Czy istniały Wymysłowice przedwilamowitzowskie?

Fragment mapy z 1832 roku - Strzelno i okolice, przechowywanej w Bibliotece Państwowej w Berlinie

Z przyczyn zdrowotnych nie uczestniczyłem w prelekcji, którą zorganizowano w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa w Domu Kultury w Strzelnie, natomiast wysłuchałem jej za pośrednictwem transmisji w Internecie. Prelegent zaprezentował temat: “Przemysł spożywczy powiatu strzelińskiego“. W trakcie głoszonego wykładu usłyszałem rażącą nieścisłość przy cytowaniu fragmentu opracowania o majętności Markowice, tuż po nabyciu jej w 1836 roku przez Arnolda von Wilamowitz-Möellendorffa. Dało się zauważyć, że prelegent nie dotarł do wielu innych źródeł, a oparł się o broszurkę, niezbyt precyzyjne opracowanie z 1936 roku (Markowice 4 Juni 1836-1936 [wydanie okolicznościowe, autor, data i miejsce wydania nieznane]. Wsłuchując się, w pewnym momencie usłyszałem, że:  

(…) Wzniesiono powoli następujące budowle: główne budynki dworu markowickiego, przeważającą część domów robotniczych z przynależnościami, wszystkie budynki w Wymysłowicach przez co miejscowość ta dopiero powstała. (…) po tych słowach prelegent dodał kategorycznie: -Wcześniej nie było żadnych Wymysłowic. 

To właśnie na te ostatnie kategoryczne stwierdzenie postanowiłem zareagować i napisać o Wymysłowicach, których początki sięgają końca XVIII w. Opierając się o liczne źródła, w tym również o moją książkę Markowice. Z dziejów sanktuarium i wsi, Markowice 2008, udowodnię, że korzenie tej miejscowości sięgają nieco dalej niż połowa XIX w.

 

W 1793 roku w spisie ludności parafii Ludzisko znajdujemy obok Markowic dwie inne miejscowości: Gaj i Wymysłowo (pisane jako Wymyslow, Wimislaw, a współcześnie Wymysłowice). Dzieje tych osad zdają się nastręczać nieco trudności. Dziś nie wiemy, kto tak naprawdę dla części zachodniej gruntów markowickich wprowadził nazwę Wymysłowo. Być może zapożyczono ją od nazwy dóbr familianta Wincentego Kosmowskiego, Augustyna Kosmowskiego, dziedzica Wymysłowa koło Trzemeszna? Tak po prawdzie nie wiemy również kiedy Gaj i Wymysłowo zostały zorganizowane jako folwark i osada chłopska w obrębie majętności Markowice. Najpewniej pod koniec XVIII w. zaczęły już na dobre funkcjonować nowe nazwy miejscowe: Wymysłowo i Gaj. Pierwsze było osadą kmiecą, a drugie nowopowstałym folwarkiem z osadą. Przypuszczam, że były to grunty dawnych Barcic. To domniemanie wywodzę tylko z faktu zniknięcie w tym samym czasie starej nazwy miejscowej części dóbr przynależnych do Markowic a mianowicie Barcic.

1796-1802

Już w spisach ludności z lat 1792-1793 sporządzonych dla parafii Ludzisko, obok Markowic ze 195 mieszkańcami podano: Gaj, który zamieszkiwało 24 mieszkańców i Wymysłowo z 10 osobami. Inna z informacji o miejscowości Gaj odnosi się do 1805 roku i to do zapisu, w którym odnotowano, iż we wsi panowała epidemia ospy. W aktach wizytacyjnych parafii Ludzisko z 1816 roku wymienia się mieszkańców wsi Gaj 25 dusz i Wymysłowa z dopiskiem „opuszczone“ - 12 dusz. Innym domniemaniem może być przypuszczenie, iż Wincenty Kościesza Kosmowski, przed nabyciem w 1801 r. Markowic, wcześniej, bo już po 1785 r. mógł wydzierżawić od Adama Skarbka Malczewskiego część gruntów markowickich, zwanych Barcicami i tam zaprowadził nowy porządek, nazywając część chłopską Wymysłowem i grunty folwarczne Gajem, nadając tą ostatnią nazwę w związku z bliskością położenia folwarku tuż przy lesie zwanym Kobylarz.

Przed wdrożeniem reformy uwłaszczeniowej, w 1817 roku dokonano inwentaryzacji stanu ekonomicznego dóbr markowickich znajdujących się wówczas w rękach Norberta Zielińskiego. Ustalono wówczas, że czynsz dla chłopów z Gaju i Wymysłowa określony został w dwóch stawkach 40 i 70 talarów. Zapewne 40 talarów czynszu płacili ci chłopi, którzy uprawiali lżejsze gleby pozyskane jako nowiny do uprawy, a pochodzące z karczunku lasu Kobylarz. Nowiny te stanowiły grunty zarówno osady jak i folwarku Gaj. Natomiast 70 talarów czynszu płacili chłopi z osady Wymysłowo. Gaj i Wymysłowo liczyły łącznie 1565 mórg z całości gruntów markowickich, w tym około 280 mórg chłopskich. Pozostała ziemia należała do dworu (1285 mórg), z której większość areału zajmował las Kobylarz. Jego powierzchnia w przededniu reformy uwłaszczeniowej liczyła blisko 700 mórg i przez następnych kilkadziesiąt lat zmniejszył się do 382 mórg. Jego miejsce zajęły pola folwarczne. Las Kobylarz w pierwszej połowie XIX w. w blisko połowie obsadzony był brzozą, około 20% stanowił las młody będący pod ochroną. Pozostałą część stanowił las mieszany dębowo-osikowy i dębowo-brzozowy.

Niemieckojęzyczne opracowanie dziejów dóbr markowickich z 1917 roku autorstwa ich właściciela Clausa von Heydebrecka

W 1823 roku w wyniku przeprowadzenia separacji i uwłaszczenia chłopów w majętności Markowice, powstały trzy gospodarstwa chłopskie w Wymysłowie. Z całości gruntów chłopskich, które obejmowały 279 mórg separacją objęto 194 morgi i 149 m². Utworzone z tego areału zostały dwa gospodarstwa o powierzchni 70 mórg i 149 m² każde oraz jedno gospodarstwo o powierzchni 53 mórg i 21 m². Pozostałe grunty przyłączono do folwarku Gaj. W zamian chłopi zobowiązani zostali do rekompensaty w postaci corocznej renty ustalonej na poziomie 17 talarów dla większego areału i 12 talarów dla mniejszego areału. W Wymysłowie gospodarzyli, na dwóch 70 morgowych gospodarstwach: Marcin Swejkowski i Maciej Borys oraz na 53 morgowym, Michał Mantej. Te przemiany dokonały się za rządów dzierżawcy dóbr markowickich Antoniego Preusa.

Po zakupie Markowic przez Arnolda Wilamowitza-Moellendorffa zaprowadzono nowy ład ekonomiczny. Zarzucono uprawę trójpolową na rzecz płodozmianu. Obszar folwarku Gaj określono jako III dział majętności z podziałem na 6 pól. Na gruntach tych uprawiano: pole 1 - po przyoranym jesienią oborniku, groch; pole 2 - koniczynę; pole 3 - na zimę obornikowane stanowiło uprawę deputatową pracowników folwarcznych i przeznaczone było pod uprawę ziemniaków; pole 4 - Owies z wsiewką koniczyny; pole 5 - koniczyna i pole 6 - koniczyna, jako poplon.

1843 rok

1911 rok

W 1866 roku gospodarstwa w Wymysłowie zostały pod przymusem, wynikłym z zadłużenia przejęte przez handlarza żydowskiego Samuela Hirscha i następnie sprzedane Arnoldowi Wilamitz-Moelldorffowi. Ten z kolei przyłączył całość, tj. 194 morgi do folwarku Gaj i w roku 1872 całość nazwał, Möllendorf. Od tego też roku przestały funkcjonować obie nazwy Gaj i Wymysłowo, pozostając jedynie w obiegu potocznym. 

Las będący częścią folwarku Möllendorf, w drugiej połowie XIX w. uległ radykalnemu zmniejszeniu. Wycięto jego znaczne połacie po stronie północnej  i wschodniej. Jego areał z 670 mórg w 1836 r., zmniejszył się do 382 mórg w 1910 r., a pozyskane w ten sposób grunty, zamieniono na pola uprawne, oczywiście gorszej jakości. W tymże roku łączny areał folwarku wynosił 1606 mórg z tego pod uprawę zasadniczą przeznaczone było 1181 mórg czyli o 504 morgi więcej niż w 1836 r. W 1881 r. w sześciu domach zamieszkiwało tutaj 106 mieszkańców. W roku 1893 przez grunty folwarku przeprowadzona została linia kolejki wąskotorowej (buraczanej), dająca połączenie z Cukrownią Mątwy (jak zapisano w księdze wieczystej - Cukrownią Szymborze). Na właścicielu dóbr spoczywał obowiązek utrzymania linii wraz ze zwrotnicą. Dalej tory kolejki prowadziły do rampy załadunkowej w Żegotkach-Busewie.

1935 rok

W 1919 r., po odzyskaniu niepodległości powrócono do polskiej nazwy miejscowości. Folwark jak i należące do niego grunty nazwano starą nazwą osady chłopskiej, lecz nie Wymysłowem, tylko Wymysłowicami (Kozierowski). Zapewne dla odróżnienia od Wymysłowa pod Trzemesznem. Ziemia nadal należała do majątku Markowice, będącego własnością Clausa von Heydebrecka.

Zatem, błędną tezą było stwierdzenie prelegenta, że: -Wcześniej nie było żadnych Wymysłowic. Pełną wiedzę o Wymysłowicach, cmentarzu w Gaju Wymysłowickim znajdziecie w przywołanej wyżej książce mojego autorstwa o Markowicach…