Zamierające miasto - Strzelno. „Pałuczanin” wśród swoich Czytelników

Zamierające miasto - Strzelno

„Pałuczanin” wśród swoich Czytelników

Coś o przeszłości, budowle i szara beznadzieja teraźniejszości

Początkowo, gdy artykuł ten przeczytałem byłem niemiłosiernie zniesmaczony. Po prostu, jasna ognista i wielu barw fala wzburzenia mną pomiatała. Wyszedłem z Tosią na popołudniowy spacerek. Świeże powietrze i piesek merdający ogonkiem rozładowały napięcie. Przypomniało mi się, w trakcie przemierzania ulic, co wujek Marian - rocznik 1912 - opowiadał mi o przedwojennym Strzelnie: o miejscowej chuliganerii - strasząc nas Patulszczokami, o dziesiątkach wystających w Rynku bezrobotnych wspierających się o metalowe poręcze poprzedzające witryn sklepowych i o wielu dziadowskich zachowaniach, wybrykach, a nawet o rozruchach ulicznych.

Dzisiaj zapraszam do zapoznania się z obrazem pokryzysowego Strzelna, jaki przedstawił dziennikarz „Pałuczanina” - przedwojennej gazety wydawanej w Żninie. Nie do końca zgadzam się ze wszystkim, mógł reporter chociażby z historii się lepiej przygotować, odwiedzając nasz miasto. Mniemam, że więcej chodziło mu o wywołanie sensacji wśród czytelników niż przedstawienia obiektywnego obrazu codzienności - chociażby owe dane o bezrobotnych, ilości sklepów i lokali oraz przedsiębiorstw funkcjonujących w Strzelnie i okolicy - chyba celowo pominął m.in.: Tartak Miradz, Krochmalnię Bronisław, TRI - Towarzystwo Remontowo-Inżynieryjne, 3 cegielnie, dwa tartaki itd. Zapewne ów podpisany pod artykułem reporter trafił do Strzelna w dniu targowym i informacje o mieście zebrał od przekupniów, a nie od władz miejskich…choć o skutkach likwidacji Powiatu Strzeleńskiego (Strzelińskiego) napisał samą prawdę.  

 

Strzelno, w lutym 1936 roku.

Pośród lasów nadgoplańskich zajmujących zachodnią część Kujaw, na trakcie z Inowrocławia do Gniezna, w oddaleniu kilkunastu kilometrów od Kruszwicy leży miasteczko Strzelno, którego nazwa i pochodzenie ginie w pomrokach wieków. W lasach, które otaczały Strzelno, gnieździły się groźne niegdyś bandy opryszków, niepokojąc okolicznych mieszkańców, czy też przyjezdnych. 

Wieki całe minęły od tej chwili.

Wszystko poszło gdzieś w zapomnienie. Z czasem bowiem owe lasy wycięto, a po zbójnikach pozostały tylko opowiadania, którymi matki straszą wieczorami niegrzeczne dzieci.

Oprócz wspomnień po rozbójnikach i bandyckich napaściach zostało jeszcze coś więcej, to figura jednego z najgroźniejszych z bandytów Małachowskiego, na froncie domu zbożowca Kaczmarka. Groźna jego postać w świetle promieni słonecznych, z olbrzymią maczugą, przypomina na pierwszy rzut oka cyklopa, który zawędrował aż do Polski.

Historii Strzelna towarzyszyło panowanie przed laty band złodziejskich, to też nic dziwnego, że i po dziś dzień zachowała się wśród szumowin ulicznych, których tutaj nadzwyczaj dużo spostrzegamy, opryskliwość i charakter zaczepny, który w miarę wzrastania bezrobocia,

wzrasta coraz bardziej. Przyjezdny, który zapyta się o coś, mierzony jest podejrzliwym okiem i odpowiedz często jest nie do powtórzenia.

Na czworokątnym rynku, otoczonym wokół szeregiem kamienic stoi kościół ewangelicki. Rynek zawsze jest pełen - albo przyjezdnych na targ, albo kręcących się bez celu lub bez zajęcia licznych bezrobotnych. Stoi ich nie dziesięć, nie pięćdziesiąt, ale przeszło setka.

Z wszystkich czterech rogów Rynku wychodzą ulice. Jedna na szosę do Poznania, druga do Inowrocławia, a następne w głąb miasta. Kierujemy się na ulicę Kościelną i widzimy dziedziniec kościoła farnego, oraz postarzałą wieżycę kościółka św. Rocha.

Wnętrze tego kościoła obszerne, pełno różnych kaplic i krypta w prezbiterium, spostrzegamy, że kościół przeszedł różne koleje; przednia jego część została przed kilkudziesięciu laty odnowioną. 

Kościółek nie zostawia żadnych większych wrażeń. Nie ma tam żadnych artystycznych pomników, nie ma tam żadnych arcydzieł czy pamiątek. Znajdujący się obok kościół św. Prokopa, którego historia wiąże się ściśle z historią miasta, nie ma rzeczy godnych większej wagi. Tylko mury świadczą o minionych wiekach i one mogłyby dużo powiedzieć, gdyby było to możliwe. Kościół zbudowany w stylu normandzko-gotyckim i grube mury świadczą, że wieki całe opierał się wszystkim przeciwnościom.

 

Cisza i spokój cechują każdą chwilę pobytu w tym mieście. Miasto jest mało uprzemysłowione. Dwa tartaki, dwa młyny i kilka składów, przedsiębiorstw oto wszystko z tego, co czerpie byt kilkaset rodzin.

Legendarna wręcz metalowa poręcz poprzedzająca witrynę sklepową, o którą opierali się bezrobotni... 

 

Poza tym miasto to jest strasznie ubogie.

Nigdzie zapewnie nie ma tyle bezrobotnych, co w Strzelnie. Czy to nie strasznie przemawiające cyfry 76 proc. mieszkańców - to bezrobotni, to ludzie którzy czekają lepszej koniunktury, to ofiary kryzysu. Przyczyna, która miasto to doprowadziła do takiego stanu, która zniszczyła tyle bytów, to nie we wszystkim wina kryzysu, a ofiara jednej z plag, grasujących jeszcze stale w Polsce - przenoszenie urzędów z miasta do miasta. Faktem jest, że miasto Strzelno jest tworem sztucznym, który byt swój zawdzięcza tylko urzędom - było przecież miasto to siedzibą powiatu. Urzędnicy licznych urzędów i ich rodziny zapewniali byt mieszkańcom - kupcom, rzemieślnikom i innym. 

Przyszła decyzja likwidacji powiatu.

Miasto, które się rozwijało stanęło nad przepaścią. Dziś olbrzymi gmach starostwa stoi pustkami, lub częściowo zamieszkały jest przez lokatorów. Gmach dawniejszej kasy chorych - dziś własność ubezpieczalni świeci pustką, wybudowany z pieniędzy publicznych szpital o wielkich rozmiarach jest tylko wspomnieniem dawnych świetnych czasów, w których powrót mieszkańcy już zwątpili.

Strzelno w dniach uroczystych...

Wizyta gen. Józefa Hallera 1937 r.

Zjazd Powiatowy OSP - 1938 r.

Kosztem Strzelna rozwinęło się Mogilno.

Przeniesienie starostwa i dodamy do tego kryzys, to dopiero właściwa przyczyna upadku miasta. Z nastającym zmrokiem Strzelno zapada w ciemności, które tylko tu i ówdzie usiłują rozproszyć na rogach ulic umieszczone latarnie gazowe o zabrudzonych szybach. 

Mógłby ktoś zapytać dlaczego w sprawy nie zagląda Zarząd Miejski? Ma on dość kłopotów i jak twierdzi jeden z mieszkańców Strzelna, istnieje tylko dla olbrzymiej masy bezrobotnych i starców, utrzymujących się z zebranych przez miasto pieniędzy. Ludzie w Strzelnie mówią, że jeśli miastu nie starczy funduszy, to zostanie ono przemianowane na gminę. Czy to nastąpi - to niewiadomo. Jednak pamiętny dawnej przeszłości, świetności i znaczenia Strzelna widzę, że oprócz gmachów nic nie zostało z dawnej świetności, dziś jest to miasto zamierające.

1936 rok (-) Zygfryd Kowalkowski.

 

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 212 ul. Raj - cz. 3

Na ciekawą informację o ul. Raj trafiamy w „Dzienniku Bydgoskim” z czerwca 1939 roku. W numerze 135, w relacji z posiedzenia strzeleńskiej Rady Miejskiej korespondent ze Strzelna poinformował czytelników, iż uchwalono zlikwidować ulicę Raj i przerobić ją na ogród miejski („Dziennik Bydgoski”, 1939 nr 135). Na czym miała polegać ta likwidacja? Otóż planowano wyłączyć ulicę z ruchu kołowego, zamykając od strony ul. Miradzkiej, a konkretnie od strony przejazdu kolejowego i obsadzić drzewami i krzewami ozdobnymi, pozostawiając jednak dojazdy do poszczególnych posesji. Niestety owe założenia nigdy nie zostały zrealizowane, w czym przeszkodził wybuch II wojny światowej.

Przechodząc spod marketu na wschodnią stronę ulicy zatrzymujemy się na chwilę przed piętrowym domem jednorodzinnym oznaczonym numerem porządkowym 3. Jego rodowód sięga lat 70. XX w. i wystawił go miejscowy dekarz p. Wrona. W swym wyglądzie choć jest podobny do wielu piętrówek wystawianych w tamtych latach to różni się od typowej „kostki” dwoma logiami, z których parterowa jest zarazem gankiem głównego wejścia do wnętrza domu. Nadto po stronie północnej na poziomie piwnicy znajduje się garaż a nad nim wtórnie przystawiona nadbudówka mieszkalna.

Obok pod numerem 5 znajduje się parterowy dom szczytem ustawiony do ulicy z północnym wejściem poprzedzonym altaną. Zbudowany on został z elementów drewnianych na murowanej - z użyciem piaskowca i kamienia - piwnicy. Nakryty jest dwuspadowym dachem pokrytym blachą. Ściany zewnętrzne wtórnie zostały obłożone panelami elewacyjnymi przypominającymi boazerię (lamele dekoracyjne). Dom ten został pobudowany w 1941 roku przez Niemców, jako mieszkanie służbowe komendanta - Lagerführera rocznego obozu szkoleniowego męskiej młodzieży niemieckiej - Jugendjahrelager. Zabudowania obozowe mieściły się przy ul. Powstania Wielkopolskiego, przy południowej ścianie parku majątku ziemskiego Strzelno Klasztorne. W podobnej technologii jak dom komendanta pobudowano baraki szkolno-obozowe. W ich fundamentach znalazł się gruz ze zlikwidowanego cmentarza żydowskiego - również macewy.   

Trzeci od prawej siedzi Jan Mochylowski senior

W latach 50. XX w. dom przy ul Raj 5 został nabyty przez rodzinę Mohylowskich, która znana była i w kolejnym pokoleniu znana jest z produkcji miodu i produktów pszczelich. Senior rodu Jan Mohylowski - pracownik Zakładów Ziemniaczanych w Bronisławiu - bakcyla pszczelarskiego zaszczepił swoim córkom i synowi. Był on współzałożycielem i prezesem Koła Pszczelarzy w Strzelnie. Obecny właściciel tej posesji syn Jana, również Jan Mohylowski jest prezesem Koła Pszczelarzy w Strzelnie, będącego w strukturach Pomorsko-Kujawskiego Związku Pszczelarzy w Bydgoszczy.       

Kolejny budynek składa się z bliźniaczych, parterowych segmentów. Pokryte są one dachami ceramicznymi dwuspadowym ze szczytowymi naczółkami i oznaczone są numerami porządkowymi 7 i 9. Nieruchomość została wybudowana w 1926 roku ramach ustawy o rozbudowie miast z 14 kwietnia 1924 roku z przeznaczeniem na mieszkania dla urzędników. Rada miejska 9 maja 1930 roku uchwaliła sprzedać ten dom, nazwany domem miejskim przy ul. Raj. W uzasadnieniu decyzji znalazła się informacja, iż pobudowany on został przed kilku laty i przynosi miastu 720 zł dochodu rocznie („Dziennik Bydgoski”, 1930 nr 116). Widocznie była to zbyt niska kwota w stosunku do kosztów jego utrzymania i w ten sposób przeszedł on w ręce prywatne. Pod numerem 5 mieszkała rodzina Kamińskich. Po nich zamieszkała tutaj przybyła z Ożarowa Mazowieckiego krewna, dawna mieszkanka Strzelna Maria Skornia-Roszij z małżonkiem Januszem. Pani Maria była nauczycielką i radną RM w Ożarowie, a pan Janusz w latach 1997-1999 prezesem Polskiego Komitetu Normalizacyjnego. Oboje już nie żyją (Maria - +2012, Janusz - +2020) i spoczęli na starej strzeleńskiej nekropoli. Natomiast pod numerem 7 mieszkała rodzina Marcinkowskich, której kolejne pokolenie tutaj zamieszkuje.

Tuż za numerem 9 znajduje się łącznik - forma alejki dla pieszych biegnącej od ul. Raj do ul. Sportowej. Powstał on z wydzielenia dawnych gruntów miejskich po wybudowaniu kamienicy nr 11 (dawnie dom przypisany był do ul. Miradzkiej). Przez kilkadziesiąt lat jej uroku nadawał szpaler akacji, rosnących na jej całej długości - szczególnie w czasie kwitnięcia drzew. Niestety, z początkiem nowego stulecia drzewa wycięto, a nowe nasadzenia nie przyjęły się, gdyż były łamane przez miejscowych wandali. Pamiętam, że mieszkający w pobliżu Stanisław Lewicki w latach 90. XX w. wnioskował, by alejkę nazwać Aleją Szlaku Piastowskiego. Niestety pomysł ten nie trafił na podatny grunt, ówczesnych radnych miejskich.

A teraz przejdźmy pod ostatni budynek przy ul. Raj - kamienicę pod numerem 11. Została ona wystawiona w połowie lat 20. XX w. przez dyrekcję PKP z przeznaczeniem na mieszkania służbowe dla funkcyjnych kolejarzy. Przed kilku laty mieszkania w budynku zostały sprzedane dotychczasowym ich użytkownikom i znajdują się w rękach prywatnych. Jeszcze w latach przedwojennych na parterze zamieszkała w trzyizbowym mieszkaniu kolejarska rodzina Stempowskich Zofia i Czesław. Obok na parterze rodzina Haryńskich i Jaroszów, na piętrze rodzina Nowińskich i Krawczyków a na poddaszu rodzina Bączkowskich. Po ślubie z Klarą Stempowską zamieszkał tutaj Stanisław Lewicki, założycie i wieloletni prezes Towarzystwa Szlaku Piastowskiego, aktywny działacz społeczno-Kulturalny. Małżonkowie mieli piątkę dzieci: Waldemara, Elżbietę, Darię, Pawła i Aldonę. Tutaj skupiało się życie rodzinne Państwa Lewickich i ich dzieci. Biogram Stanisława przedstawiłem przy okazji spacerku ulicą Świętego Ducha przy okazji posesji, w której prowadził działalność gospodarczą. Zapraszam zatem do przypomnienia sobie sylwetki Stanisława klikając na poniższy link:

https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2020/03/spacerkiem-po-strzelnie-cz-77-ulica.html   

Klara i Stanisław Lewiccy

Osobą, która spędziła w mieszkaniu na parterze całe swoje dzieciństwo i lata młodzieńcze był syn Klary i Stanisława, piłkarz, trener, wychowawca młodzież, działacz społeczny Waldemar Lewicki (1953-1994) i to jego sylwetkę w tym miejscu przybliżę.

1978 r. Strzelno Nawiedza Kopia Cudownej Ikony Jasnogórskiej. Przed domem rodzinnym Lewickich w dniu Nawiedzenia - Od lewej Lidia Lewicka z synem Tomkiem i Aldona Lewicka z Agnieszką córką Waldemara i Lidii

Od lewej - Klara Lewicka, Lidia Lewicka z synem Tomkiem i Agnieszka Lewicka

Wertując karty Kroniki Międzyzakładowego Ludowego Klubu Sportowego „Kujawianka” Strzelno trafiamy na znane przed laty postaci, których już dzisiaj nie ujrzymy na płycie boiska pośród zawodnikami, szkoleniowcami, działaczami, czy kibicami. Niestety, wielu z nich nagła śmierć wyrwała z rozgrywek i procesów szkoleniowych, zabierając do innej drużyny, tej grającej na błękitnych murawach Domu Pana. Nasza pamięć nabiera barw jasnych, kiedy trafiamy na nazwiska zawodników i działaczy, których podziwialiśmy podczas rozgrywek ligowych i których osobiście znaliśmy.

 

Jednym spośród takich zawodników, szkoleniowców i działaczy klubowych był Waldemar Lewicki. Nie był to rosły młodzieniec, czy później mężczyzna. Dobrze zbudowany, miał zaledwie 170cm wzrostu, a do tego wykazywał się niezwykłymi umiejętnościami piłkarskimi, szczególnie zawadiacką żonglerką i zmysłową kiwką. Jego przygoda ze sportem, a szczególnie piłką nożną, zaczęła się we wczesnych latach młodzieńczych. Przyczyn tego zainteresowania można znaleźć wiele. Jedną z nich było zamieszkiwanie w pobliżu stadionu sportowego, który wybudowany został na jego oczach. Fanem futbolu był jego ojciec Stanisław, który prowadzał syna na mecze i treningi od najwcześniejszych lat.

Waldemar Lewicki urodził się 22 listopada 1953 roku w Strzelnie. Rodzicami jego byli Klara ze Stempowskich i Stanisław Lewiccy. Pierwsze nauki pobierał w Szkole Podstawowej nr 1 i 2 w Strzelnie, a następnie w Technikum Ekonomicznym w Strzelnie, które ukończył w 1974 roku. Swoje życie zawodowe związał z Mogileńskimi Fabrykami Mebli Filia w Strzelnie, gdzie pracował na stanowisku magazyniera. W 1974 roku zawarł związek małżeński z Lidią Andrzejewską, z którą miał trójkę dzieci: Agnieszkę (ur. 1975 r.), Tomasz (ur. 1976 r.), Marcina (ur. 1981 r.). Obaj synowie poszli w ślady ojca, stając się czołowymi zawodnikami drużyn piłkarskich MLKS „Kujawianka” Strzelno, „Sokół” Strzelno i „Tarant” Wójcin.

Trzeci od prawej stoi Waldemar Lewicki „Diabeł”

Pierwsze profesjonalne treningi w drużynie młodzików pokazały, że Waldek nieźle radził sobie z piłką. Po kilku spotkaniach szkoleniowych trener wyznaczył mu rolę zawodnika pierwszoliniowego a następnie pomocnika. Obie pozycje opanował do perfekcji. Już podczas pierwszych meczy, występując w barwach klubowych „Kujawianki”, dał się poznać jako ponadprzeciętny zawodnik. Jego umiejętności z pogranicza magii stały się przyczynkiem do nadanie mu przez kolegów pseudonimu „Diabeł”. 

Kiedy już okrzepł w drużynach juniorskich, przeszedł do seniorów. Początkowo był zawodnikiem rezerwowym i wpuszczany był na boisko wówczas, kiedy „oldbojowcom” tchu brakowało. Kilka jego wejść pokazało, że podoła każdemu ligowemu przeciwnikowi i tak został zawodnikiem pierwszoplanowym. Miał niespełna 18 lat, kiedy został wytypowany do jednego z najlepszych składów drużyny w dziejach „Kujawianki”, na której barkach spoczął awans do wymarzonej przez działaczy, zawodników i kibiców ligi okręgowej.

Pierwszy od lewej stoi Waldemar lewicki - 1980 r. stadion MLKS Kujawianka, mesz z „Dynamo” Schwerin - DDR

W sezonie piłkarskim 1970/1971 w II grupie „A” klasy zagrało 14 zespołów piłkarskich. Rozgrywki o wyłonienie mistrza trwały 27 tygodni. Tak emocjonujących meczy chyba nigdy nie przeżywano w Strzelnie. Po każdym meczu nie miały końca opowieści o wyczynach zawodników. Całe miasto i okoliczne wsie przeżywały pełne napięcia spotkania, a stadion wypełniał się kibicami po brzegi. W rozgrywkach przodowały dwie drużyny, które ostatecznie zdobyły tę samą liczbę punktów – po 39. Była to drużyna „Kujawianki” Strzelno i „Pałuczanki” Żnin. Decydujący o awansie mecz wyznaczono na 4 lipca 1971 r. i miał zostać on rozegrany na neutralnym boisku. Los padł na stadion „Goplanii” przy ul. Orłowskiej w Inowrocławiu. W tym samym dniu w Markowicach odbywał się odpust ku czci Matki Boskiej Markowickiej Królowej Miłości i Pokoju Pani Kujaw.

Od wczesnych godzin rannych tłumy strzelnian zmierzały do Markowic na odpust, a stamtąd prosto na mecz do Inowrocławia. Z braku dostatecznej liczby pojazdów 80 procent kibiców odcinki trasy pokonała na pieszo. I stało się, że mecz wygrała „Kujawianka” pokonując „Pałuczankę” 3:1. Bramki dla „Kujawianki” zdobyli: Lech Budny – 2 i Jan Bociański – 1. Mistrzowski skład drużyny stanowili: Jerzy Adamczyk, Stanisław Andrzejewski, Jerzy Antkowiak, bracia Antoni i Zdzisław Białęccy, J. Bociański - kapitan, L. Budny, Zdzisław Graczyk, Andrzej Gręzicki, Waldemar Lewicki, Stefan Łuczak, Andrzej Smółka, Jan Smółka, Zdzisław Sobiński i Henryk Walczak. Ówczesnym kierownikiem drużyny był Ludwik Woźnica. Był to pierwszy historyczny awans drużyny „Kujawianka” Strzelno do ligi okręgowej i mecz ten wspomina się po dzień dzisiejszy.

Klara i Stanisław Lewiccy z dziećmi. Stoją od lewej: Waldemar, Elżbieta, Aldona, Daria, Paweł.

Dla Waldka Lewickiego rozpoczęło się pasmo sukcesów. Jego grze poczęło przyglądać się wielu trenerów i działaczy sportowych, szczególnie z klubów Inowrocławia i Bydgoszczy. Był najmłodszym zawodnikiem w drużynie i od pierwszych meczów w lidze okręgowej, coraz bardziej zadziwiał. Będąc pomocnikiem grał z numerem „9”, zaś w ataku z numerem „11”. Po strzeleniu bramki w meczu z „Goplanią” Inowrocław w 1972 roku, Waldkiem zaczęli interesować się działacze tegoż klubu, pilnie obserwując jego poczynania na boisku. Kolejne sezony to coraz lepsza gra Waldka. Z jego podań i gry w duecie z Lechem Budnym pada wiele bramek. Głośno mówiono o transferze Waldemara Lewickiego do „Pogoni” Mogilno, „Goplanii” Inowrocław i „Eleny” Toruń, jednakże on mimo tych propozycji pozostał w „Kujawiance”. 

Predyspozycje szkoleniowe, ogromny zasób wiedzy, doświadczenie i łatwość nawiązywania kontaktów z młodzieżą spowodowały, że zaczął łączyć grę w drużynie z doradztwem szkoleniowym, które zaowocowało jego przejściem do grupy szkoleniowców. Z Janem Bociańskim i Wacławem Grobelnym zdobył kwalifikacje trenerskie i od stycznia 1979 roku rozpoczął samodzielną pracę z juniorami starszymi. Został trenerem, sędzią i działaczem sportowym. W 1980 roku z okazji 60-lecia „Polonii” Bydgoszcz od 15 do 19 lipca sędziował, jako sędzia liniowy, słynne mecze „Kujawianki” z „Kragujewac” Jugosławia, drugoligowym „Dynamo” Schwerin i trzecioligową „Polonią” Bydgoszcz.

Rodzinne spotkanie "na Raja" - u Babulki

W międzyczasie wybuchła „Solidarność”. Waldek został przewodniczącym Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” przy Filii MFM w Strzelnie. Włączył się w prace struktur miejskich Międzyzakładowej Komisji NSZZ „Solidarność” w Strzelnie, piastując w niej funkcję wiceprzewodniczącego. Twardo stał na stanowisku obrony interesów ludzi pracy, bronił koleżeństwo przed zwolnieniami, walczył o podwyżki oraz godziwe warunki pracy i życia. Spektakularnym i niezwykle odważnym wydarzeniem było ostentacyjne przecięcie na pile tarczowej portretu Breżniewa. Stało się to w chwili, kiedy do zakładu dotarła wiadomość o śmierci przywódcy sowietów, a było to przecież w czasie stanu wojennego. Wówczas też, wespół z małżonką Lidią, rozwoził bibułę po zaprzyjaźnionych domach, a w godzinach nocnych kolportował ją w Strzelnie i okolicznych wioskach. Dzięki takim ludziom jak Waldek i jego małżonka społeczeństwo strzeleńskie mogło wczytywać się w „gorącą” prasę podziemną i poznać treści wydawnictw drugiego obiegu.

Ojciec Stanisław Lewicki z Lechem Wałęsą

W 1989 roku Waldek podjął się przygotowania pierwszej drużyny piłkarskiej do rundy wiosennej, intensywnie z nią pracując. Zespół rozegrał kilka meczów sparingowych z: „Viktorią” Witkowo, „Pogonią” Mogilno, „Sokołem” Kleczew i „Jagiellonią” Nieszawa. Zaś w rozgrywkach ligowych drużynę poprowadził Wacław Grobelny. W kolejnym sezonie pierwszą drużynę „Kujawianki” poprowadził Waldemar Lewicki. Na stanowisku trenera pierwszej drużyny pozostał do 1992 roku. W tym czasie w drużynie juniorskiej grał syn Waldemara, dobrze zapowiadający się, a później czołowy zawodnik „Kujawianki”, Tomek Lewicki.

 

4 listopada 1994 roku śmierć wyrwała z objęć najbliższych Waldka Lewickiego. Oto, co odnotowano w Kronice MLKS „Kujawianka” Strzelno: …zmarł Waldemar Lewicki, długoletni zawodnik „Kujawianki” począwszy od młodzika do seniora włącznie. Pełnił funkcję trenera drużyn młodzieżowych oraz prowadził drużynę seniorów w klasie A i lidze okręgowej. Był ponadto dobrym kolegą i przyjacielem, dobrym wychowawcą i opiekunem, a przede wszystkim bardzo dobrym piłkarzem. Wielka szkoda, że zmarł w tak młodym wieku, mając zaledwie 41 lat.

Wspomnienie powyższe powstało z opowiadań żony Lidii, córki Agnieszki oraz synów Tomasza i Marcina Lewickich.

Unikatowy widok - Gazownia w Strzelnie

Prezentowany dzisiaj - już unikatowy - widok gazowni oraz stacji pomp ujęcia wodnego i budynku administracyjno-mieszkalnego to prawdziwy rarytas w kolekcji fotograficznych obrazów dawnego Strzelna. Wszystkie te budynki mieściły się przy Placu Świętokrzyskim i drodze wylotowej w kierunku Bławatek - Rzadkwina. Dzisiaj pozostały z całego kompleksu już tylko dwie budowle, a mianowicie stacja pomp ujęcia wodnego i budynek mieszkalny. Z krajobrazu zniknęły zabudowania gazowni z wielkim metalowym zbiornikiem na gaz. To tutaj produkowany był gaz, koks i smoła w specjalnych piecach koksowych. Sam oczyszczony gaz magazynowany był w wielkim metalowym okrągłym zbiorniku i stąd wysyłany siecią gazową do poszczególnych mieszkań i obiektów w mieście.

Pocztówka została wydrukowana przez znanego miejscowego wydawcę wielu pocztówek z końca XIX i początków XX w. Paula Jaschke, który swój interes prowadził w Rynku pod współczesnym numerem 16. Otrzymałem ją od strzelnianina Macieja Dobrzyńskiego, który wielokrotnie zasilił mój zbiór swoimi zdobyczami - po raz kolejny dziękuję! Pocztówka została wysłana 21 listopada 1901 roku ze Strzelna do technika Oskara Griezmanna zamieszkałego w Mannheim ul. Angartenstrasse 63. Nadawca niejaki Casellsy pod widokiem gazowni i wodociągów dopisał słowa: Beste Grüne - Najlepsza zieleń i podpisał swoim nazwiskiem Casellsy. Przypomnę, że w Mannheim, a także w Berlinie mieściły się siedziby firmy Oscara Smrekera, specjalizujące się w projektowaniu i budowie wodociągów miejskich i gazowni.

Otóż ta firma zaprojektowała i wykonała sieci gazową i wodną oraz budowle towarzyszące dla miasta Strzelna. W latach 1901-1902 przeprowadzono całą inwestycję, a jednym z podwykonawców, który wybudował wodociągową wieżę ciśnień był miejscowy znany polski budowniczy Wacław Kornaszewski. Koszt budowy całości był bardzo duży. Starczy powiedzieć, że miasto przez szereg lat, acz systematycznie spłacało zaciągnięty na budowę wieży, sieci wodociągowej oraz gazowni wraz z siecią miejską pokaźny kredyt.

W 1903 roku firma Smrekera Continentale Wasserwerks Gesellschaft przekazała w użytkowanie miastu całą sieć wodociągową i gazową i zajęła się utrzymaniem, eksploatacją i rozbudową całości. Wodociągi i gazownia dawały znaczące zatrudnienie mieszkańcom. Firmą na miejscu kierował gazmistrz (Gasmeister). Po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku wodociągi i gazownia nadal znajdowały się w zarządzie niemieckiej firmy, która przemianowała się na Towarzystwo Centralne Gass und Wasserwerke Gestande w Berlinie. Dopiero z początkiem 1928 roku miastu udało się nabyć gazownie i wodociągi będące w rękach niemieckiego Towarzystwa Centralnego.

Pomnik - Krzyż Katyński w Strzelnie

W południowo-zachodniej części cmentarza, na końcu drugiej alejki stoi od ponad ćwierć wieku niewielki, ale jakże symboliczny monument - Krzyż Katyński, nazywany również Pomnikiem Katyńskim. Przedstawia on dwustopniowy postument - symbol Golgoty, z którego wyrastają ku górze dwie granitowe płyty ustawione na kształt litery „V“. Na lewej płycie widnieje wykuta inskrypcja: Ziemski pielgrzymie Oni oddali życie na Golgocie Wschodu - a co ty zostawisz po sobie. Na prawej płycie - Ofiarom Katynia 1940. Z tyłu z rozwartych tablic wyrasta drewniany, wysoki krzyż, opleciony w dolnej części grubym łańcuchem i drutem kolczastym, przytwierdzonymi do postumentu - symbolizującymi kajdany niewoli i skrępowane drutem ręce ofiar zbrodni.

Owe granitowe płyty pochodzą z chodników naszego miasta, z których duża ilość została również wykorzystana podczas rewitalizacji Wzgórza Świętego Wojciecha - napisy na nich wykonał liternik R. W. Wróblewski z Inowrocławia. Drewno na Krzyż - wykonany przez Bernarda Janeckiego - ufundował Franciszek Pruczkowski i było ono częścią kłody modrzewiowej, tej samej z której wykonano również krzyż przydrożny w Sławsku Dolnym. Granitowe odłamki, którymi wyłożono powierzchnię pomnika zostały ofiarowane przez ks. kan. Alojzego Święciochowskiego. Kuty łańcuch oraz metalowy znicz wykonał Ewaryst Błażejczak, a urnę na ziemię katyńską wykonały Warsztaty Szkolne Zespołu Szkół Zawodowych w Strzelnie. Pomnik - dwustopniowy postument w betonie oraz montaż wszystkich elementów wykonała firma MUR-MAN Rutkowski i Trzecki ze Strzelna.

Przed 30-laty, późną jesienią 1994 r. - jak pisał na łamach „Wieści ze Strzelna“ Kazimierz Chudziński - emerytowana nauczycielka historii p. Anna Polus w liście do rodziny wyjawiła myśl o budowie Krzyża Katyńskiego w Strzelnie. Inicjatywa została podjęta przez Towarzystwo Miłośników Miasta Strzelna. Później współorganizatorem przedsięwzięcia stał się Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych Koło w Strzelnie. Wkrótce na łamach „Wieści ze Strzelna“ Kazimierz Chudziński rozpoczął przybliżanie sylwetek ofiar zbrodni katyńskiej pochodzących ze Strzelna i okolic. Jesienią 1995 roku poinformowano za pośrednictwem „Wieści…“ (Nr, 17(21), listopad 1995), że wyłoniony został Sztab Roboczy do realizacji dzieła budowy w składzie: Kazimierz Chudziński, Gwidon Trzecki, Jerzy Kwiatkowski, Franciszek Pruczkowski, Marian Przybylski. Jednocześnie członkowie tegoż gremium wybrali projekt pomnika opracowany przez miejscowego artystę plastyka Jerzego Kwiatkowskiego.

Od tego też czasu idea budowy Pomnika - Krzyża Katyńskiego zaczęła obiegać społeczność strzeleńską. Myśl p. Anny Polus przerodziła się w czyn. Cały ciężar prac organizacyjnych ze zbiórką pieniędzy na realizację dzieła przyjął na swoje ramiona prezes TMMS Kazimierz Chudziński. W trakcie realizacji działa, sumptem władz miejskich utwardzona został polbrukiem alejka prowadząca do budowanego pomnika. W niedzielę 2 czerwca 1996 roku na starej strzeleńskiej nekropoli odbyły się uroczystości związane z odsłonięciem i poświęceniem pięknego monumentu. Była to wielka, patriotyczna i wzruszająca uroczystość, która zgromadziła kilkuset mieszkańców Strzelna i okolic. Przybyli członkowie rodzin pomordowanych przez Rosjan w Katyniu i innych miejscach oficerów polskich, liczne delegacje, kilkanaście pocztów sztandarowych, kompania honorowa Wojska Polskiego, orkiestra dęta, przedstawiciele władz wojewódzkich i miejscowych, kombatanci i młodzież. Uroczystość rozpoczęła msza św. odprawiona przed kaplicą cmentarną. Przewodniczył jej ks. kan. Alojzy Święciochowski w koncelebrze ojca Kazimierza Łabińskiego OMI - kustosza seniora Sanktuarium Markowickiego, ppłk. Armii Krajowej i ks. Jana Trojanowskiego - proboszcza z parafii Wronowy.

Ideę powstania pomnika przedstawił w trakcie uroczystości Kazimierz Chudziński. Aktu odsłonięcia dokonała córka ofiary zbrodni katyńskiej kapitana Michała Stęczniewskiego - Irena Gąsiorowska, wspólnie z przewodniczącym Rady Miejskiej Kazimierzem Roszakiem i burmistrzem Ewarystem Iwińskim. Urnę z ziemią katyńską w cokole pomnika  złożyli przedstawiciele rodzin katyńskich i to oni zapalili pierwsze znicze pamięci. W kolejnym momencie uroczystości Ireneusz Lewicki odczytał akt odsłonięcia pomnika, w którym zawarte zostało kalendarium budowy monumentu. Następnie prezes Kombatantów RP i BWP Gwidon Trzecki odczytał apel poległych strzeleńskich katyńczyków:

- ppor. Marian Kępski ur. 21.11.1912 r., zm. 1940 Katyń - mianowany pośmiertnie porucznikiem.

- mjr Jerzy Kwieciński ur. 2.10.1889 r., zm. 1940 Charków - mianowany pośmiertnie podpułkownikiem.

- ppłk Józef Owczarski ur. 19.03.1893 r., zm. 1940 Katyń - mianowany pośmiertnie pułkownikiem.

- ppor. Aleksander Pluciński ur. 13.02.1907 r., zm. 1940 Charków - mianowany pośmiertnie porucznikiem.

- por. Michał Stęczniewski ur. 7.09.1885 r., zm. 1940 Katyń - mianowany pośmiertnie kapitanem.

- ppor. Zenon Szczepański ur. 3.12.1907 r., zm. 1940 Charków - mianowany pośmiertnie porucznikiem.

W rok później, 1 czerwca pod pomnikiem zorganizowano spotkanie rocznicowe. W 1998 roku 13 kwietnia w kościele farnym w Mogilnie została odprawiona msza św. w intencji ofiar Golgoty Wschodu, podczas której homilię wygłosił proboszcz strzeleński ks. Otton Szymków. W kolejnym roku, 11 kwietnia 1999 roku podobne uroczystości miały miejsce w Strzelnie - msza św. oraz modlitwa pod Pomnikiem - Krzyżem Katyńskim. Z roku na rok symboliczne uroczystości katyńskie zaczęły nabierać coraz głębszego wymiaru. Modlitwa stała się tym, co jednoczyło strzelnian w rocznice: zbrodni katyńskiej - 13 kwietnia i napaści Rosji Sowieckiej na Polskę - 17 września. 

13 kwietnia 2002 roku, w 62 rocznicę zbrodni katyńskiej, z nastaniem zmroku, kiedy na strzeleńskiej starej nekropoli zgromadził się tłum wiernych i goście z Mogilna, po raz pierwszy odprawiono Katyńską Drogę Krzyżową. Jej stacje, wymalowane na płótnie przez: Jana Sulińskiego, Jerzego Kwiatkowskiego i Mariana Przybylskiego zawisły na drzewach wzdłuż ganków cmentarnych. Słowo wstępne wygłosił ks. prob. Otton Szymków - inicjator Katyńskiej Drogi Krzyżowej, po którym przewodniczenie przejął ks. Zenon Lewandowski z mogileńskiej fary. W wielkim skupieniu, powadze i gorliwej modlitwie wierni przemierzali od stacji do stacji. Na zakończenie pod Pomnikiem - Krzyżem Katyńskim delegacje władz i Rodziny Katyńskiej złożyły u stóp monumentu wiązanki kwiatów. Tradycja ta kontynuowana jest dwa razy do roku. 

W 2007 roku sumptem TMMS przeprowadzono gruntowne odnowienie Pomnika Katyńskiego. Rok 2010 przyniósł kolejną modyfikację pomnika. Na tablicy inskrypcyjnej przybyły kolejne nazwiska strzelnian - ofiar zbrodni katyńskiej:

- st. przod. Stanisław Dudek ur. 9.09.1892 r. w Poznaniu, zm. 1940 Twer-Miednoje. W latach 1923-1925 był komendantem Policji Państwowej w Strzelnie - mianowany pośmiertnie aspirantem PP.

- kpt. Teodor Fox ur. 3.04.1899 r. w Strzelnie, zm. 1940 Charków. Był on oficerem w 29. Pułku Strzelców Kaniowskich - mianowany pośmiertnie majorem.

- por. Stanisław Majcherkiewicz ur. 13.11.1898 r. w Koźminie Wlkp., zm. 1940 r., tzw. Ukraińska Lista Katyńska. Był oficerem WP.

- por. Witold Wichrowski ur. 17.11.1884 r. w Strzelnie, zm. 1940 Katyń. Był aptekarzem w Poznaniu i kapitanem służby zdrowia w 702 Szpitalu Polowym - mianowany pośmiertnie kapitanem.

Nadto po katastrofie smoleńskiej, która miała miejsce 10 kwietnia podjęto decyzję o upamiętnieniu ofiar tragedii. W tym celu zamontowano na cokole pomnika tablicę z 96 nazwiskami. W dniu wcześniej zaplanowanej w Strzelnie 70-rocznicy zbrodni katyńskiej, w czwartek 15 kwietnia 2010 roku w bazylice św. Trójcy odbyło się przedstawienie słowno-muzyczne w wykonaniu młodzieży LO w Strzelnie. Autorką scenariusza i reżyserem całości była pani Maria Basińska, polonistka z LO, zaś kompozytorem utworu dedykowanego oficerom zamordowanym w Katyniu, Piotr Barczak, strzeleński muzyk-kompozytor. Montaż poświęcony był ofiarom stalinowskiej zbrodni katyńskiej oraz zesłańcom polskim wywiezionym w głąb Rosji sowieckiej. Pełen profesjonalizm przemawiał perfekcją gry aktorskiej w wykonaniu młodzieży LO.

Po spektaklu miała miejsce uroczysta msza św. poświęcona ofiarom mordu w 70. rocznicę zbrodni katyńskiej. Transept bazyliki wypełniły niemalże wszystkie strzeleńskie poczty sztandarowe, z pocztem Rodziny Katyńskiej Ziemi Mogileńskiej. W ławkach zasiedli potomkowie strzeleńskich Katyńczyków: Michał Relewicz z Poznania, wnuk kap. Witolda Wichrowskiego i Przemysła Majcherkiewicz z Mogilna, bratanek por. Stanisława Majcherkiewicza. Byli przedstawiciele władz samorządowych, radni, członkowie organizacji pozarządowych, szefowie instytucji i dyrektorzy szkół, młodzież, mieszkańcy Strzelna i powiatu mogileńskiego. Mszy św. przewodniczył ks. kan. Otton Szymków, a homilię wygłosił ks. Krzysztof Kawalerski. W pięknych i do głębi serca wzruszających słowach powiedział o wydarzeniach sprzed 70. laty, wplatając je w najnowsze, tragiczne sobotnie wydarzenia pod Smoleńskiem. Przepiękną oprawę dał Chór „Harmonia“ pod dyrekcją Eweliny Boesche-Kopczyńskiej. 

Po mszy św. wszyscy udali się na Stary Cmentarz przy ul. Kolejowej, by dopełnić czwartkowe uroczystości w Strzelnie. I tutaj ceremonii oraz modlitwie przewodniczył ks. kan. Otton Szymków, który poświęcił nowe tablice na Pomniku Katyńskim. Kilkadziesiąt delegacji złożyło wiązanki kwiatów i zapaliło znicze. Oprawę muzyczną dała orkiestra dęta OSP Strzelno pod batutą Jacka Jackowskiego. Było niezwykle dostojnie, żałobnie i jakże uroczyście, a wszystko to na miarę Tych, którym ta uroczystość była poświęcona. 

21 czerwca 2018 roku miało miejsce dopisanie kolejnych czterech ofiar zbrodni katyńskiej na strzeleńskim Pomniku - Krzyżu Katyńskim. Uczyniono to w postaci dopisania jednej ofiary oraz trzech tabliczek z wyrytymi nazwiskami:

- kpt. Stanisław Ciemny, ur. 16.11.1899 r. w Bachorcach, zm. w 1940 r. Katyń.

- ppor. Edmund Grobelny, ur. 7.11.1911 r. w Nowej Wsi k. Pleszewa, zm. w 1940 r. Katyń.

- rtm. kaw. Kazimierz Grabski, ur. 12.10.1897 r. we Wróblach, zm. w 1940 r. Charków.

- ppor. kaw. Stefan Grabski ur. 5.05.1899 r. we Wróblach, zm. 1940 r. Charków.

Uroczystości powiązane było z Ogólnopolskim Zjazdem Rodzin Katyńskich, który miał miejsce w Mogilnie. Pomimo fatalnej pogody, z silną wichurą pod pomnikiem zgromadziło się kilkudziesięciu uczestników Zjazdu oraz mieszkańców Strzelna. Były poczty sztandarowe Rodziny Katyńskiej z Mogilna, Szkoły Podstawowej w Strzelcach noszącej imię Ofiar Katynia, galowa asysta wartownicza wystawiona przez Komendę Wojewódzką Policji Państwowej w Bydgoszczy oraz miejscowe delegacje z kwiatami.

 

Ostatnią renowację Pomnik przeszedł w 2020 roku. Wówczas przeniesiono miejsce pamięci ofiar katastrofy smoleńskiej z 2010 roku, wystawiając przy alei głównej cmentarza Pomnik Ofiar Katastrofy pod Smoleńskiem i Pamięci Prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Pomysłodawcą powstania pomnika był ks. kan. Otton Szymków, a sfinansowany on został ze środków własnych Parafii Św. Trójcy oraz dzięki anonimowym darczyńcom. Jego poświecenia w czasie panującej pandemii dokonał 15 października 2020 roku ks. kan. Otton Szymków w obecności wikariusza ks. Marcina Korybalskiego oraz ks. Daniela Leszczyńskiego.

Foto.: Heliodor Ruciński