Jak wyglądałoby współczesne
Strzelno gdyby w przeszłości nie było powiatu strzeleńskiego i gdyby miasto nie
zostało jego stolicą? Odpowiem krótko, nie byłoby tak uroczym i solidnym
miastem, z tak wieloma pięknymi budynkami. Zapewne nie byłoby kolei, a gdyby
powstała to o wiele lat później, licznych budynków i obiektów użyteczności
publicznej, tak pięknych kamienic oraz takiej liczby mieszkańców. Strzelno
byłoby małym, zapyziałym, zapomnianym prowincjonalnym miasteczkiem.
Długo zastanawiałem się czy o tym
pisać, czyli o powstaniu i likwidacji dawnego powiatu strzeleńskiego? W czasach
kiedy on funkcjonował nazywany był zgodnie z obowiązującą wówczas nomenklaturą
i pisownią Powiatem Strzelińskim, a wcześniej,
w okresie zaborów Kreis Strelno.
Bardziej pociągają mnie początki tej jednostki administracyjnej, niż sama końcówka,
która tak po prawdzie była ze wszystkich lat zbawiennego funkcjonowania powiatu
najbardziej rozwojową. Wówczas, w stosunkowo krótkim, bo trzyletnim okresie
wybudowano dwa nowe obiekty powiatowe, to jest siedzibę Powiatowej Kasy Chorych
i nowy budynek Szpitala Powiatowego. Dlaczego budowano nowe siedziby instytucji
powiatowych, skoro już wcześniej zapadły decyzje na szczeblu centralnym o
likwidacji? Dlaczego, dlaczego, dlaczego…? Pytanie to bombarduje mnie od lat.
Kiedy zasygnalizowałem ów temat
napisał do mnie dawny mieszkaniec Strzelna, a obecnie Poznaniak Michał Łuczak.
W 2012 r. napisał on i obronił pracę magisterską Strzelno i Powiat Strzeleński w latach 1919-1932, którą załączył do
listu. W niezwykle ciekawym tekście opisuje ostatnie 13. lat
funkcjonowania powiatu i po zapoznaniu
się z nim doszedłem do wniosku, że w połączeniu z moimi dotychczasowymi
opracowaniami oraz biogramami starostów i wybranych deputowanych - radnych
byłby materiałem do napisania monografii naszego strzeleńskiego powiatu.
Powiat strzeleński powstał z
podziału powiatu inowrocławskiego decyzjami politycznymi i na podstawi
zarządzenia ministra spraw wewnętrznych Prus, Roberta von Puttkamera z 11
lutego 1886 r. Objął on południową część dawnego powiatu przylegającą na
wschodzie i południu do granicy państwowej z cesarstwem rosyjskim, a na
zachodzie graniczył z powiatem mogileńskim. Składał się z trzech obwodów -
Strzelno I, Strzelno II i Kruszwickiego. Jego obszar objął 614 km2 i
zamieszkały był przez 31 tys. ludności. Organizację administracji landratury
powierzono z początkiem czerwca 1886 r. komisarycznemu landratowi Hermannowi
Giesselowi, wcześniej piastującemu funkcję asesora rejencyjnego w Poznaniu (Giessel Hermann, Reg. Assessor, Unt.
Mühlenstrasse 9 I Poznań).
Praktyczną organizację rozpoczęto 1
lipca 1886 r. Na czele powiatu strzeleńskiego, jako okręgu administracyjnego
stanął tymczasowo landrat komisaryczny, czyli naczelnik powiatu Hermann Giessel.
Dla powiatów, jako ciał samorządowych obowiązywała ustawa powiatowa z dnia 19
marca 1881 r. Organami powiatu strzeleńskiego byli: landrat - naczelnik i
sejmik powiatowy - Kreisstände. Od 1889 r. doszedł wydział powiatowy, na
którego czele jako przewodniczący stanął landrat. Landraci pochodzili z
mianowania i generalnie byli nimi asesorzy rejencyjni lub sądowi. Posiadali ono
dwóch zastępców, którymi zostawali deputowani (radni) powiatowi, a których
wybierał sejmik powiatowy.
Pierwszym zadaniem jakie stanęło
przed landratem Giesselem było zatrudnienie urzędników, przeprowadzenie
wyborów, zorganizowanie struktur powiatowych i sejmiku powiatowego. Tego
ostatniego skład tworzyli przedstawiciele wybierani przez gminy wiejskie i
miejskie oraz obszary dworskie. Każda z tych korporacji wybierała jedną trzecią
części deputowanych na sejmik powiatowy. W trakcie prac organizacyjnych landrat
Giessel niezbyt radził sobie i ów niedowład organizacyjny zaczął topić w kieliszku.
Wkrótce wyszło na jaw, że jest on pijaczyną niemiłosiernym. Ostatecznie udało
się pierwszy etap organizacyjny dopiąć o czym m.in. informował 30 listopada
1886 r. „Wielkopolanin“. Na jego łamach donoszono czytelnikom, że nowy powiat
strzeliński wszedł w skład powiatów Wielkiego Księstwa Poznańskiego i, że na 13
grudnia wyznaczono pierwsze posiedzenie sejmiku. W jego trakcie miały odbyć się
wybory i formalne urządzenie struktur powiatu. Jako gazeta narodowa zwracała
uwagę całej społeczności polskiej osiadłej w nowym powiecie, by ta
zmobilizowała wszystkich swoich radnych do gremialnego udziału w posiedzeniu: -
i aby ci radzili dla dobra ogółu, bez
krzywdy jednej narodowości wobec drugiej.
Pieczęć tłoczona Królewskiego Urzędu Landrata - Starostwa Powiatowego w Strzelnie |
Nieco dalej poszedł „Kurier
Poznański“, również z 30 listopada 1886, który poza informacją ogólną zamieścił
listę polskich ziemian, właścicieli tzw. majątków rycerskich, którzy z automatu
stawali się deputowanymi - radnymi na sejmik powiatowy.
- Obwód Strzelno I.
Ludwig Przybyszewski - Giżewo;
Władysław Zabłocki - Golejewo; Marcin Żakowski - Kościeszki; Julian Reichstein - Lenartowo [mieszkał
w Poznaniu]; Józef Skrzydlewski - Żegotki; Ferdynand Amrogowicz - Rzeszynek;
Włodzimierz Jaraczewski - Wronowy; Paweł
Wysogota Zakrzewski - Nożyczyn [mieszkał w Skokach w pow. wągrowieckim]; Bolesław Moszczeński - Kożuszkowo
[mieszkał w Srebrnej Górze i Poznaniu]; Osowski
- Racice.
- Obwód Strzelno II.
Antoni Dąmbski - Ludzisko; Adolf Poniński - Żerniki [mieszkał w Kościelcu w pow.
inowrocławskim]; Helena Potworowska -
Bożejewice [mieszkała w Kosowie w pow. gostyńskim];
- Przez wybór : Marian Grabski -
Krusza [Podlotowa]; Zygmunt Matczyński - Ostrowo.
- Obwód kruszwicki: Stanisław
Mlicki - Leszcze; Czesław Jaczyński - Piaski; dr Tadeusz Trzciński - Popowo;
Alfons Moszczeński - Rzeczyca; Teofil Kozłowski - Tarnówko; Józef Grabski -
Skotniki i Jeżewski - Głębokie.
Osoby których nazwiska i majątki podane
zostały kursywą, mieszkały poza granicami powiatu strzelińskiego. Mogły one
udzielić innym członkom sejmiku swoje plenipotencje.
Pierwsze posiedzenie sejmiku
powiatowego odbyło się w dniu 13 grudnia 1886 r. Podczas jego obrad wybrano
składy poszczególnych komisji i tutaj poznajemy dodatkowo radnych z gmin
miejskich i gmin wiejskich. Oto pełen skład deputowanych - radnych pierwszego
sejmiku nowopowstałego powiatu strzelińskiego:
- w skład komisji do zbadania
reklamacji podatku klasowego pp. Zygmunt Matczyński z Ostrowa, aptekarz
Hoffmann ze Strzelna, gospodarz Grzegorz Olejnik z Sierakowa, Leopold Mittelstaedt
z Witowiczek i gospodarz Johan Wiedemeier w Ciechrza;
- w skład komisji do normowania
podatku budowlanego pp. Stubenrauch z Łęgu, burmistrz Philipp Herrgott ze
Strzelna, jako zastępcy ich pp. Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, budowniczy
Maksymilian Łowicki ze Strzelna;
- w skład komisji do załatwiania
sporów w sprawach domicilium (mieszkaniowych) pp. landrat pozasłużbowy Hugo von
Wilamowitz-Möllendorff z Markowie, jako przewodniczący, burmistrz Philipp
Herrgott ze Strzelna, Józef Grabski ze Skotnik, jako członkowie, a aptekarz
Hoffmann ze Strzelna i Czesław Jaczyński z Piasków jako zastępcy.
- Do powiększenia komisji poboru
wojskowego wybrani zostali pp. pozasłużbowy rotmistrz Heyne z Kruszwicy, Rudolf
Dehnke z Jeziorek, Zygmunt Matczyński z Ostrowa, Brennecke z Rusinowa.
- Do komisji wyboru ławników i
sędziów przysięgłych pp. kupiec Karl Ritter ze Strzelna, Fryderyk Stubenrauch z
Łęgu, Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, Włodzimierz Jaraczewski z Wronów, Antoni
Dąmbski z Ludziska, aptekarz Hoffmann ze Strzelna, Thiele z Bronisławia.
- Taksatorami padniętych na zarazę
zwierząt, zabitych na rozkaz policji, wybrani zostali pp. rzeźnik Józef
Kowalski z Kruszwicy, budowniczy Jan Kriewald ze Strzelna, mielcarz Edward
Giese ze Strzelna, Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka, Włodzimierz Graffstein z
Witkowa, Emil Hoffmann z Dobsk, Ewald Wentscher z Siemionek, Jakub Würtz z
Małego Sławska, Kazimierz Złotnicki z Młynów, Zygmunt Matczyński z Ostrowa,
Koerth z Cienciska, Joachim Otto z Siedlimowa, Teodor Weschke z Wójcina, Rudolph Dehnke z Jeziorek, Józef Grabski ze Skotnik, Anastazy Mittelstaedt z Janowic, Ranft
z Kobylnik, August Scherle z Kruszwicy;
- do komisji stanowienia klaczy pp.
Karl Wilhelm Heyne z Kruszwicy, Ferdynand Amrogowicz z Rzeszynka , a jako
zastępcy pp. Czesław Jaczyński z Piasków, Klatt z Mirosławic;
- do komisji finansowej, do której
raz na zawsze należeć mają każdorazowi deputowani powiatu pp. Fryderyk Stubenrauch
z Łęgu.
Ostatecznie po pierwszym sejmiku
landrata Hermanna Giessela odwołano i z początkiem lutego 1887 r. jego miejsce
zajął radca regencji z Kwidzyna Victor Hubert Walther Hassenpflug.
Niestety nigdzie nie odnotowano,
gdzie swoje tymczasowe siedziby miało starostwo i agendy powiatowe.
Najprawdopodobniej część z pomieszczeń była dzierżawiona od mieszczan strzeleńskich
i część została użyczona przez Magistrat. Wbrew temu, co sądzi się o dacie
powstania gmachu starostwa, odnotowując, że wystawione ono zostało w latach 90.
XIX w., dzieje budowlane tego gmachu są znane, gdyż zostały opisane w
wychodzącym wówczas w Strzelnie „Nadgoplaninie”. Otóż, budowę rozpoczęto
jeszcze przed podjęciem decyzji o utworzeniu nowego powiatu, w 1886 r.
Zleceniodawcą i płatnikiem tej inwestycji był strzeleński Magistrat. Budynek w
pierwotnej wersji miał być siedzibą władz miejskich, czyli ratuszem. Jednakże w
trakcie budowy podzielono powiat inowrocławski i nastała konieczność
odstąpienia budynku na cele administracyjne nowo powstałemu powiatowi
strzeleńskiemu. Oddanie budynku do użytku nastąpiło w październiku 1887 roku.
Jak odnotowano w „Nadgoplaninie”: W
środę 26. października odbył się w nowym gmachu naszej
landratury (starostwa) pierwszy sejmik powiatowy, na który przybył prezes
Regencji Bydgoskiej p. Tiedemann, by w urząd wprowadzić landrata pana
Hassenpflug’a, który dotychczas tylko jako zastępca tu fungował (sprawował
urząd). Na tymże posiedzeniu zawarto
ugodę, że landratura będzie udostępniać salę sejmikową do odbywania posiedzeń
magistrackich.
Na tym pierwszym posiedzeniu obrano
również dwóch zastępców landrata Hassenpflug’a który posiadał również tytuł
radcy ziemiańskiego. Zostali nimi: Hugo von Wilamowitz-Möllendorff z Markowic
oraz dr Tadeusz Trzciński z Popowa. Cała trójka z kopyta przystąpiła do
organizacji struktur nowego powiatu. Wkrótce obsadzono wszystkie najwyższe stanowiska
w poszczególnych agendach. Fizykiem powiatowym, czyli lekarzem powiatowym
został dr Karl Schmidt. To za czasów sprawowania przez niego funkcji
powiatowego koordynatora służbą zdrowia został wybudowany pierwszy powiatowy -
rządowy szpital. Pozostałością po tym pierwszym szpitalu jest zachodnie
skrzydło (z czerwonej cegły) współczesnego, choć już nieistniejącego szpitala -
były oddział dziecięcy i położniczy.
Pierwszy budynek nowo powstałego Szpitala Powiatowego |
Powstanie powiatu strzeleńskiego
niosło ze sobą stworzenie odpowiedniej administracji. Tak więc, poza landraturą
powstał: Amtsgericht - Sąd
Rejonowy, Königlich Kreiskasse und
Katasteramt - Królewska Powiatowa Kasa i Urząd Katastralny (Urząd
Skarbowy), District Hospital -
Szpital Powiatowy (Kreis Krankenhaus) i Kreisarzt-
Lekarz Powiatowy, Bezirksveterinär -
Powiatowy Lekarz Weterynarii, Kreisschulinspektor -
Powiatowy Inspektor Szkolny, Polizeirevier -
Policja Powiatowa, Ortskrankenkasse -
Kasa Chorych, Städtische
Kreditgenossenschaft - Komunalna Kasa Pożyczkowa, Baumschulbezirk - Powiatowa Szkółka Drzew (w Kruszwicy). itd.
Ciekawostką jest, że siedzibę Powiatowego Lekarza Weterynarii zaproponowano
podczas pierwszego sejmiku w Kruszwicy. Jednakże ten postulat nie został
zrealizowany.
Powstanie w 1889 r. w Poznańskim
tzw. wydziałów powiatowych, jako organów wykonawczych sejmików sprawiło
zorganizowanie takiego wydziału również w Strzelnie. Nastąpiło to w kwietniu
1890 r. i spośród deputowanych - radnych powołani do niego zostali: Ferdynand
Amrogowicz z Rzeszynka, Heyne z Kruszwicy, Philipp Herrgott ze Strzelna, Czesław
Jaczyński z Piasków, Zygmunt Matczyński z Ostrowa i Fryderyk Stubenrauch z Łęgu.
Przewodniczącym Wydziału Powiatowego był landrat - starosta Victor Hassenpflug.
W związku z długiem jaki spoczywał
na powiecie inowrocławskim, a który sięgał kwoty 1500 tys. marek, nowy powiat
strzeleński został usamodzielniony finansowo dopiero w roku obrachunkowym
1888/1889. Z tej kwoty na powiat strzeleński przypadło do spłacenia
368 200 marek.
Dopiero w roku 1891 odkupiono
budynek od magistratu i rozbudowano go później o południową część z wysuniętym
ryzalitem. Cały budynek został zaprojektowany w modnym wówczas historyzmie, z
widocznymi motywami neobaroku. Wówczas też przedłużono umowę na korzystanie
przez Magistrat z dużej sali posiedzeń, która znajdowała się na parterze
budynku (dzisiejsza klasa polonistyczna LO). Tak więc na Sali tej odbywały się
posiedzenia Sejmiku Powiatowego oraz Rady Miejskiej. Co jeszcze ważne, w
budynku znalazła swą siedzibę również nowo powołana w 1886 roku Miejska
Biblioteka Publiczna. Była to druga oficjalna biblioteka publiczna po powstałej
w 1880 roku bibliotece Towarzystwa Czytelni Ludowych. Swoje biblioteki miały
również inne stowarzyszenia i organizacje społeczne.
Co do historii budowlanej obiektu,
należy wspomnieć, że gmach powstał w dwóch etapach. W pierwszym wystawiono
korpus główny budynku wraz z wysuniętym północnym ryzalitem. Ten etap został w
całości sfinansowany z kasy miejskiej. Dopiero w 1891 roku starostwo odkupiło
od miasta budynek za kilkadziesiąt tysięcy marek i przystąpiło do jego
rozbudowy powiększając gmach o południowy, również nieco wysunięty
ryzalit.
CDN