Spacerkiem po Strzelnie - cz. 2 Opowieść o herbie - cz. 1

Herb Strzelna współcześnie obowiązujący

Poniższy artykuł opublikowałem 6 września 2009 r. w starej pierwszej części nieistniejącego już blogu Strzelno moje miasto.

Kontynuując opowieść chciałbym poświęcić tę część charakterystycznym znakom miejskiej wspólnoty, jakie kształtowały się na przestrzeni wieków, czyli herbowi miasta Strzelna. Herby miejskie zaczęły kształtować się wraz z prawem miejskim w II połowie XIII w. Ich wizerunki umieszczano początkowo bez tzw. tarcz herbowych, na pieczęciach miejskich. Z czasem stopniowo niektóre z nich stawały się w pełni ukształtowanymi herbami. Swego czasu popełniłem na łamach „Wieści ze Strzelna" artykuł poświęcony tej tematyce i dzisiaj chciałbym do niego powrócić. Czynię to po to, by upowszechnić dzieje herbu strzeleńskiego wśród młodego pokolenia, a szczególnie wiedzę o jego przekształcaniu się we współczesny symbol - znak miasta.

Znaki herbowe, bądź znaki będące ich protoplastami mają pochodzenie osadzone hen daleko w starożytności. Jak czytamy w dziełach heraldycznych, już Grecy i Rzymianie posługiwali się charakterystycznymi znakami, by móc odróżnić miasta, prowincje, rodziny, czy też rody. Z nastaniem czasów chrześcijańskich, znaki te utraciły swoje pierwotne znaczenie, jednakże ponownie zaczęły odżywać około wieku VIII-IX. Około XII w. znaki różnych ziem zaczęły przeradzać się w herby, by w wieku XIII na stałe wpisać się w symbolikę miejską. Do końca XVI w. trwał w Polsce okres, w którym daje się zauważyć brak stałości w godłach herbowych. Generalnie herb miasta umieszczany był na okrągłej pieczęci miejskiej, a ponadto na chorągwiach, bramach miejskich, ratuszach, kościołach oraz na strojach sług miejskich.

Ostateczne uzyskanie przez Strzelno w roku 1436 pełnego statusu miejskości, pociągnęło za sobą konieczność posiadania symboliki samorządu miejskiego, a to dlatego, by świadczyły one o jego prawnej samodzielności. Takimi pieczęciami były pieczęcie miejskie i ławnicze. Najstarszym motywem w heraldyce miejskiej były podobizny i atrybuty świętych patronów, wzorowane na symbolice różnych instytucji kościelnych. Jako, że Strzelno było własnością kościelną - klasztoru norbertańskiego, tako i w pierwszym znanym herbie miasta znajdujemy takową postać. Świadczyć to miało zapewne, czy ewentualnie podkreślać, zwierzchnie uprawnienia klasztoru w stosunku do samorządu miejskiego.
W literaturze przedmiotu znajdujemy wzmianki o pierwszych pieczęciach strzeleńskich pochodzących z końca XV w., które jednak do dziś nie zachowały się. po pieczęci z 1498 r. zachował się jeno nieczytelny ślad odciśnięty na dokumencie znajdującym się w zasobach Archiwum Państwowego w Toruniu. W zbiorach Czapskich w Krakowie zachowała się pieczęć okrągła, znana z późniejszych dokumentów z lat 1535 i 1553, wyobrażająca stojącą postać św. Barbary z czterołukową dekoracją gotycką w tle oraz wstęgami, na których znajduje się bardzo trudny do odczytania napis. Godło na tej pieczęci - św. Barbara - ustanowił najprawdopodobniej prepozyt strzeleński Jan Luckaw. Swobodne wyobrażenie tej pieczęci stanowi wyobrażenie herbu (rys. 1) wykonany przez mistrza pędzla i ołówka, strzelnianina Jana Sulińskiego.

Rys. 1

Zachodzi nas pytanie, skąd w tradycji strzeleńskiej wzięła się św. Barbara? Otóż, relikwie tej świętej pojawiły się w Strzelnie przed 1215 r., o czym informuje nota o konsekracji kościoła pod wezwaniem św. Trójcy, której dokonał biskup kujawski Bartłomiej, a które wymienione zostały w tymże akcie obok innych świętości. Zapewne to dla tych relikwii i sprawowania kultu Świętej w XV w. wymieniony już prepozyt wystawił gotycką kaplicę pod jej wezwaniem wraz z piętrem zwanym skarbcem norbertańskim. Niewątpliwie to wówczas uznano św. Barbarę za patronkę Strzelna, dlatego też winniśmy dziś powrócić do tej starej tradycji przywołując na powrót św. Barbarę na oficjalną patronkę miasta.

Rys. 2

Nowe wyobrażenie herbu miasta Strzelna niesie pieczęć z przełomu XVI i XVII w. używana dowolnie jeszcze w XVIII w., a zachowana w dokumencie przechowywanym w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Przedstawia (rys. 2) wyobrażenie serca przebitego strzałą, które umieszczone zostało w kartuszu herbowym, spod którego wychodzi wstęga z wpisaną legendą.

Rys. 3

W XVII w. powstała pieczęć miejska o stylistycznych cechach barokowych (rys. 3), przypominająca wyglądem współczesny herb miasta. W polu wypełnionym barokowym kartuszem w formie lekko spłaszczonego koła znajdują się strzały skrzyżowane w połowie swej długości. W otoku znajdujemy napis, który dzieli stylizowany krzyżyk.

Rys. 4

Z tego samego okresu pochodzi pieczęć ławnicza (rys. 4), w której polu znajdują się dwie skrzyżowane strzały, opatrzone u dołu sercowatymi pierzyskami, u góry zaś mają szeroko rozwarte groty z tulejami osadzonymi na obu drzewcach. Wokół tego wyobrażenia biegnie legenda również rozdzielona krzyżykiem.

Rys. 5

XVIII-wieczna pieczęć (rys. 5) zawiera w sobie cechy przeniesione do współczesnego godła herbowego. Skrzyżowane strzały są dłuższe i smuklejsze, opatrzone u dołu pierzyskami prostymi, 

u góry zaś ostrymi grotami, między którymi znajduje się krzyż grecki, a w otoku stosowna legenda rozdzielona stylizowaną gałązką wawrzynu. Krzyż grecki z otoku legendy pieczętnej, który początkował i kończył sentencję powędrował między groty skrzyżowanych strzał. Od tego czasu, czyli najpóźniej od przełomu XVII i XVIII w. ustaliła się współczesna forma herbu miasta Strzelna.

Rys. 6

Ostatnia opisana, jako historyczna pieczęć ławnicza (rys. 6), która zachowała się do dzisiaj i znajduje się na dokumencie zdeponowanym w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, Oddział 

w Inowrocławiu pochodzi z XVIII w. W polu pieczęci znajdują się dwie skrzyżowane w połowie swej długości strzały opatrzone u góry grotami o otwartych ostrzach, u dołu zaś w otoku wyznaczonym, dwoma rzędami perełek stosowna legenda.

Rys. 7

Herb Strzelna, z tłem niebieskim (rys. 7) na tarczy herbowej, obowiązywał w latach 90-tych XX w. Niebieska barwa miała nawiązywać do dawnego prywatnego - kościelnego statusu właścicielskiego miasta.
Tak ukształtowany na przestrzeni wieków herb Strzelna należy zakwalifikować do grupy herbów „mówiących", tj. takich, które wywodzą się z nazwy miasta i tę nazwę powtarzających. Wiek XIX  i romantyczna potrzeba poszukiwania legend, stworzyły i ukształtowały w naszej świadomości, owianą mgłą tajemnicy opowieść o pochodzeniu nazwy miasta Strzelna, wcześniej osady, od strzał i strzelania tymi strzałami. Dziś wiemy, za przyczyną prof. Jana Miodka, który w 1996 r. gościł w Strzelnie, że Strzelno jest etymologicznie związane z prasłowiańska bazą nazewniczą „strel", tkwiąca np. w wyrazie przestrzeń. Tak, więc nazwę miasta należy związać etymologicznie z przestrzenią. A zatem 'Strzelno' to rozległa równina, szerokie pole, a przyrostek „no" był typowym przyrostkiem topograficznym.