Spacerkiem po Strzelnie - cz. 97 Ulice Klasztorna i Ogrodowa oraz Wzgórze Świętego Wojciecha (cz. 3)

Wzgórze Świętego Wojciecha. Litografia wg. rysunku z natury Napoleona Ordy (ok. 1880 r.).

Po opowieść o Wzgórzu Świętego Wojciecha wrócimy do spacerku ul. Kościelną. Ale zanim to nastąpi wejdźmy na wzgórze i spróbujmy wsłuchać się w szepty kamieni, których moc promieniuje na wszystkich, którym bliskie sercu jest Strzelno. Dzieje tego miejsca - o czym już wspominałem - wypełniły setki stron licznych opracowań i dzieł przepastnych. Zatem, ja w swojej dzisiejszej opowieści ograniczę się jedynie do zaprezentowania tego miejsca jako Pomnika Historii, pomijając wiele innych jakże ważnych wątków dziejowych, odsyłając czytelnika do bibliotek, by wypożyczyć i poczytać książki o tym miejscu.

Dzisiejszy zrewitalizowany wygląd wzgórza i ogrodów z solidnie odnowionymi budowlami sakralnymi i im towarzyszącymi to dzieło proboszcza strzeleńskiego ks. kan. Ottona Szymków, honorowego obywatela miasta Strzelna. Kiedy w 1997 r. objął parafię strzeleńską natychmiast przystąpił do prac remontowo-renowacyjnych. Wykorzystał sprzyjający dla ludzi czynu czas, pokazując, co można zrobić dla dobra tego miejsca. Dzieło zapoczątkowane przed 23-laty kontynuuje do dziś dopieszczając szczegóły wnętrza świątyń.       

Wzgórze Świętego Wojciecha. Ponorbertański zespół klasztorny - Pomnik historii (2019 r.)

 

Pomnik historii

20 kwietnia 2018 r. Rozporządzeniem Prezydenta RP uznano za pomnik historii „Strzelno - zespół dawnego klasztoru Norbertanek“. W uzasadnieniu czytamy, że zespół dawnego klasztoru Norbertanek w Strzelnie, z kościołami św. Prokopa i Świętej Trójcy, klasztorem oraz dworem prepozytów (obecną plebanią), starodrzewem oraz ogrodzenie i otoczenie stanowi unikatowy w skali ogólnopolskiej zespół zabytkowy o wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej.

Zlokalizowany we wschodniej części miasta zespół dawnego klasztoru Norbertanek na Wzgórzu Świętego Wojciecha w Strzelnie, na trwałe wpisany jest w krajobraz historyczny, duchowy i kulturowy pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. To tutaj przez blisko siedem wieków norbertanki kontynuowały tradycje swojego zgromadzenia oraz przyozdabiały świątynie w dzieła sztuki sakralnej. Przez blisko cały okres swego istnienia klasztor wspierali biskupi kujawscy, możnowładcy, książęta oraz polscy królowie. Kres pomyślnego rozwoju przyniósł I rozbiór Polski oraz zagarnięcie przez króla pruskiego dóbr ziemskich i dochodów.  

Strzelno było siedzibą jednego z najstarszych i najpotężniejszych żeńskich zakonów w Polsce i dziś jest najlepiej zachowanym przykładem, a zarazem źródłem wiedzy, na temat budownictwa romańskiego w naszym kraju. Znajdujące się tutaj dwa kościoły, mimo burzliwych dziejów, zachowały autentyczność i integralność substancji zabytkowej. W kościele pw. Świętej Trójcy, który reprezentuje wyjątkowo bogaty program przestrzenny, dokonane na przestrzeni wieków przebudowy nie naruszyły zasadniczej struktury pierwotnej świątyni.

Najcenniejszymi skarbami są elementy romańskiej dekoracji rzeźbiarskiej: kolumny, płyty kamienne oraz tympanony. To w Strzelnie znajduje się najbardziej oryginalny i najliczniejszy zespół rzeźby romańskiej na terenie kraju. Kolumny z wizerunkami Cnót i Przywar, stawiają świątynię wśród najważniejszych budowli w historii sztuki polskiego średniowiecza. Unikatowe na tle Europy dzieła, wyróżnia wysoka jakość artystyczna oraz pozbawiony analogii program ikonograficzny. Nigdzie indziej w Polsce nie zachowała się też taka ilość romańskich rzeźbionych tympanonów związanych z jednym miejscem oraz elementów kamieniarskiego wystroju.

Początki założenia klasztornego w Strzelnie sięgają XII w. o czym już wcześniej pisałem. Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Regularnych Zakonu Premonstratensów zwane norbertankami, który w Polsce pojawił się w 1162 r., prawdopodobnie sprowadził na Kujawy wnuk Piotra Włostowica, Piotr Wszeborowic, wojewoda kujawski z nadania księcia Mieszka Starego. W 1193 r. papież Celestyn III na prośbę Beatryczy, przełożonej klasztoru Najświętszej Marii Panny w Strzelnie, wystawił bullę konfirmacyjną, zatwierdzając jego posiadłości i przywileje. Świat nauki przyjmuje, że klasztor został założony w latach 80. XII w. Jednocześnie w czwartej ćwierci XII w. miały zostać zbudowane z kamienia rotunda pw. św. Prokopa oraz kościół klasztorny pw. Świętej Trójcy. W tym czasie zabudowania klasztorne, ulokowane po stronie północnej rotundy, a następnie po stronie południowej kościoła klasztornego były drewniane. W drugiej połowie XV w. wystawiony został klasztor murowany z wbudowanymi w jego skrzydła oboma kościołami. Po pożarze rotunda pw. św. Prokopa została ekssekrowana, a następnie włączona do zabudowań klasztornych, gdzie zaczęła pełnić rolę furty klasztornej.

Wzgórze Świętego Wojciecha. Kościół pw. św. Trójcy z kolumnami romańskimi z końca XII w. (2011 r.)

Klasztor Norbertanek cieszył się licznymi przywilejami i nadaniami dóbr ziemskich od możnych ówczesnego świata. Tutaj została pochowana Jadwiga, żona księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza Konradowica. W okresie walk o tron polski pomiędzy synem księcia Kazimierza, Władysławem Łokietkiem a władcami z dynastii Przemyślidów, spłonął kościół pw. św. Trójcy. Klasztor strzeleński odbudowywał swe znaczenie za panowania Kazimierza Wielkiego. Potwierdzenie dotychczasowych przywilejów i nadanie nowych przez Władysława Jagiełłę pomogły norbertankom po rabunkach i zniszczeniach jakich doświadczyło Strzelno w okresie walk o tron polski.

W okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka, który równie hojnie wspierał norbertanki, zakończono przebudowę kościoła klasztornego, która nadała mu gotycki charakter. Dobudowano od południa dwie kaplice oraz zakrystię. We wnętrzu świątyni pojawiły się sklepienia gwiaździste oraz w nawach bocznych krzyżowe. Dla miasta Strzelna, kościół klasztorny zaczął wówczas pełnić także funkcję kościoła parafialnego. Po zniszczeniach jakie przyniósł „potop” szwedzki oraz wojna północna, przystąpiono do naprawy budynków klasztoru i kościoła. Odbudowano rotundę pw. św. Prokopa, przywracając jej funkcje sakralne. Zachodniej fasadzie kościoła pw. św. Trójcy nadano barokowy wystrój z jednoczesną dobudową dwóch wież. Dobudowano także kaplicę św. Restytuta oraz wyposażono wnętrze kościoła w liczne nowe ołtarze, stalle oraz inne elementy. Obmurowano kolumny romańskie i wybudowano wówczas także murowany dwór prepozytów.

Po pierwszym rozbiorze Polski Strzelno znalazło się w granicach królestwa pruskiego, klasztor utracił na rzecz domeny królewskiej niemalże wszystkie swoje dobra ziemskie. W czasach Księstwa Warszawskiego do cierpiącego ubóstwo i podupadającego klasztoru przeniesiono norbertanki z klasztorów w Łęczycy i Bolesławcu. W 1812 r. rozebrano trzy skrzydła klasztoru, a rotundę pw. św. Prokopa zamieniono w stajnię i spichlerz. Kasata przez władze pruskie klasztoru strzeleńskiego nastąpiła w 1834 r. a przeprowadzono ją ostatecznie w 1837 r. Od tego czasu kościół klasztorny stał się wyłącznie parafialnym.

Wzgórze Świętego Wojciecha. Wnętrze kościoła pw. św. Trójcy

W 1892 r. na skutek interwencji posłów polskich w parlamencie Rzeszy przeprowadzono na terenie zespołu klasztornego pierwsze prace konserwatorskie, podczas których przy rotundzie pw. św. Prokopa dokonano reromanizacji budowli usuwając elementy późniejsze, odtwarzając apsydy i pierwotne wymiary otworów okiennych. Prace te kontynuowano w latach 20. XX w. Podczas II wojny światowej rotundę ponownie zamieniono na magazyn, a pod koniec wojny Niemcy zdetonowali we wnętrzu ładunek wybuchowy poważnie uszkadzając budynek i niszcząc wyposażenie wnętrza, m.in. romański tympanon fundacyjny. Odbudowa kościoła miała miejsce w latach 1945-1953. W 1946 r. podczas prac konserwatorskich we wnętrzu kościoła pw. Świętej Trójcy odsłonięto ukrytą za ceglanymi obudowami i tynkiem bogato rzeźbione kolumny romańskie.

Zespół budowli wzgórza klasztornego w Strzelnie złożony jest z kościoła pw. św. Prokopa, kościoła pw. Świętej Trójcy, klasztoru oraz dworu prepozytów. Zabudowa wzgórza stanowi architektoniczną dominantę krajobrazową Strzelna i stanowi inspirację dla wielu artystów, w tym i miejscowych. Stojący po stronie północnej wzgórza klasztornego kościół pw. św. Prokopa, jest rotundą romańską, orientowaną, murowaną z kamienia i częściowo z cegły. Kościół posiada złożoną bryłę z osiowo zestawionymi: wielokondygnacyjną cylindryczną wieżą, niższą cylindryczną nawą krytą dachem stożkowym i prostopadłościennym prezbiterium krytym dachem dwuspadowym. Od północy do nawy przylega para apsyd. W elewacji południowej nawy znajduje się otwór drzwiowy. Wieżę od zachodu wzmacnia masywna ceglana szkarpa zdobiona w górnej części wnęką zamknięta łukiem w kształcie oślego grzbietu. Nawa rotundy otwarta jest do prezbiterium półkolistym łukiem tęczowym, do wieży i apsyd - półkolistymi arkadami. Ponad arkadą wieży od strony nawy znajduje się empora z biforium. Nawę sklepiono pozorną kopułą opartą na kamiennych gurtach, prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W ścianach północnej i południowej prezbiterium znajdują się półkoliste wnęki służące jako siedziska. W jednej z nich umieszczono rekonstrukcję zniszczonego w 1945 r. tympanonu fundacyjnego Piotra Wszeborowica. W północnej części nawy wykop odsłania romański grób.

Wzgórze Świętego Wojciecha. Wnętrze kościoła - bazyliki pw. św. Trójcy z ołtarzem głównym (2020 r.)

Położony w centralnym punkcie wzgórza klasztornego kościół pw. Świętej Trójcy, jest orientowaną, trójnawową, czteroprzęsłową bazyliką filarowo-kolumnową z transeptem i dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym apsydą oraz wieżami zachodnimi na przedłużeniu naw bocznych. W swym zasadniczym zrębie, romańskiej bazyliki, jest murowany z kamienia, z górnymi częściami ścian murowanymi z cegły. Do korpusu nawowego dobudowano od południa barokową kaplicę św. Restytuta z przedsionkiem (kapicą NMP) i podłużną kaplicę św. Norberta. Do prezbiterium zwieńczonego absydą, od południa przylega kaplica św. Barbary ze sklepieniem palmowo-krzyżowym podtrzymywanym romańską, ornamentowaną roślinnością kolumną. Za nią znajduje się zakrystia, a od północy prezbiterium aneks, kaplica NSPJ. Od strony północnej kościół przylega korpusem nawowym do ocalałego skrzydła klasztoru. 

Nawa główna i transept kryte są dachami dwuspadowymi, nawa południowa wraz z kaplicami dachem pulpitowym, z wyjątkiem kaplicy św. Restytuta nakrytej hełmem baniastym. Wieże nakryte są hełmami baniastymi z latarniami, prezbiterium i dwukondygnacyjna kaplica św. Barbary, wspólnym dachem czterospadowym. Barokowa elewacja frontowa jest trójczłonowa, z pilastrami, figurami śś. Józefa i Jakuba we wnękach i sztukatorską dekoracją szczytu z wyobrażeniem Wniebowzięcia NMP i Trójcy Świętej. Elewacje korpusu nawowego i transeptu są niejednolite: w części  tynkowane, w części murowane z cegły, w części odsłaniające kamienny zrąb romański. Elewacja prezbiterium jest w większości murowana z regularnych kamiennych ciosów granitowych, z ceglaną koroną muru. W elewacji południowej kościoła, na wysokości prezbiterium jest wtórnie umieszczony w gotyckim portalu romański tympanon fundacyjny kościoła z postacią św. Anny. W elewacji północnej, przesłoniętej skrzydłem dawnego klasztoru, znajduje się blenda po zamurowanym otworze drzwiowym i ślepy portal z tympanonem ze sceną Chrystusa tronującego na tęczy. Sklepienia kościoła wsparto od wschodu i zachodu na dwóch parach filarów, w przęsłach środkowych, na dwóch parach romańskich kolumn o zdobionych głowicach. Trzony pary kolumn wschodnich wyróżniają się bogatą dekoracją rzeźbiarską z personifikacjami Cnót i Przywar. W części zachodniej znajduje się drewniany chór muzyczny z płycinowym parapetem. W prezbiterium i nawach bocznych zachowały się relikty średniowiecznej polichromii, w kaplicy św. Restytuta bogata późnobarokowa dekoracja malarska.

Wzgórze Świętego Wojciecha. Zachodni fragment wnętrza rotundy pw. św. Prokopa (2015 r.)

 Spośród bogatego wyposażenia kościoła, pochodzącego z kilku różnych epok, na uwagę zasługują m.in.: barokowy ołtarz relikwiarzowy św. Krzyża z czternastowiecznym krucyfiksem, barokowe ołtarze boczne, bogato rzeźbione i intarsjowane późnobarokowe stalle, rzeźbione epitafia strzeleńskich prepozytów z okresu od XVII do XX w., polichromowane konfesjonały (1741) i snycerka drzwiowa z XVIII w. Nadto w kaplicy NSPJ, zakrystii i przyziemiach wież zachowały się fragmenty bogatej polichromii barokowej.

Klasztor położony jest pomiędzy kościołami pw. św. Prokopa i Świętej Trójcy, do której przylega od północy. Do najstarszej, średniowiecznej części, będącej pozostałością zachodniego skrzydła, dobudowano od strony północnej furtę, od strony południowej przybudówkę, tworząc zabudowania w kształcie podkowy. Dziedziniec pomiędzy nimi zamknięty jest od zachodu murem parawanowym. Elewacje są tynkowane, o cechach barokowych. We wnętrzu przyziemia zachowały się sklepienia kolebkowe, a w przybudówce południowej, zaadaptowanej na muzeum - strop belkowy.

Dwór prepozytów, pełniący obecnie funkcję plebanii, posiada cechy barokowe. Murowany z cegły budynek jest założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, dwutraktowy, z dwoma sieniami przy ścianach szczytowych. Elewacje są tynkowane, z detalem architektonicznym o cechach klasycystycznych. Zachowanymi elementami zabytkowego wyposażenia wnętrza są intarsjowana stolarka drzwiowa z XVIII w. i piec kaflowy z pocz. XVIII w.