Tajemnica wiatraka w Ostrowie

Jak dotychczas nikt nie wysilił się, by dociec prawdziwych dziejów wiatraka w Ostrowie pod Strzelnem. Ostatecznie podjąłem się tego ja, a wszystko za sprawą kapliczek, krzyży i figur przydrożnych, o których przygotowujemy w zespole Marian, Heliodor i Jan kolejny - jak mniemamy - bestseller regionalny. Dla dopełnienia wiedzy o dziejach przydrożnych znaków wiary niezbędne było skompletowanie starych map, szczególnie tych z przełomu XVIII i XIX w. oraz z XIX i XX w. Zadanie dość kosztowne, zważywszy, że sięgnąć trzeba było do zasobów tzw. spuścizny pruskiej, czyli archiwów i bibliotek niemieckich.

Ostrowo. Wiatrak z 1803 r. (w latach 60. XX w.)

Wertując przewodniki turystyczne znajdujemy w nich informacje o tym, że w Ostrowie w gminie Strzelno stoi wiatrak z 1803 roku. Wynika z niej, że jest to najstarsza budowla we wsi, starsza od plebani i kościoła. Ten ostatni został wystawiony - po swoich drewnianych poprzednikach - dopiero w latach 1869-1870. Latami ta informacja o wystawieniu w Ostrowie wiatraka przyjmowana była wprost bezspornie, a utwierdzało wszystkich w tej tezie wyrycie na belce konstrukcyjnej wiatraka - mącznicy, czyli masywnej, poziomej belki wiatraka, która podtrzymuje strop - daty rocznej 1803 oraz nazwiska Jana [Johana] Gottlieba Giendera [Gindera?]. W Katalogu zabytków… znajdujemy informację, że był to cieśla ze Strzelna.

Ostrowo. Wiatrak przed renowacją

Ostatnio otrzymałem z Biblioteki Państwowej w Berlinie (oczywiście odpłatnie) i bez możliwości publikowania) skany map Strzelna i okolic. Wykonane zostały w latach 1830-1832 i są tak szczegółowe i tak precyzyjne, że wywołały u mnie wprost zachwyt. Są one kolorowe, ręcznie malowane, a w poszczególnych wsiach znaczony jest każdy dom i budynki gospodarcze, z oznakowaniem, który jest drewniany, a który murowany. Nadto z map możemy dowiedzieć się o lokalizacji kościołów, folwarków, mostów, figur, kaplic i krzyży przydrożnych, cmentarzy, karczm, obiektów przemysłowych itd., itp. Po dokładnej analizie Ostrowa i okolic zauważyłem brak wiatraka. Na kolejnym arkuszu, na którym figuruje Strzelno oznaczonych jest aż 6 wiatraków, podobnie w innych miejscowościach, gdzie były wiatraki i młyny wodne. Czyżby ówczesny mierniczy-geodeta nie naniósł obiektu? Niemożliwe, by tak ważną budowlę pominął, skoro zaznaczył figurę przydrożną stojącą przy drodze do Wójcina.

Ostrowo, fragment większej mapy - SBB IIIC Kart N 729 Blatt 1865 von 1830 r. (Strzelno-Ostrowo)

Ostrowo. Wiatrak podczas prac renowacyjnych (2007 r.)

Co ciekawe jest droga na tzw. późniejsze Huby, których w owym czasie jeszcze nie było. Wiodła ona prosto do lasu i można było dostać się nią na obszar łąk śródleśnych po wyschniętym jeziorze Makowiska oraz łąk wokół nieistniejącego już dzisiaj jeziora Kątne. Dodam, że Huby powstały kilkanaście lat później niż mapa, czyli około połowy XIX w., już po zakończeniu reformy uwłaszczeniowej miejscowych kmieci. Zatem, co z tym wiatrakiem? Według mojej tezy, wiatrak do połowy tego stulecia stał po prostu w Strzelnie i około 1850 roku został rozebrany i przeniesiony do Ostrowa. Z podobną praktyką przenoszenia wiatraka spotkałem się przy okazji zbierania materiałów do dziejów Książa. Stamtąd w latach 30. XX w. przeniesiono wiatrak Kopciów do jednej z pobliskich wsi. Tak więc, wiatrak ostrowski został pierwotnie, czyli w 1803 roku wybudowany w Strzelnie, a następnie sprzedany ze Strzelna do Ostrowa. Przyczyną tej transakcji zapewne była rosnąca w mieście konkurencja pomiędzy młynarzami.

Ostrowo. Wiatrak z 1803 r. po renowacji (odbudowie) 2020 r.

Wracając do mapy Strzelna z 1832 roku znajdujemy na niej jeden wiatrak przy drodze do Miradza - Wójcina i prawdopodobnie to ten został przeniesiony do Ostrowa, gdyż ślad po nim później zniknął. Pozostałe dwa wiatraki stały przy drodze do Młynów, za cmentarzem żydowskim oraz trzy na tzw. Cestryjewie, w obrębie współczesnych: ulicy Kasztanowej i końcówki ulicy Michelsona. Wszystkie one zostały zaznaczone również na ciut starszej mapie katastralnej Strzelna z lat 1827-1828. 

Czy zatem, tajemnica wiatraka ostrowskiego została wyjaśniona? Osobiście uważam, że tak oraz, że nazwisko cieśli i data na mącznicy zostały określone dla Strzelna, nie zaś dla Ostrowa. By dopełnić dziejów wiatraka w Ostrowie, po powrocie z wczasów do tematu powrócę.

Foto.: Heliodor Ruciński