Spacerkiem po Strzelnie - cz. 5 Rynek - cz. 2

Fragment nieistniejącej już panoramy Strzelna z Rynkiem i ratuszem, pędzla Jana Sulińskiego. 

W pierwszej części opowieści o centralnym placu w Strzelnie mówiłem o jego dziedzictwie kulturowym. Dzisiaj opowiem o jego architektonicznym znaczeniu, funkcji w mieście i jego historii. Rynek, to centralny plac miejscowości, charakterystyczny dla urbanistyki miast europejskich. Był on w nich wytyczany od średniowiecza do XIX w. I Strzelno miało i ma taki plac. W przeszłości był on ośrodkiem życia gospodarczego i społecznego, którego organizacja wypływała z tzw. prawa niemieckiego. Słowo ‘rynek’ wywodzi się z niemieckiego słowa ‘ring’ - pierścień i oznacza miejsce wolne opasane wałami, drzewami, a w naszym przypadku miejsce obudowane domami, kamienicami. Rynek to plac miejski, który w minionych czasach spełniał również, jeżeli nie generalnie, funkcje targu. W starożytnej Grecji funkcje rynku pełniła agora, a w miastach rzymskich forum. Cechą charakterystyczną, wręcz encyklopedyczną, dla strzeleńskiego Rynku było wyposażenie go w ratusz, kramy, jatki i wagę miejską. Jego zabudowa, naturalnie wykonana z drewna dębowego, nie była imponującą. Domy kryte były strzechą słomianą, dlatego też, co kilkadziesiąt lat miasto trawiły pożary. Za pośrednictwem juramentów dowiadujemy się o takowych pożarach w 1676 i 1698 r. W roku 1661 w Rynku znajdowało się 18 domów wolno stojących, natomiast w ulicach były zaledwie 22 domy. W całym mieście w 1812 r. znajdujemy 159 domów, w tym tylko 5 było murowanych. Obecnie w Rynku znajduje się 26 domów i kamienic. 

Rynek. Rysunek nieznanego autora z kramami jarmarcznymi przed zborem ewangelickim (ok. 1910 r.).

Dziwnym zrządzeniem losu nie zachował się, pomimo przetrwania wielu innych, dokument lokacyjny dla miasta Strzelna. Pierwsza zachowana wzmianka mówiąca o mieście Strzelnie znalazła się w sfałszowanym dokumencie. Zatem jest to zasadnicza przeszkoda, która niewątpliwie utrudnia datowanie nadania Strzelnu praw miejskich. Wokół tejże daty narosło wiele spekulacji, a to dlatego, że najstarszy dokument z 7 marca 1231 r., w którym odnotowano formułę ‘oppidum Strzelno’ - miasto Strzelno, wprowadzającą zamęt pojęciowy, uznawany jest przez historyków za falsyfikat pochodzący sprzed 10 września 1356 r. Nie dysponując autentycznym pergaminem mówiącym o lokacji Strzelna, po prawdzie nie jesteśmy dzisiaj w stanie ustalić daty nadania pierwszego przywileju miejskiego, a rok 1231 możemy jedynie umownie przyjąć jako datę inicjującą miejskość Strzelna. Pierwszymi pewnymi dokumentami wymieniającymi Strzelno jako miasto są pergaminy z 1299 r., 1339 r. i 1356 r.

Rynek 1898 rok - Uroczystość odsłonięcia pomnika Wilhelma I (3 czerwca 1898 r.).

Najstarszy z opisów najdawniejszego Strzelna znajduje się w bulli protekcyjnej papieża Celestyna III, wystawionej na Lateranie 9 kwietnia 1193 r. Znakomicie opis ten przedstawił znawca średniowiecznego Strzelna dr Dariusz Karczewski, którego w tym miejscu chciałbym zacytować. Otóż według niego opis ten, wyrażony został językiem właściwym dokumentowi średniowiecznemu i pozwala na konstatację dwu faktów, mianowicie: pierwszy mówiący, że wieś Strzelno z taberną, czyli inaczej karczmą, stanowiła w tamtym czasie osobną jednostkę osadniczą, i drugi wymieniający miejsce z posadowionym nań klasztorem, które znajdowało się w niewielkim oddaleniu od wsi. Gdyby klasztor był zbudowany w granicach samej osady, od której przejął nazwę, nie byłoby sensu tego faktu aż tak mocno akcentować w bulli. Wzniesieniu zachowanych do dziś kościołów oraz fragmentów klasztoru w miejscu nazywanym w niektórych współczesnych publikacjach Wzgórzem Klasztornym, a niekiedy Wzgórzem św. Wojciecha, należy zawdzięczać przede wszystkim historyczną identyfikację osady Strzelno z tym właśnie kompleksem budowli, a następnie – w czasach późniejszego średniowiecza, nowożytnych i najnowszych – również z powstałym u stóp tego wzgórza miastem, trzecim w ciągu chronologicznym dziedzicem nazwy miejscowej „Strzelno”.

Bulla papieża Celestyna III z 9 kwietnia 1193 r.

Trwające latami, bo od drugiej połowy XIV w., porządkowanie przestrzeni osadniczej Strzelna rozciągającej się pomiędzy klasztorem i jego osadą, a Cestryjewm, Naskrętnem i Cegiełką, osiągnęło kulminację w pierwszych dziesięcioleciach XV w. Wówczas to pomiędzy tymi osadami, które później stały się przedmieściami, wytyczono regularny układ przestrzeni miasta lokacyjnego porządkując tym samym zabudowę przy regularnie wytyczonym placu centralnym i odchodzących od niego ulic.

Plac centralny miasta to budynki zlokalizowane wzdłuż jego czterech pierzei, a tym najważniejszym zlokalizowanym w centralnej części był ratusz, siedziba władz miejskich oraz miejsce przechowywania pieczęci i przywilejów nadawanych miastu i jego mieszkańcom. Zapewne pierwszy ratusz został zbudowany w pierwszej połowie XV w. i najprawdopodobniej była to drewniana budowla, podobnie, jak do wielkiego pożaru, wszystkie budynki w mieście. Ta dumna budowla, której wyglądu nie znamy, uległ w latach 1701-1709, w trakcie toczącej się tzw. Wojny Północnej, podczas której Szwedzi okupowali Strzelno, daleko idącemu zniszczeniu. Za prepozytury Pawła Wolskiego (1717-1728) wystawiony został piękny nowy ratusz, w królującym wówczas w budownictwie stylu barokowym. Jego próbę rekonstrukcji, a raczej wyobrażenie artystyczne, przeprowadził strzelnianin Jan Suliński w namalowanej przez siebie w 2001 r. panoramie Strzelna. 22 maja 1761 r. w wyniku wielkiego pożaru, który strawił niemalże całe miasto, spłonął także ten murowany ratusz i znajdujące się w nim archiwum miejskie. Odbudowę ratusza kontynuowano jeszcze w 1765 r. i na ten cel przeznaczano rocznie 2000 złp. z dochodów uzyskiwanych z produkcji piwa. Ten ostatni ratusz przetrwał do ok. 1826 r. to jest do czasu budowy w jego miejscu kościoła ewangelickiego. Dokonali tego koloniści pruscy osiedlający się w Strzelnie od 1781 r.

Rynek. Zbór ewangelicki i zachodnio-północna część pierzei (ok. 1910 r.).

Wokół ratusza stały kramy i jatki rzemieślników i kupców miejscowych, które funkcjonowały szczególnie w dni targowe, a te przypadały, co tydzień w jednym lub dwu ściśle oznaczonych dniach. Początkowo był to czwartek ustanowiony przywilejem króla Władysława Jagiełły, wydanym 6 maja 1393 r. W późniejszych czasach odbywały się one dwa razy w tygodniu, we wtorki i piątki. Te barwne targi w Rynku trwały jeszcze do lat sześćdziesiątych XX w. Budowlą drugą, co do ważności, była waga miejska, o której funkcjonowaniu dowiadujemy się po raz pierwszy w 1684 r., a która niewątpliwie musiała istnieć już wcześniej. Spełniała ona poniekąd funkcję punktu celnego i generalnie ważono na niej wełnę owczą. Jej budynek zlokalizowany był na południowo-wschodnim skraju placu targowego i przetrwał do końca lat dwudziestych XIX w. W latach międzywojennych w pobliżu byłej wagi została wystawiona stacja benzynowa (druga z kolei). Ten temat zostanie opisany w oddzielnym artykule.

Już w późnym średniowieczu Rynek strzeleński w znacznej części posiadał utwardzenie, w postaci rozłożonych na całej powierzchni obrobionych bali drewnianych. W kronice parafialnej czytamy, iż dla Prusaków zajmujących w 1773 r. Strzelno, wielkim zaskoczeniem był fakt istnienia w mieście, w Rynku i przyległych do niego ulicach, utwardzonych jezdni. To samo spostrzeżenie wyniósł i opisał w swoich pamiętnikach, lustrujący te tereny król pruski Fryderyk II Wielki. Powierzchnię Rynku utwardzono kamieniem z wyodrębnieniem chodników przy kamienicach, już w połowie XIX w. a konkretnie przed 1863 r. Świadczy o tym fakt zamieszkiwania w Strzelnie wyrobnika Józefa Sobczaka, który z zawodu był kamieniarzem pracującym na miejskich drogach. Gruntowną przebudowę Rynku przeprowadzono za rządów burmistrza Philipsa Herrgotta (1878-1912).

Rynek i fragment północno-zachodni miasta z lotu ptaka (lata 30. XX w.). Na drugim planie synagoga strzeleńska.

Ten znakomity gospodarz miasta burmistrzem Strzelna został w 1878 r. i w czasie swego długoletniego urzędowania zyskał sobie szacunek i zaufanie mieszkańców. Czasy, w których przyszło mu sprawować ten urząd, to okres rozwoju miasta we wszystkich jego kierunkach. Wówczas to, miasto zmieniło się z drewnianego w murowane, przybierając całkowicie nowy wygląd. Wybrukowane zostały wszystkie ważniejsze ulice. Położono wówczas na chodnikach płyty granitowe, sukcesywnie demontowane w latach 90-tych XX w. i zastąpione „Pol-brukiem”. Miasto zostało w latach 1901-1902 zwodociągowane i zgazyfikowane. Około 1902 r. dotychczasowe naftowe oświetlenie miasta zastąpiono gazowym. Powstało szereg nowych budowli publicznych, jak chociażby szpital powiatowy, rzeźnia miejska, Dom Stowarzyszeń, czy dworzec kolejowy wraz z jego infrastrukturą. Strzelno zostało połączone liniami kolejowymi z Mogilnem i Inowrocławiem. Stało się siedzibą nowego powiatu, strzeleńskiego, który został powołany do życia w 1886 r. Diametralnie wzrosła liczba ludności. Powstały nowe organizacje gospodarcze, banki, spółki prawa handlowego, rodzinne zakłady rzemieślnicze i placówki handlowe. Ze wszech miar rozwój miasta to zasługa niezwykle przedsiębiorczego burmistrza, któremu przyszło sprawować władzę przez 34 lata. Była to najdłuższa kadencja w dziejach miasta. Temu okresowi i żyjącym w nim ludziom zawdzięczamy współczesny, w części śródmieścia, wygląd miasta Strzelna.

Gdyby tak znakomity włodarz trafił nam się współcześnie, niewątpliwie o Strzelnie mówilibyśmy, że miasto kontynuuje swoje chlubne tradycje bycia miastem gospodarnym, a tak, pozostaje nam jeno historia.

Foto.: Archiwum bloga, czyli zbiory autora.