z licznych domów żeńskiej gałęzi norbertanek został założony przed 1193 rokiem w Strzelnie na Kujawach w diecezji włocławskiej. Tutaj z fundacji możnowładców siostry wystawiły dwie romańskie świątynie, a nadania ziemskie jakie otrzymały uczyniły je najpotężniejszym zgromadzeniem żeńskim w ówczesnym państwie Polan. W tym czasie Strzelno znajdowało się w granicach diecezji włocławskiej i trwało to do 1818 roku. Na mocy bulli Die salute animarum, regulującej stosunki kościoła w Prusach zostało włączone w 1821 roku do archidiecezji gnieźnieńskiej, w której granicach znajduje się do dzisiaj.

Święty Norbert - figura w ołtarzu głównym strzeleńskiej bazyliki

O kulcie św. Norberta w Strzelnie

Szukając śladów kultu św. Norberta w strzeleńskich budowlach sakralnych - po to, by przywołać zapomnianą i oddawaną w przeszłości przez strzelnian cześć Świętemu - trafiamy na kilka. Pierwszy to wspomniana we wstępie kaplica z ołtarzem i odwzorowaną w jego środkowym polu sylwetką Świętego. Drugi ślad to naturalnej wielkości figura w ołtarzu głównym bazyliki z ok. 1740 roku, stojąca przy pierwszej lewej kolumnie (przy prawej św. Augustyn). Jest nią pełna, złocona drewniana rzeźba, która przedstawia św. Norberta ubranego w szaty pontyfikalne z mitrą na głowie - w lewej ręce trzyma krzyż kardynalski. Trzeci ślad to monstrancja z modusem pochodzącym z XVII w. oraz ramionami i glorią z ok. 1720-1730 roku. Na  ramionach znajdujemy figurki śś. Norberta i Augustyna. Kolejnym śladem jest drugi, co do wielkości dzwon zawieszony w wieży rotundy św. Prokopa. Nosi on imię św. Norberta, którego podobizna została na nim odlana, a pod nią znajduje się inskrypcja o treści łacińskiej, z której dowiadujemy się, że: (wolne tłumaczenie) - Działo się to za pontyfikatu papieża Klemensa XI i panowania Karola VI Świętego Cesarza Rzymskiego, Augusta II króla polskiego, Konstantego Szaniawskiego biskupa kujawskiego, Pawła Józefa Wolskiego kanclerza inowrocławskiego i prepozyta strzeleńskiego na cześć i chwałę tryumfującego Pana i Zbawiciela w pokłonach św. Norberta ufundowały kanoniczki strzeleńskie w 1716 roku. Po drugiej stronie dzwonu znajduje się wizerunek św. Józefa z Dzieciątkiem.

Kaplica św. Norbarta - ołtarz

W bazylice znajduje się obraz z 3. ćw. XVII w. (XVIII w.?) przedstawiający św. Norberta, ozdobiony płaskorzeźbioną ramą. Został on w 2014 roku poddany renowacji i po powrocie z łódzkiej pracowni zawisł na lewym (północnym) filarze, w miejscu, w którym stał niegdyś ołtarz Świętego. Starsi zapewne pamiętają wnętrze świątyni przed renowacją, a szczególnie ołtarze boczne, których mensy zasłaniały płócienne, w ramach, haftowane obrazy, zwane antepediami. Spośród czterech, na dwóch przedstawiona była postać św. Norberta. Ich opisu po konserwacji dokonał w 1929 roku wielce zasłużony proboszcz strzeleński ks. Ignacy Czechowski (1877-1941): - (…) pochodzące z roku 1629, ma w środku wyobrażenie Matki Najświętszej, a po bokach św. Augustyna i św. Norberta. Miały one swą analogię w trzecim czerwonym, którego cenne tło atłasowe niestety nie dało się już przy renowacji utrzymać; zostało przeniesione na zielony jedwab; pochodzi również z połowy XVII w., ma obok cennych srebrnych haftów bogato wyhaftowane wyobrażenia Matki Najświętszej, św. Augustyna i św. Norberta. Antepedia te w latach 80. XX w. zostały usunięte przez ówczesnego proboszcza ks. kan. Alojzego Święciochowskiego (1933-2010) i przeniesione do magazynu kościelnego. Wizerunek Świętego znajdujemy również na jednym z ornatów. Jest on koloru czarnego i został poddany pracom konserwacyjno-reparacyjnym w 1929 roku - z przepięknych starych srebrem haftowanych kwiatów, zdobny w dwie złotem tkane podobizny św. Norberta i Matki Najświętszej, - tło jest nowe.

Dzwony - od lewej św. Norbert i św. Andrzej

Dzwon św. Norbert

Po 1621 roku (1582 r. zatwierdzenie kultu), czyli po rozszerzeniu kultu Norberta z Xanten na cały Kościół, jego relikwie otrzymały również siostry strzeleńskie i umieściły je w niewielkim ołtarzu bocznym, który stał przy pierwszym filarze i nosił wezwanie św. Panny Gertrudy zakonnicy i św. Norberta (wg wizytacji z 1743 r.). Ołtarz ten, po wystawieniu nowego w kaplicy Świętego, został przeniesiony do przywróconej kultowi rotundy św. Krzyża (św. Prokopa - wymieniany z ołtarzem głównym pw. św. Prokopa w wizytacji z 1780 r.). Ołtarz uległ profanacji i zniszczeniu podczas stacjonowania w Strzelnie wojsk napoleońskich, kiedy to rotunda została zamieniona na stajnię. Dzisiaj w wykazie 1018. zinwentaryzowanych relikwii znajdujących się w obu świątyniach strzeleńskich, z których rozpoznanych zostało 491 nie znaleziono partykuł św. Norberta. Być może nie zostały one dotychczas rozpoznane, ale z pewnością są w świątyni, chociażby te zamurowane w sarkofagowej mensie ołtarzowej, ołtarza w kaplicy św. Norberta.

Kaplica św. Norberta - elewacja południowa

Kaplica św. Norberta - wejście i przegroda od strony południowej nawy bocznej

A teraz przejdźmy do kaplicy św. Norberta. Po raz pierwszy pod tym wezwaniem wzmiankowana była dopiero w 1776 roku. Najprawdopodobniej początkowo pełniła ona funkcję kaplicy grobowe, o czym świadczy znajdująca się pod nią krypta, w której chowano okoliczną szlachtę. Została ona przymurowana do południowej nawy w czasie XVI-wiecznej przebudowy bazyliki w stylu późnego gotyku. W 2. ćw. XVIII w., za prepozytury wielkiego budowniczego i restauratora wzgórza klasztornego prałata Pawła Wolskiego (1717-1728)  zapoczątkowano jej barokizację, którą kontynuowali jego następcy - Mikołaj Łukowski (1728-1735) i Józef Łuczycki (1736-1770). Jest ona prostokątna, dwuprzęsłowa i została nakryta sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Pierwotnie otwarta była do nawy parą różnej szerokości arkad, w których w 2. ćw. XVIII w. (ok. 1743 r.) umieszczono drewnianą regencyjną stolarkę - w części wschodniej ażurową przegrodę, a od zachodu analogicznie rzeźbione dwuskrzydłowe drzwi. W latach 1924-1928 podczas prac remontowych stolarkę tę odnowił cieśla i rzeźbiarz amator Władysław Nowakowski. Elewacja południowa kaplicy - na kamiennym cokole tynkowana, trójosiowa z dwoma oknami zamkniętymi łukiem pełnym, dwustronnie rozglifionymi, pomiędzy którymi ostrołukowa późnogotycka blęda, a pod nią otwór wentylacyjny krypty.

Drzwi do kaplicy św. Norberta i przegroda po renowacji

Ołtarz główny kaplicy został wystawiony za prepozyta Józefa Łuczyckiego (1733-1770) w 2. ćw. XVIII w. (po 1743 r.). Jest on murowany i pokryty stiukiem, dwukondygnacyjny, późnobarokowy z lekko wklęsłym architektonicznym retabulum i mensą sarkofagową. W polu środkowym, płaskorzeźba (relief) św. Norberta. Po bokach para pilastrów i para kolumn ustawionych na bazach i zwieńczonych złoconymi głowicami korynckimi, na nich wyłamany gzyms, na którym górna kondygnacja z Okiem Opatrzności, glorią i rzeźbami dwóch puttów. Poza nim był w kaplicy jeszcze dwa mniejsze ołtarze drewniane, z których jeden (III) poświęcony był wtórnie od 1848 roku Matce Bożej Pocieszenia. To wówczas ks. Józef Kapczyński umieścił w nim cudowną figurę Matki Bożej Pocieszenia (ołtarz został zlikwidowany w l. 1890-1892).

Ołtarz św. Norberta przed i po renowacji

 

Prawdziwym skarbem kaplicy są odkryte ostatnio i poddane konserwacji polichromie, które powstały w połowie XVIII wieku, przedstawiają w większości postaci zakonnic i zakonników norbertańskich z różnych domów. Pośród nich błogosławieni i święci - barwnie wymalowani i opisani w kartuszach na ścianach i sklepieniach. Malowidła te uległy w dużej części zniszczeniu przez wilgoć, po tym jak wielokrotnie zostały zalane przez nieszczelną połać dachową. Pomiędzy latami 1810-1818 naprawiono mury zewnętrzne kaplicy, a w 1828 roku wymieniono dach nad kaplicą św. Norberta - w miejsce dwuspadowego założono pulpitowy kryty blachą miedzianą. Prace blacharskie prowadził Wilhelm Stange z Torunia. W latach 1855-1856 przeprowadzono kolejny remont dachu nad kaplicą i pomalowano jej wnętrze. W 1892 roku przeprowadzono kolejne przemalowanie kaplicy - prace wykonał W. Wojciechowski, a następnie w 1910 roku. W 1924-1928 dokonano następne przemalowania, a także w 1978 i 1991 roku. Już współcześnie po odkryciu fresków, w latach 2021-23 przeprowadzono ich odsłonięcie i konserwację. 

Kaplica św. Norberta - odkryte i poddane renowacji fragmenty XVIII-wiecznych fresków

 

W krypcie kaplicy, po jej uporządkowaniu i stworzeniu małego ossuarium, spoczął norbertanin prepozyt Paweł Józef Wolski zm. 22 marca 1728 roku. Następnie proboszcz, dziekan i kanonik ks. Józef Kapczyński zmarły 15 kwietnia 1861 roku, a pochowany 24 kwietnia tegoż roku oraz proboszcz ks. Ignacy Marten zm. 1 października 1882 roku. Obecnie w krypcie znajduje się ossuarium, w którym, poza wymienionymi, zgromadzono szczątki zmarłych, które archeolodzy wykopali w obrębie świątyni podczas trwających kilkanaście lat prac renowacyjnych i badań archeologicznych.

Pomnik poświęcony prepozytowi Pawłowi Wolskiemu

O żywocie św. Norberta

Po raz pierwszy w 1998 roku napisałem artykuł do „Gazety Strzeleńskiej” (nr 3) - Świętego Norberta cudowne nawrócenie. Ostatnio przeczytałem kilka żywotów o Świętym Norbercie, przeanalizowałem również artykuły mówiące o związkach abp. Norberta z Xanten, ówczesnego metropolity magdeburskiego z Kościołem Gnieźnieńskim, a wszystko po to, by przypomnieć sobie sylwetkę świętego. Po raz kolejny wysłuchałem audycji Polskiego Radia zatytułowanej: Norbert z Xanten - święty, który zdegradował Gniezno?, w której prof. Marcin Rafał Pauk opowiada o Norbercie oraz przypomniałem sobie dawne rozmowy na temat świętego, jakie prowadziłem z proboszczami strzeleńskimi - ks. kan. Alojzym Święciochowskim i ks. kan. Ottonem Szymków… Z ks. Ottonem poruszyliśmy wówczas temat patronatu… Od 2005 roku w Strzelnie odbywają się Norbertańskie Dni Młodych…

 

Norbert Gennep urodził się około roku 1180 w Xanten, mieście na pograniczu flamandzko-niemieckim, w bogatej rodzinie arystokratycznej - hrabiowskiej von Gennep. Jego ojciec, Eribert von Gennep, pełnił urząd na dworze metropolity w Kolonii (Niemcy), matka miała na imię Jadwiga i pochodziła ze starożytnego rodu Lorraine’ów. Od chłopięcych lat Norbert przygotowywał się do stanu duchownego. Przez pewien czas przebywał na dworze arcybiskupa Kolonii, Fryderyka I oraz u boku króla Henryka V i w 1111 roku uczestniczył w Rzymie w jego koronacji cesarskiej. Gdy jednak w 1115 roku papież Paschalis II rzucił na Henryka V klątwę w związku ze sporem o inwestyturę, Norbert opuścił swego dotychczasowego chlebodawcę, wcześniej odmawiając przyjęcia godności biskupa Cambrai - jako laik i to bez zgody papieża. Powodem tak ważnej życiowej decyzji stało się również nawrócenie doznane podczas burzy, przypominające konwersję Pawła z Tarsu.

Nawrócenie św. Norberta - Richard van Orley

Stało się to w czasie podróży, Norbert znalazł się w śmiertelnym niebezpieczeństwie, omal nie poraził go piorun. To wydarzenie umocniło w nim chęć zostania mnichem, w związku z czym wstąpił do klasztoru w Siegburgu, gdzie rozpoczął ascetyczny tryb życia. Wówczas też otrzymał niższe święcenia kapłańskie z rąk arcybiskupa Kolonii, przyjął kanonikat w Xanten oraz stał się jednym z kapłanów wędrujących i prawdziwym wojownikiem reformy gregoriańskiej. Propagował idee wprowadzone przez papieża Grzegorza VII - czyli zwalczanie symonii oraz nikolaizmu. Reformy te wprowadzał w kapitule w Xanten. Ponieważ żądanie reform przysporzyło mu wielu wrogów w ówczesnej hierarchii, zrezygnował zarówno ze swego beneficjum, jak również z pokaźnego majątku. Jako kapłan wędrujący głosił Słowo Boże w Niemczech i północnej Francji. Udało mu się pozyskać wielu zwolenników, a nawet uczniów, lud zaś widział w nim proroka i cudotwórcę. Papież Gelazy II udzielił mu w St. Gilles zezwolenia na głoszenie kazań w całym Kościele. Ponieważ jego misja przez wielu była krytykowana, udał się w 1119 roku na synod do Reims, by uzyskać od Kaliksta II potwierdzenie przywileju głoszenia kazań poza diecezją. Uzyskał ponadto od papieża zgodę na założenie własnego zgromadzenia. W 1120 roku osiadł wraz z uczniami w dolinie Prémontré, dając w 1121 roku początek nowemu zakonowi nazwanemu od miejsca osiedlenia - zakonem premonstratensów. Ich reguła została stworzona na podstawie pism św. Augustyna z Hippony, żyjącego na przełomie IV i V w. teologa, filozofa i organizatora życia zakonnego. Nowością wprowadzoną przez Norberta była organizacja nowego zakonu zgodna z koncepcją kościoła prywatnego. Wszystkie domy premonastrensów podlegały bowiem bezpośrednio samemu Norbertowi. Zasadą zakonu stało się łączenie życie kontemplacyjnego z czynem, obowiązków mniszych z powinnościami duszpasterskimi. W 1126 roku papież Honoriusz II zatwierdził zakon. Norbert w dalszym ciągu prowadził pracę misjonarską, a jednocześnie założył drugi ośrodek zakonny we Floreffe pod Namur. W Szampanii powstał trzeci ośrodek zakonny, przy którym założona została jego żeńska gałąź. 

W 1126 roku Norbert przyjął ofertę króla niemieckiego Lotara III i objął arcybiskupstwo w Magdeburgu. Stojąc na czele tej metropolii podtrzymywał jej pretensje do zwierzchnictwa nad ziemiami polskimi, a nawet miał wytoczyć w tej sprawie proces biskupom polskim. W swych działaniach Norbert z Xanten wykorzystał kryzys władzy papieskiej w latach 30. XII w. związany z jednoczesnym wyborem dwóch papieży: Innocentego II i Analekta II. Pierwszego z wymienionych popierał Norbert, ale i Lotar III, który wykorzystał sytuację i w 1133 roku uzyskał z rąk Innocentego II koronę cesarską. W tym samym czasie udało się Norbertowi uzyskać bullę papieską znoszącą tytuł metropolii Gniezna i uzależniającą diecezje polskie od Magdeburga. Warto dodać, że drugiego papieża wsparli Normanowie z południa Włoch, Mediolan, Szkocja, Akwitania i początkowo także Polska.

Bazylika św. Trójcy - po lewej stronie na pierwszym filarze wisi obraz św. Norberta. W miejscu tym stał pierwszy ołtarz Świętego

Po śmierci Norberta, która miała miejsce 6 czerwca 1134 roku oraz po spotkaniu Bolesława III Krzywoustego z cesarzem Lotarem III w Merseburgu w 1135 roku, papież Innocenty II wydał w 1136 roku nową bullę, która znosiła zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Polska historiografia, szczególnie lat międzywojennych i czasów PRL-u, poczynania Norberta z Xanten rozpatrywała w kategoriach Drang nach Osten - rozprzestrzeniania się na wschód. Jak przekonuje prof. Marcin Rafał Pauk z Uniwersytetu Warszawskiego bulla Ex commisso nobis a Deo, zwana Bullą gnieźnieńską, wydana 7 lipca 1136 roku w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupów magdeburskich nad polskim Kościołem, nie wspomina choćby słowem o sporze z 1133 roku, nie podważa również kompetencji arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina. Z upływem kilkudziesięciu lat, bo ok. 1190 roku siostry norbertanki trafiły do kujawskiego Strzelna i tutaj pozostały do 1837 roku, to jest do ostatecznej kasaty klasztoru przez władze pruskie.

Herb premonstratensów

Herb współczesny miasta Strzelna

Święty jest patronem norbertanów, Antwerpii, Magdeburga, Pragi oraz kobiet w chwili połogu, przywoływany jest także w czasie burz i nawałnic, a to dlatego, że jeszcze przed przyjęciem święceń kapłańskich omal nie został trafiony piorunem. Papież Grzegorz XIII zatwierdził kult świętego w 1582 roku, a na cały Kościół rozszerzył go w 1621 roku papież Grzegorz XV. Wspomnienie świętego wypada, zgodnie z obecnie obowiązującymi zasadami, 6 czerwca. Relikwie Norberta z Xanten znajdują się w klasztorze na Strahowie w Pradze, dokąd zostały sprowadzone z Magdeburga w czasie kontrreformacji 24 kwietnia 1627 roku. W sztuce Święty Norbert jest przedstawiany w stroju arcybiskupa, w mitrze, w lewej dłoni trzyma krzyż patriarchalny, a w prawej monstrancję. Atrybutami świętego Norberta są także: anioł z mitrą, diabeł u stóp, kielich, gałązka palmowa i pająk. Jedna z legend wspomina, że gdy święty odprawiał mszę, podczas przeistoczenia wpadł do kielicha z winem wielki pająk. Norbert, powodowany olbrzymią czcią dla Eucharystii, bez wahania wypił wino, będąc przekonanym, że czeka go śmierć od ukąszenia. Za chwilę jednak w niewyjaśniony sposób pająk wyszedł nosem świętego.  

Dziś norbertanki żyją w 9 klasztorach na świecie: dwóch w Polsce, dwóch w Hiszpanii oraz po jednym w Czechach, Szwajcarii, Belgii i USA. Klasztor amerykański cechuje się dynamicznym rozwojem, natomiast we Francji, kolebce zakonu, z powodu braku nowych powołań, w 2008 roku zamknięto ostatni klasztor mniszek norbertańskich w tym kraju. 

Litania do św. Norberta, biskupa  

Kyrie eleison.
Chryste eleison. Kyrie eleison.
Chryste, usłysz nas.
Chryste, wysłuchaj nas.
Ojcze z nieba Boże, zmiłuj się nad nami.
Synu, Odkupicielu świata, Boże zmiłuj się nad nami.
Duchu Święty, Boże zmiłuj się nad nami.
Święta Trójco, jedyny Boże zmiłuj się nad nami.

Święta Maryjo, módl się za nami.
Królowo Wyznawców módl się za nami.
Święty Norbercie módl się za nami.
Święty Norbercie, cudem uchroniony od śmierci módl się za nami.
Święty Norbercie, wyrwany z drogi zatracenia módl się za nami.
Święty Norbercie, owocu łaski Bożej módl się za nami.
Święty Norbercie, oddany życiu pokutnemu módl się za nami.
Święty Norbercie, żarliwy w modlitwie módl się za nami.
Święty Norbercie, mężu surowych obyczajów módl się za nami.
Święty Norbercie, oddany surowej ascezie módl się za nami.
Święty Norbercie, gardzący zaszczytami świata módl się za nami.
Święty Norbercie, wędrowny apostole módl się za nami.
Święty Norbercie, płomienny kaznodziejo módl się za nami.
Święty Norbercie, wytrwały siewco słowa Bożego módl się za nami.
Święty Norbercie, głoszący pokutę i nawrócenie módl się za nami.
Święty Norbercie, nawołujący do zmiany obyczajów módl się za nami.
Święty Norbercie, niestrudzony misjonarzu módl się za nami.
Święty Norbercie, pełen troski o zbawienie dusz módl się za nami.
Święty Norbercie, oddany pracy apostolskiej módl się za nami.
Święty Norbercie, reformatorze życia kleru i wiernych módl się za nami.
Święty Norbercie, zwalczający błędnowierstwo módl się za nami.
Święty Norbercie, zwalczający wrogów Kościoła módl się za nami.
Święty Norbercie, obrońco Kościoła i jego praw módl się za nami.
Święty Norbercie, gorliwy o sprawy Boże módl się za nami.
Święty Norbercie, niedościgniony przykładzie pokory módl się za nami.
Święty Norbercie, wzorze czystości módl się za nami.
Święty Norbercie, przykładzie posłuszeństwa módl się za nami.
Święty Norbercie, miłośniku ewangelicznego ubóstwa módl się za nami.
Święty Norbercie, wielki czcicielu Eucharystii módl się za nami.
Święty Norbercie, założycielu zakonu módl się za nami.
Święty Norbercie, niestrudzony w pracy duszpasterskiej módl się za nami.
Święty Norbercie, promotorze życia zakonnego módl się za nami.
Święty Norbercie, wzorze kapłanów i biskupów módl się za nami.
Święty Norbercie, pokorny i gorliwy w służbie Bożej módl się za nami.
Święty Norbercie, wierny Synu Kościoła módl się za nami.
Święty Norbercie, Ojcze ubogich módl się za nami.
Święty Norbercie, jaśniejący duchem miłosierdzia Bożego módl się za nami.
Święty Norbercie, wielki Cudotwórco Boży módl się za nami.
Święty Norbercie, możny Orędowniku przed Bogiem módl się za nami.
Święty Norbercie, cierpliwy w przedsięwzięciach módl się za nami.
Święty Norbercie, nasz możny Patronie módl się za nami.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, przepuść nam Panie.
Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, wysłuchaj nas Panie.
Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami.

Módl się za nami święty Norbercie,
Abyśmy się stali godnymi obietnic Chrystusowych.

Módlmy się:
Boże, Ty sprawiłeś, że święty Norbert, biskup, odznaczał się w służbie Kościoła
duchem modlitwy i pasterską gorliwością, daj, aby lud Twój, za jego
wstawiennictwem cieszył się pasterzami według Serca Twojego Syna,
a naszego Pana Jezusa Chrystusa. Amen

Foto.:Damian Rybak, Heliodor Rucinski, archiwum bloga