Z dziejów gminy Strzelno - Z dziejów wsi Bławaty - cz. 1

Kapliczka przydrożna z figurą Matki Bożej "Pani Bławackich Pól".

Zaalarmowany mailem z odległych Stanów Zjednoczonych (USA) napisanym przez panią dr Celinę Imielińską i zadanym pytaniem, co się stało z blogiem i artykułami, postanowiłem poza kolejnością wstawić opowieść o Bławatach i rodzinie Tobolewiczów. Czyli o miejscu dla niej niezwykle sentymentalnym oraz o jej przodkach po kądzieli. Ten pierwszy artykuł o tej niewielkiej wsi leżącej pod Strzelnem po raz pierwszy ukazał się na blogu "Strzelno moje miasto 3" przed blisko siedmioma latami - 27 października 2011 r. Dzisiaj wracam do niego dając niejako wstęp do cyklu artykułów (bo będzie ich kilka) o wsi i o ppłk. Ludwiku Tobolewiczu (1885-1937). Ten głos zza oceanu utwierdza mnie w przekonaniu, że jednak zadrukowany papier jest najtrwalszą formą, z ogólnie dostępnych nośników, przechowywania wiedzy, informacji i obrazów.

Moja opowieść o Bławatach

Upłynęło sporo czasu (7 lat) i wieś o typowej zabudowie poparcelacyjnej i osadniczej nieco się zmieniła. Za przyczyną budowy drogi asfaltowej zniknęła piękna aleja lipowa, prowadząca onegdaj do dworu Tobolewiczów. Z wiosną mają zostać posadzone nowe drzewa. Sam dwór ożył, po częściowym remoncie został zasiedlony. Na wieś mam oko, gdyż od dwóch lat często odwiedzam Bławaty, a to za sprawą moich długich, kilkukilometrowych spacerów z kijkami. Choć nowa droga nie jest jeszcze wykończona, to od początku tego roku przechodzę nią obok dworu.

Ze znanych osób, w Bławatach urodził się Franciszek Morawski (1847-1906) - stolarz, dziennikarz, polski działacz niepodległościowy i socjalistyczny w zaborze pruskim. Mieszkał tu również Zygmunt Jasiński - powstaniec styczniowy, dziedzic dóbr bławackich oraz ppłk dr Ludwik Tobolewicz, któremu tę opowieść poświęcam i o którym będzie w dalszych częściach.  

Bławaty to niewielka wieś podmiejska leżąca przy północnych rogatkach Strzelna. Razem z Bławatkami tworzy sołectwo Bławaty. Jej początki ściśle związane były z miastem i sięgają średniowiecza, a konkretnie początków XV w. Datowanie tutejszego osadnictwa możemy jednak przesunąć na lata 1500-1300 p.n.e. Z tego okresu pochodzi odkryte tutaj pod koniec XIX w. nieco nadłamane ostrze siekierki. Pierwszą wzmiankę o Bławatach znajdujemy pod rokiem 1417. Ówczesny prepozyt Leonard Frölich sprzedał za 8 kóp groszy sołectwo w Nowej Wsi Janowi Andrulewiczowi – kmieciowi z Bławatów. Z kolei rok 1436 przynosi nam informację o daninach chłopów z Bławat płaconych klasztorowi strzeleńskiemu. Wówczas grunty Bławat leżały przy dwóch traktach – głównym do Inowrocławia z odnogą na Rzadkwin oraz bocznym do Bronisławia. Kolejną wzmiankę o miejscowości znajdujemy przy okazji fundacji 21 kwietnia 1463 r. kaplicy w Strzelnie na rogatkach inowrocławskich pod wezwaniem Krzyża Świętego na cześć Ukrzyżowanego Boga Wszechmogącego i Jego Pięciu Ran. Ustanawiając kapelana dla tej kaplicy, norbertanina plebana Marcina uposażono go w dobra ziemskie między innymi na Bławatach. 3 lipca 1475 r., kupując młyn na Cestryjewie, młynarz klasztorny Wojsław otrzymał pół łanu ziemi na Bławatach. Według danych z 1489 r. w Bławatach było 10 łanów osiadłych, 16 łanów pustych i 2 łany sołeckie. 

Z analizy tych danych możemy wynieść tezę, że Bławaty na przełomie XIV i XV w. otrzymały lokację. W 1527 r. wieś znajdujemy, jako opuszczoną, z której jedynie sołtys płacił klasztorowi 60 gr. Zaś późniejszy sposób użytkowania tutejszych gruntów zdaje się sugerować, że później nie były wsią w znaczeniu średniowiecznego prawa polskiego i niemieckiego. Owszem funkcjonowało to miejsce, ale jako grunty mieszczan strzeleńskich. Wszelkie odniesienia dokumentowe do miejsca Bławaty zawsze miały związek z mieszczanami strzeleńskimi. W dokumencie pochodzącym z 1564 r. czytamy, że Bławaty mieszczanie strzeleńscy dzierżawią od norbertanek.

Aleja akacjowa w Bławatach.

Kilkadziesiąt lat później, 20 maja 1605 r. Bławaty znalazły się w posiadaniu mieszczan strzeleńskich. Otóż nabyli oni wieś za 450 zł. Transakcja objęła ziemie nieuprawne, łąki, nieużytki itp. Prepozyt Gabriel Kiełczewski zezwolił mieszczanom na nieskrępowany obrót tymi ziemiami, z zastrzeżeniem, by obroty stąd uzyskiwane przeznaczać na cele miejskie, nad czym kontrolę miał sprawować burgrabia klasztorny. Wyłączony z transakcji był przypisany w 1463 r. kaplicy św. Krzyża 1 łan gruntów. Mieszczanie z gruntów na Bławatach płacili klasztorowi czynsz od każdego łanu w wysokości jednego złotego. 

  

Kolejnym dokumentem z 8 lutego 1630 r. uposażony został organista klasztorny w czynsz z Bławatów płacony klasztorowi na św. Marcina w wysokości 1 zł z każdego łanu oraz dziesięciną snopową płaconą z tych pól. XVII w. przyniósł spadek zainteresowań mieszczan uprawą pól. Zapewne w tym czasie powstał folwark norbertański na części gruntów Bławatów. Spowodowało to wykształcenie się osady folwarcznej ze stałymi mieszkańcami. Po wielkim pożarze Strzelna, który miał miejsce 22 maja 1761 r., odtwarzając stare przywileje, prepozyt Józef Łuczycki zapisał, że stare przywileje dotyczące Bławatów mieszczanie strzeleńscy utrzymują w swym posiadaniu. 

Kiedy zaborca pruski po 1772 r. z gruntów zabranych kościołowi tworzył Rent-Amt, czyli Urząd Domenalny wchłonął w jego skład Bławaty Folwark, który ok. 1830 r. składał się z 3 domów zamieszkałych przez 36 mieszkańców. Ale obok amtowych Bławat funkcjonowały tzw. Stare Bławaty i dzieliła się one na trzy miejsca: Stare Bławaty Folwark z trzema domami i 29. mieszkańcami, Stare Małe Bławaty Folwark z dwoma domami i 11. mieszkańcami oraz Stare Bławaty Cegielnia z jednym domem i 22. mieszkańcami. Te trzy miejscowości zostały zapisane, jako własność miasta Strzelna. 

Dwór w Bławatach, elewacja ogrodowa, północna. Stan 2011 r.

 Dziś po tych wszystkich miejscach pozostał właściwie tylko jeden ślad, którym jest resztówka pomajątkowa z dworkiem i parkiem. Daremnie można szukać śladów cegielni ówczesnej, czy pozostałych dwóch folwarków. Ale na chwilę zatrzymajmy się nad ostatnimi 200. latami dziejów Bławat by zapoznać się z przemianami zachodzącymi w ich funkcjonowaniu. Stare Bławaty Cegielnia po raz pierwszy wymienione zostały w składzie Urzędu Domenalnego w 1818 r. i opisane zostały jako cegielnia z 3 domami zamieszkałymi przez 21 ludzi. Folwark Stare Bławaty z trzema domami początkowo dzierżawiony od miasta z czasem przeszedł w ręce prywatne. W księgach parafialnych w 1851 r. Bławaty zapisywano jako: Amtowskie – folwark należący do Waldau (Strzelno Klasztorne) nazwany po 1873 r. Blumenberg, po 1919 r. - Bławatki; Wielkie – folwark prywatny; Małe i Ceglane – dzisiejsze Bławatki.

CDN