 |
| Fragment nieistniejącej już panoramy Strzelna z Rynkiem i ratuszem, pędzla Jana Sulińskiego. |
W pierwszej części opowieści o centralnym
placu w Strzelnie mówiłem o jego dziedzictwie kulturowym. Dzisiaj opowiem o jego
architektonicznym znaczeniu, funkcji w mieście i jego historii. Rynek, to
centralny plac miejscowości, charakterystyczny dla urbanistyki miast europejskich.
Był on w nich wytyczany od średniowiecza do XIX w. I Strzelno miało i ma taki
plac. W przeszłości był on ośrodkiem życia gospodarczego i społecznego, którego
organizacja wypływała z tzw. prawa niemieckiego. Słowo ‘rynek’ wywodzi się z
niemieckiego słowa ‘ring’ - pierścień i oznacza miejsce wolne opasane wałami,
drzewami, a w naszym przypadku miejsce obudowane domami, kamienicami. Rynek to
plac miejski, który w minionych czasach spełniał również, jeżeli nie
generalnie, funkcje targu. W starożytnej Grecji funkcje rynku pełniła agora, a
w miastach rzymskich forum. Cechą charakterystyczną, wręcz encyklopedyczną, dla
strzeleńskiego Rynku było wyposażenie go w ratusz, kramy, jatki i wagę miejską.
Jego zabudowa, naturalnie wykonana z drewna dębowego, nie była imponującą. Domy
kryte były strzechą słomianą, dlatego też, co kilkadziesiąt lat miasto trawiły
pożary. Za pośrednictwem juramentów dowiadujemy się o takowych pożarach w 1676
i 1698 r. W roku 1661 w Rynku znajdowało się 18 domów wolno stojących,
natomiast w ulicach były zaledwie 22 domy. W całym mieście w 1812 r. znajdujemy
159 domów, w tym tylko 5 było murowanych. Obecnie w Rynku znajduje się 26 domów
i kamienic.
Dziwnym zrządzeniem losu nie
zachował się, pomimo przetrwania wielu innych, dokument lokacyjny dla miasta
Strzelna. Pierwsza zachowana wzmianka mówiąca o mieście Strzelnie znalazła się
w sfałszowanym dokumencie. Zatem jest to zasadnicza przeszkoda, która
niewątpliwie utrudnia datowanie nadania Strzelnu praw miejskich. Wokół tejże
daty narosło wiele spekulacji, a to dlatego, że najstarszy dokument z 7 marca
1231 r., w którym odnotowano formułę ‘oppidum Strzelno’ - miasto Strzelno,
wprowadzającą zamęt pojęciowy, uznawany jest przez historyków za falsyfikat
pochodzący sprzed 10 września 1356 r. Nie dysponując autentycznym pergaminem
mówiącym o lokacji Strzelna, po prawdzie nie jesteśmy dzisiaj w stanie ustalić
daty nadania pierwszego przywileju miejskiego, a rok 1231 możemy jedynie
umownie przyjąć jako datę inicjującą miejskość Strzelna. Pierwszymi pewnymi
dokumentami wymieniającymi Strzelno jako miasto są pergaminy z 1299 r., 1339 r.
i 1356 r.
Najstarszy z opisów najdawniejszego
Strzelna znajduje się w bulli protekcyjnej papieża Celestyna III, wystawionej
na Lateranie 9 kwietnia 1193 r. Znakomicie opis ten przedstawił znawca
średniowiecznego Strzelna dr Dariusz Karczewski, którego w tym miejscu
chciałbym zacytować. Otóż według niego opis ten, wyrażony został językiem
właściwym dokumentowi średniowiecznemu i pozwala na konstatację dwu faktów,
mianowicie: pierwszy mówiący, że wieś Strzelno z taberną, czyli inaczej
karczmą, stanowiła w tamtym czasie osobną jednostkę osadniczą, i drugi
wymieniający miejsce z posadowionym nań klasztorem, które znajdowało się w
niewielkim oddaleniu od wsi. Gdyby klasztor był zbudowany w granicach samej
osady, od której przejął nazwę, nie byłoby sensu tego faktu aż tak mocno
akcentować w bulli. Wzniesieniu zachowanych do dziś kościołów oraz fragmentów
klasztoru w miejscu nazywanym w niektórych współczesnych publikacjach Wzgórzem
Klasztornym, a niekiedy Wzgórzem św. Wojciecha, należy zawdzięczać przede
wszystkim historyczną identyfikację osady Strzelno z tym właśnie kompleksem
budowli, a następnie – w czasach późniejszego średniowiecza, nowożytnych i
najnowszych – również z powstałym u stóp tego wzgórza miastem, trzecim w ciągu chronologicznym
dziedzicem nazwy miejscowej „Strzelno”.
 |
| Bulla papieża Celestyna III z 9 kwietnia 1193 r. |
Trwające latami, bo od drugiej
połowy XIV w., porządkowanie przestrzeni osadniczej Strzelna rozciągającej się
pomiędzy klasztorem i jego osadą, a Cestryjewm, Naskrętnem i Cegiełką,
osiągnęło kulminację w pierwszych dziesięcioleciach XV w. Wówczas to pomiędzy
tymi osadami, które później stały się przedmieściami, wytyczono regularny układ
przestrzeni miasta lokacyjnego porządkując tym samym zabudowę przy regularnie
wytyczonym placu centralnym i odchodzących od niego ulic.
Plac centralny miasta to budynki
zlokalizowane wzdłuż jego czterech pierzei, a tym najważniejszym zlokalizowanym
w centralnej części był ratusz, siedziba władz miejskich oraz miejsce
przechowywania pieczęci i przywilejów nadawanych miastu i jego mieszkańcom.
Zapewne pierwszy ratusz został zbudowany w pierwszej połowie XV w. i
najprawdopodobniej była to drewniana budowla, podobnie, jak do wielkiego
pożaru, wszystkie budynki w mieście. Ta dumna budowla, której wyglądu nie
znamy, uległ w latach 1701-1709, w trakcie toczącej się tzw. Wojny Północnej,
podczas której Szwedzi okupowali Strzelno, daleko idącemu zniszczeniu. Za
prepozytury Pawła Wolskiego (1717-1728) wystawiony został piękny nowy ratusz, w
królującym wówczas w budownictwie stylu barokowym. Jego próbę rekonstrukcji, a
raczej wyobrażenie artystyczne, przeprowadził strzelnianin Jan Suliński w
namalowanej przez siebie w 2001 r. panoramie Strzelna. 22 maja 1761 r. w wyniku
wielkiego pożaru, który strawił niemalże całe miasto, spłonął także ten
murowany ratusz i znajdujące się w nim archiwum miejskie. Odbudowę ratusza
kontynuowano jeszcze w 1765 r. i na ten cel przeznaczano rocznie 2000 złp. z
dochodów uzyskiwanych z produkcji piwa. Ten ostatni ratusz przetrwał do ok.
1826 r. to jest do czasu budowy w jego miejscu kościoła ewangelickiego.
Dokonali tego koloniści pruscy osiedlający się w Strzelnie od 1781 r.
Wokół ratusza stały kramy i jatki
rzemieślników i kupców miejscowych, które funkcjonowały szczególnie w dni
targowe, a te przypadały, co tydzień w jednym lub dwu ściśle oznaczonych
dniach. Początkowo był to czwartek ustanowiony przywilejem króla Władysława
Jagiełły, wydanym 6 maja 1393 r. W późniejszych czasach odbywały się one dwa
razy w tygodniu, we wtorki i piątki. Te barwne targi w Rynku trwały jeszcze do
lat sześćdziesiątych XX w. Budowlą drugą, co do ważności, była waga miejska, o
której funkcjonowaniu dowiadujemy się po raz pierwszy w 1684 r., a która
niewątpliwie musiała istnieć już wcześniej. Spełniała ona poniekąd funkcję
punktu celnego i generalnie ważono na niej wełnę owczą. Jej budynek
zlokalizowany był na południowo-wschodnim skraju placu targowego i przetrwał do
końca lat dwudziestych XIX w. W latach międzywojennych w pobliżu byłej wagi
została wystawiona stacja benzynowa (druga z kolei). Ten temat zostanie opisany
w oddzielnym artykule.
Już w późnym średniowieczu Rynek strzeleński
w znacznej części posiadał utwardzenie, w postaci rozłożonych na całej
powierzchni obrobionych bali drewnianych. W kronice parafialnej czytamy, iż dla
Prusaków zajmujących w 1773 r. Strzelno, wielkim zaskoczeniem był fakt
istnienia w mieście, w Rynku i przyległych do niego ulicach, utwardzonych
jezdni. To samo spostrzeżenie wyniósł i opisał w swoich pamiętnikach,
lustrujący te tereny król pruski Fryderyk II Wielki. Powierzchnię Rynku
utwardzono kamieniem z wyodrębnieniem chodników przy kamienicach, już w połowie
XIX w. a konkretnie przed 1863 r. Świadczy o tym fakt zamieszkiwania w
Strzelnie wyrobnika Józefa Sobczaka, który z zawodu był kamieniarzem pracującym
na miejskich drogach. Gruntowną przebudowę Rynku przeprowadzono za rządów
burmistrza Philipsa Herrgotta (1878-1912).
Ten znakomity gospodarz miasta
burmistrzem Strzelna został w 1878 r. i w czasie swego długoletniego
urzędowania zyskał sobie szacunek i zaufanie mieszkańców. Czasy, w których
przyszło mu sprawować ten urząd, to okres rozwoju miasta we wszystkich jego
kierunkach. Wówczas to, miasto zmieniło się z drewnianego w murowane,
przybierając całkowicie nowy wygląd. Wybrukowane zostały wszystkie ważniejsze
ulice. Położono wówczas na chodnikach płyty granitowe, sukcesywnie demontowane
w latach 90-tych XX w. i zastąpione „Pol-brukiem”. Miasto zostało w latach
1901-1902 zwodociągowane i zgazyfikowane. Około 1902 r.
dotychczasowe naftowe oświetlenie miasta zastąpiono gazowym. Powstało szereg nowych
budowli publicznych, jak chociażby szpital powiatowy, rzeźnia miejska, Dom
Stowarzyszeń, czy dworzec kolejowy wraz z jego infrastrukturą. Strzelno zostało
połączone liniami kolejowymi z Mogilnem i Inowrocławiem. Stało się siedzibą
nowego powiatu, strzeleńskiego, który został powołany do życia w 1886 r.
Diametralnie wzrosła liczba ludności. Powstały nowe organizacje gospodarcze,
banki, spółki prawa handlowego, rodzinne zakłady rzemieślnicze i placówki
handlowe. Ze wszech miar rozwój miasta to zasługa niezwykle przedsiębiorczego
burmistrza, któremu przyszło sprawować władzę przez 34 lata. Była to najdłuższa
kadencja w dziejach miasta. Temu okresowi i żyjącym w nim ludziom zawdzięczamy
współczesny, w części śródmieścia, wygląd miasta Strzelna.
Gdyby tak znakomity włodarz trafił
nam się współcześnie, niewątpliwie o Strzelnie mówilibyśmy, że miasto
kontynuuje swoje chlubne tradycje bycia miastem gospodarnym, a tak, pozostaje
nam jeno historia.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz