Spacerkiem po Strzelnie - cz. 120 Ulica Inowrocławska - cz. 16

Idąc dalej ku Rynkowi mijamy dom i warsztat samochodowy wspominanego już strzelnianina Stanisława Dobrzyńskiego, który wcześniej mieszkał vis a vis pod numerem 25. Dawniej tuż przed młynem rozciągał się duży ogród. W XIX w. cały ten teren należał do żydowskiej rodziny Markowitzów, Markusa, a następnie jego syna Isidora - radnego miejskiego w latach 1889-1891. W księdze adresowej z 1895 roku Isidor wymieniony jest jako kupiec zajmujący się handlem surowcami służącymi do wszelkiej produkcji. Senior rodu Markus ok. 1849 r. poślubił Paulinę Deutschmann. Małżonkowie mieli dwóch synów, Isidora (ur. 1850) i Maxa (ur. 1853). Isidor jako najstarszy pozostał przy rodzicach i w 1882 roku poślubił w Gnieźnie o sześć lat młodszą Guste Lewin. Do nich należały dwa domostwa oznaczone numerami 172A i 172B i są to współczesne domy 16 i 18. Po Markowitzach, którzy opuścili Strzelno obie posesje i ogród nabyła okazjonalnie rodzina Glanców z Wójcina - Antoni i Marianna.

W latach międzywojennych był tutaj jeden z większych ogrodów w mieście, a do tego znajdowała się w nim duża pasieka, którą prowadził pan Antoni Glanc. W czasie wojny w domu u Glanców, pod bacznym okiem Marianny i jej córki Stelli przechowywane były, z narażeniem życia, sprzęty i szaty liturgiczne z miejscowego kościoła parafialnego. Informacja ta za sprawą tegoż artykułu po raz pierwszy ujrzała światło dzienne. Stało się to za pośrednictwem Heliodora Rucińskiego, który dostarczył mi opracowanie napisane w 1987 r. przez dha Bernarda Adamczaka, dowódcę miejscowego zgrupowania Szarych Szeregów z okazji 90. rocznicy pobytu w Strzelnie sióstr elżbietanek. Dla mnie, młodego chłopca, który często biegał do cioci Ani na Młyn ogród ten był wręcz baśniowy, a do tego jakiś tajemniczy. Poza drzewami owocowymi, były w nim warzywa, winogrono i mnóstwo kwiatów, które właścicielka, pani Stelle całymi naręczami nosiła do kościoła i dekorowała nimi ołtarze. Szczególnie utkwiły w mej pamięci bijony, czyli piwonie królewskie - kwiaty o upojnym zapachu, lilie św. Antoniego i gladiole, zwane mieczykami.

Wiata przystanku autobusowego przy ogrodzie Glanców - ul. Inowrocławska pomiędzy numerami 18 i 20

Od wiosny do lata po ogrodzie nieustannie kręciła się pani Stella. Była w ciągłym ruchu i często zagadywał przez płot z ciocią Anią. Ogród posiadał dwa charakterystyczne elementy - drewnianą altanę stojącą na jego środku i w tej samej lokalizacji drewniany płot, za którym znajdowały się wspomniane już ule. Nieustannie doglądała je właścicielka ubrana w długi, zapinany fartuch i kapelusz z drobną siatką, chroniącą jej głowę przed podenerwowanymi pszczołami. W 1963 roku minionego stulecia dom z wydzieloną niewielką enklawą podwórzowo-ogrodową nabyli od pań Franciszki i Jadwigi Glanc państwo Łucja i Mieczysław Jaroszewscy, o których pisałem przy okazji ul. Świętego Ducha 4.

Sam ogród pozostał w rękach pani Stelli, która przez kolejne lata dobrą ręką sprawowała nad nim pieczę. Później, kiedy już sił jej zabrakło wsparł ją w pielęgnacji pozostałej części ogrodu krewny Rafał Konieczka, mąż Marii z domu Glanc. Bardzo często można było tam spotkać małżonków Konieczków - Rafała doglądającego pszczół i Marię pielącą grządki i zrywającą kwiaty. Ogród był niejako źródłem zaopatrzenia w kwiaty, pięknie dekorowanego przez państwo Konieczków ołtarza stawianego w Boże Ciało przy ich rodzinnym domu w Rynku 22. Już bliżej naszych czasów, na gruntach za ogrodem, zięć Konieczków przez wiele lat prowadził duże ogrodnictwo specjalizujące się w produkcją warzyw w tunelach foliowych. Niestety dzisiaj i ta działalność została zarzucona. Dopowiem przy okazji państwa Konieczków, że syn Marii z Glanców i Rafała, prof. dr hab. inż. Piotr Konieczka jest dumą Strzelna i strzelnian. Jemu niebawem poświęcę oddzielny artykuł.

Po siedmiu latach od czasu kupna domu przez Jaroszewskich, w 1970 roku posesję zabudowaną domem nabyła Danuta Wieczorek, później zamężna Nadolna. Zamieszkała tutaj razem z rodzicami, Eugenią i Feliksem Wieczorkami. Z panią Danutą pracowałem w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska“, ona w dziale handlowym, a ja w obrocie rolnym. Wcześniej, bo przed moim przyjściem do geesu, w spółdzielni pracował również pan Feliks, jako magazynier zbożowy. W 1996 r. pani Danuta dom sprzedała państwu Anecie i Markowi Rzepkom z Kruszwicy i zamieszkała na Osiedlu Piastowskim. Po upływie sześciu lat posesję od Rzepków nabyli państwo Anna i Jacek Zbytniewscy.

By dokończyć historię ogrodu Glanców cofnijmy się do roku 1977. Wówczas wydzieloną z niego 1/3 części, graniczącą z młynem Jaśkowiaków nabył sąsiad z naprzeciwka Stanisław Dobrzyński. Postawił na niej dom mieszkalny oraz warsztat samochodowy, który kontynuował rozpoczętą przez niego w 1974 roku działalność gospodarczą. Przez kolejne lata firma cieszyła się dobrą renomą i zaufaniem klientów. Z czasem rozrosła się do stacji kontroli pojazdów pod szyldem „DAS“. W 1999 r. zakupił sąsiednią parcelę z nieczynnym młynem od Anny Jaśkowiak i rozbudował swoją firmę o kolejne warsztaty diagnostyki samochodowej. Obecnie firma pana Stanisława specjalizuje się w kompleksowych naprawach jednostek napędowych, układów zawieszenia, przeniesienia napędu oraz wykonywaniu badań okresowych. Dzięki prężnemu rozwojowi firma nieustannie poszerza zakres świadczonych usług, wychodząc naprzeciw wymaganiom klientów. Jak czytamy na stronie internetowej firmy „DAS“: - Duża przestrzeń oraz liczba wykwalifikowanych specjalistów pozawala na szybką i pewną obsługę w zakresie świadczonych usług.

U Stanisława w Domu. Wspólne przeglądanie "Zachodniego Poradnika Łowieckiego" - wstęp do łowieckich opowieści. 

Na tarasie u Stanisława z obrazami Józefa Myślickiego - podczas zbierania informacji o artyście

Wielokrotnie z Heliodorem spotykaliśmy się ze Stanisławem, by zaciągnąć przysłowiowego języka o przeszłości naszego miasta. Jest to wiedza, o której nie pisano, a która znana była jego matce, ojcu, klientom jego firmy oraz wielu starszym mieszkańcom, z którymi miał kontakt, a którzy już niestety nie żyją. Jedno z takich spotkań z udziałem honorowego obywatela naszego miasta Jana Harasimowicza poświęciliśmy artyście malarzowi z Orchowa Józefowi Myślickiemu. Stanisław w swojej kolekcji ma jego kilka obrazów i oboje z Janem znali osobiście malarza. Plonowi tego spotkania poświęciłem jeden z podrozdziałów wydanej w 2017 roku książki biograficznej Józef Myślicki 1901-1978. Artysta malarz z pasją życia. Dużo informacji o rodzinie Fiebigów zaczerpnąłem właśnie podczas takich spotkań. Stanisław i jego rodzice bardzo dobrze znali się, czy wręcz przyjaźnili z Ryszardem Fiebigiem. Ostatnio za pośrednictwem syna Macieja Dobrzyńskiego zaczynamy ze Stanisławem rozmowy o dziejach strzeleńskiego łowiectwa. Jedno z pięknych starych zdjęć wykonanych w 1901 roku w Książu po polowaniu, a pochodzące z archiwum rodziny Dobrzyńskich jest kanwą dziejowej opowieści i przyczynkiem naszych rozmów.

Foto.: Heliodor Ruciński

 

„Sentymentalna” podróż w lata dzieciństwa…

Dzisiejsza opowieść stanowi zaledwie mini wątek szerokiego tematu o okupacji niemieckiej Strzelna w latach 1939-1945. Spisałem ją w 2014 roku, dzisiaj nieco uzupełniłem, a ściśle powiązana jest z ostatnim spacerkiem, podczas którego opowiadałem o młynie i rodzinie Jaśkowiaków. Jest w niej mowa o planowanej wizycie pewnego Niemca, który chciał odwiedzić miejsce swego dzieciństwa. Może oprowadziłbym go osobiście po mieście, czy wioskach, co od lat czynię, gdy jestem o to poproszony, gdyby nie nazwisko i miejsce, które chciał odwiedzić…

Link do opowieści o młynie: https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2021/02/spacerkiem-po-strzelnie-cz-119-ulica.html

To, co przeżyłem w połowie lipca 2014 roku, to swoisty rodzaj kpiny z historii. Otóż, uszczegóławiając to zdarzenie dopowiem, że odebrałem w godzinach pracy telefon służbowy. W słuchawce usłyszałem radosny i miły głos młodej osoby, kobiety, która w składnym potoku słów przybliżyła mi cel jej rozmowy. Na wstępie poinformowała mnie, iż została skierowana do mnie z sekretariatu urzędu, do którego właśnie przedzwoniła. Przedstawiając się powiedziała, że jest przedstawicielką biura podróży, znała moje nazwisko i wyraziła nadzieję, że jestem – ponoć – jedyną osobą, która może pomóc jej klientowi w odbyciu sentymentalnej podróży do miejsca jego dzieciństwa, Strzelna.

Nasza rozmowa układała się niezwykle składnie. W mig rozmówczyni pojęła, że jestem osobą, która może jej pomóc w zorganizowaniu wizyty w Strzelnie. Jak się okazało, miał to być rodzinny wypad do Strzelna Niemca, które w mieście spędził swoje dzieciństwo. Przed kilku laty pomogłem Niemcom Bałtyckim z Kurlandii, dlaczego by nie kontynuować tej pomocowej profesji. Nie znałem osoby, a nóż to może być ktoś, kto wzbogaci moją wiedzę o mieście i mniejszości niemieckiej zamieszkującej miasto i okolicę do 1945 roku.

Ale wróćmy do telefonu i miłej w głosie rozmówczyni.

– Szanowny panie – usłyszałem głos w słuchawce - do Strzelna wybiera się gość, który chciałby odwiedzić miejsca swojego dzieciństwa. Był on już w ubiegłym roku, ale niestety, nie znalazł ich. – Wtrącając swój głos zapytałem – A o jakie to miejsca chodzi i kim jest ów strzelnianin z Niemiec?

- Ten pan to starszy już jegomość Siegmund Doberstein, a miejsce, to młyn jego rodziców.

W tym momencie zatkało mnie, klucha stanęła mi w gardle. Nie mogłem wyksztusić słowa. Doberstein, Doberstein… – po chwili kilkakrotnie, cicho wypowiedziałem to nazwisko. Po czym, już głośniej odezwałem się do mojej rozmówczyni:

- Lepiej nie mogła pani trafić. Mówi pani, że syn strzeleńskiego młynarza? A ja pani dopowiem, że bratanek kata z okresu okupacji niemieckiej Strzelna, znienawidzonego policjanta Ottona Dobersteina. Jego miejsce sentymentalnej podróży to bezprawnie zagarnięty przez Trzecią Rzeszę młyn mojej rodziny, Jaśkowiaków. Mówi pani, że ma to być podróż sentymentalna, podróż do miejsca jego dzieciństwa? Z upływem kilku sekund usłyszałem ponownie miły i delikatny głos:

- Wie pan, ja nic nie wiedziałam o przeszłości tej rodziny, myślałam, że to są Niemcy mieszkający kiedyś u was od dawien dawna.

- Szanowna Pani, żyje jeszcze moja ciocia, ostatnia właścicielka rzeczonego młyna – dodałem - mieszka u córki w Bydgoszczy i ma się bardzo dobrze. Ciocia liczy sobie 92 lata i ma znakomitą pamięć. To ona opowiedziała mi o młynie i Siegmundzie Dobersteinie (seniorze) i owszem nie był on tak podły jak jego brat Otto. Dziś, nawet z tak odległej przestrzeni czasu byłoby mi bardzo niezręcznie oprowadzać kogoś, kto nawet jest Bogu ducha winnym potomkiem złego okupanta. Owszem, stoi Dom, również budynek młyna, który został przebudowany na stację obsługi samochodów, ale mnie byłoby osobiście niekomfortowo oprowadzać potomka wojennego właściciela młyna, po czymś co dziś stanowi odrębne własności osób, które nieruchomości te nabyli od cioci (młyn, dom, ogród). – Po chwili zastanowienia dodałem -Podam pani osobę, która kupiła młyn i proszę kontaktować się z nią. – Na chwilę zamilkłem, gdyż myśli tłoczyły się w mej głowie niesamowicie, a przecież nie chciałem robić wyrzutów mojej Bogu ducha winnej rozmówczyni. Podałem adres i na tym rozmowę zakończyłem.

Po powrocie do domu poszperałem w notatkach, by coś więcej znaleźć o rzekomym właścicielu młyna Dobersteinie. Uznałem, ze opowieść cioci znajdzie potwierdzenie w innych relacjach. Na jednej z fiszek odnotowaną miałem relację śp. Gwidona Trzeckiego, który o Ottonie Dobersteinie powiedział: Był to policjant, który strzelnianom dawał się we znaki na każdym kroku. Bił za to, że ktoś przed nim lub innym Niemcem nie ściągnął czapki i po niemiecku nie pozdrowił: Guten Morgen rano do 10:00, później Guten Tag. Polakom nie było wolno chodzić po chodnikach, kiedy nimi szli Niemcy. Trzeba było ustępować im miejsca i szybko usuwać się na jezdnię oraz pokornie kłaniać. Wielu strzelnianom dostało się od Dobersteina, bił pejczem, pięściami i dłonią. Był okrutny do wszystkich, starszych, kobiet, dzieci i mężczyzn. Za lojalność wobec władz okupacyjnych mógł jego brat zasiedlić młyn i na nim dorabiać się.

W „Księdze adresowej na 1941 roku” znalazłem w Strzelnie Siegmunda Dobersteina na młynie po Jaśkowiakach: Milen (Getreide-). Doberstein, Siegmund (Kom. Verw.), tel. 93. W II tomie Studiów z dziejów Ziemi Mogileńskiej wyczytałem:

Niemiecka właścicielka gospodarstwa rolnego w Młynach, Doberstein, pobiła dotkliwie pracującą u niej Polkę – Michalinę Wojtasik.

Mało, tego we wspomnieniach strzelnian, jak np. Klary Lewickiej z domu Stępowska (zm. w 2011 r.) zachowało się w pamięci zdarzenie, w którym ona sama, jeszcze jako dziecko została uderzona w twarz przez Otto Dobersteina za to, że nie powitała go po niemiecku: Guten Tag.

Ale to było zbyt mało wiadomości, zatem sprawdziłem u źródła. Przedzwoniłem do seniorki naszego rodu Anny Jaśkowiak. Nadarzyła się ku temu okazja, bo właśnie w sobotę 26 lipca było Anny. Tym sposobem złożyłem cioci życzenia i wypytałem o owych Dobersteinów. Usłyszałem, że Dobersteinowie pochodzili z byłej Kongresówki, chyba z Wilczyna. Jeszcze ich rodzice nazywali się Kamińscy i ponoć byli Polakami? Przybrali nazwisko Doberstein, co w wolnym tłumaczeniu znaczy: ‘zrobiony z kamienia’.

Otto był bardzo złym człowiekiem, to on uczestniczył w egzekucjach na Kopcach, w Ciencisku i wielu innych miejscach. Po prostu był zbrodniarzem i to okrutnym. Rozstrzelał ziemianina Józefa Trzcińskiego i kupca zbożowego Juliana Schulze oraz wielu innych. Siał postrach wśród strzelnian. Jego brat Siegmund Doberstein był innego charakteru i raczej  spokojnego usposobienia. Kiedy zabrano Jaśkowiakom młyn, to początkowo dzielił dom z prawowitymi właścicielami, którzy usunęli się jemu na drugą połowę dużego domu. Z chwilą wpisania Dobersteina do ksiąg wieczystych, jako właściciela, który ów młyn odkupił od Trzeciej Rzeszy za niewielkie pieniądze, Jaśkowiaków wyprowadzono na ulicę Kościelną. W majestacie bezprawia, w ten oto sposób Dobersteinowie stali się właścicielami zagrabionego przez Niemców młyna wraz z przyległościami.

W sierpniu spotkałem Stasia Dobrzyńskiego, który opowiedział mi o wizycie Siegmunda Dobersteina i jego małżonki w Strzelnie. Byli u niego i oczywiście zwiedzili pozostałości po młynie rozbudowanym przez Zygmunta Jaśkowiaka seniora przed wojną. Wówczas był to nowoczesny młyn motorowy, o którym pisałem w ostatniej opowieści z cyklu Spacerkiem po Strzelnie. Po wojnie ogromne trudności stawiano wujkowi Zygmuntowi juniorowi i cioci Ani Jaśkowiakom w odzyskaniu całej nieruchomości młyńskiej. Ówczesne władze widząc, że młyn w księdze wieczystej figuruje jako własność III Rzeszy, a następnie Siegmunda Dobersteina uznały obiekt jako mienie poniemieckie. Dopiero w 1946 roku te dwie pozycje właścicielskie zostały wykreślone i tak młyn mógł powrócić do prawowitych właścicieli.

Pośród Niemcami, którzy zajęli miejsca wysiedlonych Polaków znaleźli się w Strzelnie m.in.: lekarz chirurg Georg Bergmann z Łotwy; lekarz weterynarii dr Arthur Sauter; aptekarz Henkel; piekarze: Ewald Draeger, Hermann Lehmann, Richard Meyer, Herbert Neubauer; rzeźnicy: Münzberg i Hermann Wolter; fryzjerzy: Nikolaus Schidonis; ogrodnik: Arthur Lechelt, zbożowiec: R. Meyer; hotelarze: Axel Hübner, Gustaw Zehn; handlowcy: Johannes Büngener, Herbert Wagner; malarz Georg Sommermeyer; księgarz: Meta Meyer; rymarz Wilhelm Kunz; krawcy: Johan Meyer, Arnold Zittlau; szewc Otto Friedrich; stolarze: Emil i Karl Stenzel.            

Nie mam nic przeciw podróżom, nie mam nic jeżeli trącą one nutką sentymentu, szczególnie do miejsc dzieciństwa, młodości itp. Jestem przeciwny, jeżeli odbywają się one w zakłamaniu. Pamiętajcie, że setki rodzin strzeleńskich i setki rodzin chłopskich zostało wyrzuconych ze swoich własności i z podręcznym bagażem zostało wysłanych w bydlęcych wagonach do Generalnej Guberni. Tam w ciężkich warunkach bytowych musieli przeżyć okupację – wielu tam zmarło. Ich miejsca zajęli Niemcy ze Wschodu, znad Morza Czarnego, z krajów bałtyckich i z Besarabii. Niech przyjeżdżają, niech oglądają, ale wara od stwierdzeń, że była to ich własność – nigdy!

Zapraszam do Strzelna wszystkich tych, którzy mają czyste sumienia, nawet jeśli wówczas byli dziećmi.

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 119 Ulica Inowrocławska - cz. 15

Po „schwarzmeerówkach” przyszedł czas na przybliżenie dziejów posesji, która do 1939 roku była ostatnią w zabudowie miejskiej, do której w latach międzywojennych przylgnęło określenie „Nowy Młyn Parowy “. Długi czas była to ostatnia posesja znajdująca się w granicach miasta. W latach międzywojennych należała ona do Zygmunta seniora Jaśkowiaka, a po jego śmierci do Zygmunta juniora. Był to mój wujek, który 8 czerwca 1940 roku w Mogilnie poślubił siostrę mojej mamy Annę Woźną z Młyna Kawka, córkę Władysława i Marii z domu Martins. Już po wojnie w domu na młynie zamieszkała u swojego zięcia Zygmunta i córki Anny moja babcia Maria z córkami, moją mamą Ireną i ciocią Urszulą. Mama mieszkała na młynie do czasu wyjścia za mąż do 1946 roku, a ciocia Ula do 1952 roku. Z młynem Jaśkowiaków wiążą się nasze miłe lata dzieciństwa, dorastania i lata późniejsze, kiedy to często odwiedzaliśmy babcię do chwili jej śmierci w 1964 roku oraz przez następne lata ciocię Anię. Szczególnie w mej pamięci zapisał się duży ogród z polanką i altaną, mniejszy ogródek - warzywniak ze stawem nazywanym „kaczym dołkiem“ za młynem oraz drewutnia z kurnikiem i klatkami dla królików.    

Zygmunt senior Jaśkowiak w mundurze żołnierza pruskiego.

Ale opowieść o młynie zacznę od początku. Według opowieści cioci Ani Jaśkowiak w domu mieszkalnym, który oznaczony był dawniej numerem policyjnym 197, a współcześnie 22 funkcjonowała szkoła ewangelicka. Wystawiona została ona w połowie XIX w. i użytkowana była do czasu przeniesienia jej do większego budynku przy ul. Ścianki 5. Opuszczony budynek wraz z parcelą nabył, radny miejski, wspomniany już we wcześniejszym artykule przy okazji opisu kamienicy Inowrocławska 23, Niemiec Eduard Giese. Obok budynku szkolnego zamienionego na mieszkalny wystawił browar i założył plantację chmielu, surowca niezbędnego do produkcji piwa. Pozostałości tej rośliny przetrwały do czasów współczesnych i pamiętam, że porastały płoty wygradzające posesję od strony wschodniej i południowej. Giese produkował piwo jasne i można powiedzieć, że miał na nie monopol w mieście i regionie. W drugiej połowie XIX w. napój ten nadal cieszył się ogromnym powodzeniem i browar przynosił spore dochody. Już na początku XX w. strzeleńscy kupcy i restauratorzy zaczęli sprowadzać więcej gatunków piwa z dużych browarów poznańskich, toruńskich i bydgoskich. To sprawiło, że popyt na piwo Giesego zmniejszył się dość poważnie. W mieście powstały dwie rozlewnie piw sprowadzanych z zewnątrz - Osiński i Kaźmierczak. Tym sposobem Giesowie sprzedali browar wraz z domem mieszkalnym młynarzowi Józefowi Ogińskiemu i wyprowadzili się ze Strzelna.

Zygmunt senior z małżonką na rekonwalescencji w 1915 r.

Z mapy z 1893 roku możemy doliczyć się w mieście czterech wiatraków. Dwa przy ul. Młyńskiej (obecnie Powstania Wielkopolskiego, po jednym przy ul. Polnej (obecnie Tadeusza Kościuszki) niedaleko starego traktu do Bronisławia i na rozwidleniu pomiędzy ulicami Lipową i Stodolną (obecnie Michelsona). W pobliżu Strzelna po dwa wiatraki były w Młynach (Polacy Bogucki, Dopierała) i Stodołach, dwa młyny wodne w Bronisławiu (Niemcy Funke, Glesmer); po jednym w Książu, Ciechrzu, Żegotkach, Dąbku, Łąkiem i Ostrowie. W 1895 roku w Strzelnie młynarzami na wiatrakach byli tylko Niemcy: Dehnke, Greger i Kappel. Przed 1903 roku po Dehnke wiatrak przejął Heilemann. Wkrótce Greger wystawił duży trójkondygnacyjny, podpiwniczony młyn parowy. Zachodziła potrzeba, by przemiałem zajął się również ktoś z Polaków. Dlatego też Ogiński jako mistrz młynarski część browaru przebudował na młyn parowy i podjął w nim produkcję. Z początkiem 1927 roku Ogiński młyn sprzedał w polskie ręce. Nabywcą został właściciel podobnego młyna parowego z miejscowości Trzek koło Kostrzyna w powiecie średzkim (Środa Wielkopolska) Zygmunt (senior) Jaśkowiak. Już w sierpniu “Gazeta Bydgoska“ donosiła w pierwszej informacji z początków sierpnia, że do uruchomienia nowego młyna p. Zygmunt Jaśkowiak sprowadził nowoczesne urządzenie i sądzi, że jego nowy młyn będzie mógł iść w parze z innymi większymi młynami. Z drugiej informacji zatytułowanej Powiększenie młyna dowiadujemy się że: Pan [Zygmunt] Jaśkowiak, właściciel jedynego polskiego młyna na miejscu [w Strzelnie], wyposażył teraz swój młyn w najnowszej konstrukcji urządzenia automatyczne. To też dzięki temu będzie mógł współzawodniczyć z większymi młynami, a przede wszystkim z miejscową konkurencją, Niemcem, który na Polakach już dosyć się zbogacił. Sprężystemu przedsiębiorcy Szczęść Boże. Przedsiębiorczy młynarz szybko zjednał sobie nowych kontrahentów, zwiększając produkcję i asortyment wyrobów gotowych. W dwa lata później młyn jeszcze bardziej udoskonalił, montując nowe urządzenie napędowe - motor na gaz ssany PS 80.

Rodzina Jaśkowiaków: Zygmunt senior, Marta, Anna, Zygmunt junior

W moich zbiorach zachowała się dokumentacja techniczna obrazująca przemiany i stan młyna po modernizacji, którą załączam w tym artykule. Ponownie młyn został uruchomiony w listopadzie 1929 roku. Według dokumentacji wykonanej do celów katastralnych z 1949 roku młyn był budowlą murowaną czterokondygnacyjną (w tym piwnica) w bardzo dobrym stanie technicznym z pełnym wyposażeniem maszynowym do produkcji: mąk, kasz i śruty, ze zbiornikami na ziarno i produkty gotowe oraz otręby. Kompleks budynku młyna składał się z młyna właściwego i drewnianej rampy oraz z maszynowni oraz towarzyszących mu stajni i chlewów. Motor poza napędem młyna poruszał dynamo - urządzenie do produkcji prądu stałego 220 V, który poprzez generator rozsyłany był specjalną linią do szpitala powiatowego oraz do niektórych odbiorców indywidualnych i kilku lamp ulicznych. W tym miejscu wspomnieć należy, że zelektryfikowanie miasta nastąpiło dopiero na początku lat pięćdziesiątych. Wówczas też stopniowo eliminowano oświetlenie gazowe. Młyn posiadał transport własny w postaci dużego samochodu ciężarowego, półciężarówki, dwóch transportowych wozów konnych i bryczki towarowo osobowej.

Jaśkowiakowie w Strzelnie: 1. Na ciężarówce, 2. W gronie rodziny i pracowników, 3. Zygmunt senior z ojcem Wojciechem w młynie w Strzelnie.

Firma - młyny Jaśkowiaków prowadzona był wielopokoleniowo. W pierwszym znanym pokoleniu był pradziad Jakub, w drugim dziadek Wojciech jako młynarz prowadził młyn parowy w majątku ziemskim w Podstolicach, a następnie w Czerniejewie; w trzecim syn Zygmunt - senior właściciel młynów w miejscowościach Trzek i Strzelno oraz w czwartym wnuk Zygmunt - junior, po wojnie prowadził młyn po ojcu w Strzelnie.

Wojciech Jaśkowiak urodził się w 1855 roku jako syn młynarza Jakuba i Agnieszki z domu Kaczmarek. Przy ojcu wyuczył się zawodu młynarza. W 1885 roku zawarł w Kędzierzynie koło Niechanowa związek małżeński z 10 lat młodszą Stanisławą Seydą, córką miejscowego nauczyciela, który uczył w tutejszej szkole parafialnej i Katarzyny Rathke. Po ślubie zamieszkał wraz z żoną w Podstolicach (Tischdorf), gdzie był młynarzem w dużym majątkowym młynie parowym. Tam 25 sierpnia tegoż roku urodziła się małżonkom córka Eufrozyna, a 12 września 1887 roku syn Zygmunt. Jaśkowiakowie mieli jeszcze dzieci: Stefanię, Telesfora, Melanię, Janinę i Kazimierę. Następnie przeniósł się do Czerniejewa, gdzie również prowadził młyn majątkowy hrabiów Skórzewskich. Przy nim pierwsze szlify młynarskie zdobywał kolejny Jaśkowiak, Zygmunt Senior. W Czerniejewie w 1907 roku związek małżeński zawarła córka Wojciecha Eufrozyna, która poślubiła Maxa Adolfa Wirtha, Niemca wyznania ewangelickiego, 26-letniego młynarza.

Anna Jaśkowiak (stoi za nauczycielem w ciemnej sukience) jako uczennica Szkoły Wydziałowej w Strzelnie

Anna w mundurze...

W ogrodzie. Marta Jaśkowiak z córką Anną i gośćmi

Syn Zygmunt, który później nabył młyn w Strzelnie, po ukończeniu nauki w zawodzie młynarskim odbył służbę wojskową w Szczecinie. Po jej ukończeniu, w 1911 roku zawarł w Nekli związek małżeński z  Martą Kammler, urodzoną 15 stycznia 1890 roku w Nekli w powiecie średzkim, córką Józefa i Idy z domu Knittel. W 1912 roku urodził się małżonkom syn Zygmunt junior, a 22 lipca 1916 r. w Nekli córka Anna. W 1914 roku Zygmunt senior został zmobilizowany i wziął udział w I wojnie światowej. Walczył w szeregach 46. Pułku Piechoty im Hrabiego Kirchbacha (1 Dolnośląski), w 1 batalionie 4 kompanii. Jednostka swój garnizon miał w Poznaniu, a stacjonowała w czasie pokoju w Wrześni. Pod koniec 1914 r. został ranny i urlopowany. Rekonwalescencję spędził w domu z małżonką i synem. Po zakończeniu działań wojennych i odzyskaniu niepodległości, Zygmunt senior Jaśkowiak kupił młyn parowy w Trzeku pod Kostrzynem. Po kilku latach, z początkiem 1927 r. nabył młyn w Strzelnie i tutaj, na Kujawy rodzina się przeniosła wraz z ojcem Wojciechem.

Zygmunt - senior, poza działalnością gospodarczą prowadził aktywną działalność społeczną. Szczególną pasją darzył strzeleńskie Kurkowe Bractwo Strzeleckie, które odrodziło się 22 stycznia 1922 r. Wcześniej, bo od 1848 r., funkcjonowało podobne bractwo, ale o charakterze niemieckim. W zbiorach domowych Państwa Jaśkowiaków przechowywano liczne trofea zdobyte podczas rozlicznych zawodów, szczególnie tych o miano Króla Żniwnego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego. Jedno z trofeów stanowiące III nagrodę, zdobyte 19 września 1926 r. na załączonym zdjęciu. Król Żniwny wyłoniony w wyniku konkursu strzeleckiego fundował pozostałym braciom kolację zakrapianą przednimi nalewkami, których produkcją zajmowały się miejscowe destylarnie. Jedna z nich prowadzona była w Rynku przez Karola Rittera, chociaż produkowali je również inni detaliści na zaopatrzenie własne, jak chociażby słynna „Bukałówka” czy „Farmerówka” Wojciecha Rucińskiego. Kilkakrotnie Królem Żniwnym zostawał Zygmunt - senior Jaśkowiak. Wspominano onegdaj w kręgach rodzinnych, iż małżonka jego słynęła z wyrobu wyśmienitych pączków pieczonych na gęsim smalcu, którymi raczyła gości odprowadzających do domu nowo obranego Króla. Poza pasją strzelecką Jaśkowiak należał również do Towarzystwa Hodowców Gołębi Pocztowych, w którym pełnił funkcję skarbnika.

Rysunki nowego młyna motorowego - 1949 r.

 

Po koniec lat 30. XX w. Zygmunt junior odbył praktykę czeladniczą w zawodzie młynarskim w Młynie Kawka, pod bacznym okiem swojego przyszłego teścia Władysława Woźnego - mojego dziadka. Zgodnie z obowiązującymi przepisami cechowymi nie mógł wykonywać nauki poprzedzającej uzyskanie uprawnień mistrzowskich w młynie rodzinnym u ojca. Tam poznał córkę Władysława i Marii z domu Martins, Annę Władysławę Woźną - swoją przyszłą żonę. Anna była najstarszą córką Woźnych, urodziła się 9 czerwca 1922 roku w Gołańczy. Już w czasie wojny, po aresztowaniu przez Niemców ojca Władysława, Anna 8 czerwca 1940 roku w Mogilnie poślubiła Zygmunta juniora Jaśkowiaka.

Zygmunt i Anna Jaśkowiakowie 

W czasie okupacji młyn zajął Niemiec Doberstein, brat miejscowego policjanta (wątek okupacyjny młyna omówię w kolejnym artykule). Jaśkowiakowie zostali wyeksmitowani z młyna i zamieszkali przy ul. Kościelnej 7. Zygmunt senior zmarł 9 marca 1943 roku. Po wojnie młyn powrócił w ręce syna przedwojennego właściciela, Zygmunta juniora. Prowadził on go do czasu jego bezprawnego przejęcia przez Państwo Polskie. Zygmunt junior przebranżowił się szybko i zatrudniony został jako magazynier w Państwowym Ośrodku Maszynowym w Strzelnie. Kilka lat młyn stał niewykorzystywany, ulegając stopniowemu rozszabrowaniu przez pracowników młyna geesowskiego, przejętego po Niemcu Gustawie Gregerze i jego synu Oskarze. Tragedią dla Jaśkowiaków stały się dni, kiedy, to na ich oczach, do młyna wpadły ekipy pegeerowskie i wyrwała z jego wnętrza wszystkie metalowe urządzenia. Również i ja byłem tego świadkiem. Następnie załadowano je na przyczepy ciągnikowe i wywieziono na bocznicę kolejową przy starym dworcu. Tam wypełniono sprawnymi urządzeniami cały, specjalnie podstawiony wagon. Maszyny pojechały do huty, na przetop. W latach sześćdziesiątych młyn odgrodzono od posesji mieszkalnej płotem i uruchomiono na jego bazie pegeerowską mieszalnię pasz, która funkcjonowała do lat osiemdziesiątych XX w. Poszczególni kierownicy, a byli nimi: Erwin Kosiorek, Henryk Szczepaniak i Kazimiera Nowakowska odnosili się do właścicieli młyna z szacunkiem i praca, jak i pracownicy mieszalni nie rodziły konfliktów. Jaśkowiakowie mieli czwórkę dzieci: Rogera - dyrektora Tartaku w Miradzu, Krystynę, Romana i Alinę. Zygmunt zmarł w 1982 r. i został pochowany na starym cmentarzu przy ul. Kolejowej.

Woźni z Kawki - 1937 rok: Paweł, Irena z Ulką i Anna

U Jaśkowiaków w Ogrodzie 1946 rok: Anna z synem Rogerem, siostra Irena Woźna z narzeczonym Ignacym Przybylskim, Zygmunt z córką Krystyną, z tyłu Marta i Anna Jaśkowiak

U Jaśkowiaków na młynie w ogrodzie - 1946 rok: Ignacy i Irena Przybylscy

Z początkiem lat dziewięćdziesiątych ogołocony młyn i budynki towarzyszące odzyskała Anna Jaśkowiak, żona śp. Zygmunta juniora. Udowodniła tym czynem jego bezprawne zawłaszczenie, przez władzę ludową. Następnie sprzedała obiekt sąsiadowi Stanisławowi Dobrzyńskiemu. Ten zaadaptował budynek główny pod potrzeby swojej działalności gospodarczej, uruchamiając w nim stację obsługi samochodów, a pozostałe obiekty rozebrał. Dom mieszkalny nabyła osoba prywatna, a Anna wyprowadziła się w 2005 r. do Bydgoszczy i zamieszkała u córki Aliny. Zmarła w wieku 98 lat w minionym 2020 roku. Spoczęła w Bydgoszczy na cmentarzu parafialnym pw. św. Krzyża przy ul. Artyleryjskiej. 

 W marcu 2008 roku otrzymałem od wnuczki Zygmunta Jaśkowiaka - seniora, Ulki Mińskiej-Marciniak z Poznania, cały pakiet zdjęć archiwalnych, w tym z moimi rodzicami. Generalnie przedstawiają one rodzinę Jaśkowiaków. Dużą część z nich, uzupełnioną o zdjęcia od cioci Ani Jaśkowiak z Bydgoszczy, zamieszczam na bloogu. Do młyna powrócę jeszcze, ale w bardziej sentymentalnym opowiadaniu, z którym to jestem emocjonalnie związany, a które to onegdaj napisałem.

 

Przesiedlenia. Wieś strzeleńska w latach 1939-1945

Inowrocław, ul. Dworcowa 1939 rok wysiedlenie mieszkańców. Podobnie wyglądało w Strzelnie

Temat ten dręczył mnie od dłuższego czasu. Z opowiadań wielu strzelnian i z literatury znałem historię wysiedleń rolników z ich gospodarstw poza teren powiatu i rejencji. Ostatnie, częste wizyty Niemców, dzieci tamtych przesiedleńców, które swoje dziecięce i młodzieńcze lata tutaj spędziły, spowodowały, iż postanowiłem przybliżyć temat, który przecież jest cząstką naszych dziejów, burzliwych i wielowątkowych. Zawierają się one w wielkich dziejach osadnictwa, które zawsze miały związek z tragicznymi dziejami narodu.

W dziejach naszych pierwszą taką falą było osadnictwo olenderskie z przełomu XVII i XVIII wieku. Drugą osadnictwo fryderycjańskie, które zapoczątkowane zostało po I rozbiorze Polski, począwszy od 1773 roku ze szczególnym nasileniem po 1781 roku. Trzecia fala osadnicza to początek XX wieku, kiedy to w wyniku działania komisji kolonizacyjnej rozparcelowano: Wronowy (od 1906 r. Frohenau), Kijewie (Kijewitz), Młynice (od 1908 r. Mühlgrund) i Bławaty (Blumenberg), osadzając w nowo powstałych gospodarstwach Niemców. Ta czwarta fala osadnicza to przymusowe wysiedlenia połączone z przesiedleniami w czasie II wojny światowej i z okupacją ziem polskich. Jej chciałbym poświęcić nieco uwagi.

Do zajęcia się tym tematem zmobilizowały mnie liczne wizyty Niemców, którzy odwiedzają nasze tereny w ramach tzw. podróży sentymentalnych. Oczywiście, tak te podróże nazywają goście, zaś czas, których one dotyczą my Polacy nazywamy koszmarem. To wówczas królowała w okupowanej Wielkopolsce dewiza: Niemiec na tej ziemi panem, a Polak parobkiem. Liczne egzekucje, wysiedlenia, zsyłki do niemieckich obozów koncentracyjnych to obraz codzienności tych ziem, obraz jaki malowali Niemcy Polakom.

Przed czternastoma laty odwiedzili Strzelno potomkowie Niemców Bałtyckich. Do Strzelna przyjechali z przewodnikiem, studentem z Uniwersytetu Europejskiego Viadrina z Frankfurtu nad Odrą, który pełnił również funkcję tłumacza. W kilkuosobowej grupie znajdowały się osoby, które jako dzieci przybyły w 1940 roku ze swymi rodzicami, Niemcami Łotewskimi na nasze tereny. Wcześniej odwiedzili wieś Młyny, w której ich rodzice zostali osiedleni na polskich gospodarstwach, z których przed ich przybyciem wysiedlono Polaków. Wiedzieli o tym, że zajmują gospodarstwa polskie, i że ich prawowici właściciele zostali wywiezieni z dala od Strzelna, m.in. w okolice Włocławka. Tutaj pozostawili cały swój dobytek, zabierając ze sobą jedynie podręczny bagaż.

Kierunki, z których napłynęli do Strzelna Niemcy Bałtyccy

Rozmowa z gośćmi pogłębiła moją wiedzę o czasach okupacyjnych, choć wiem, że wszystkiego to oni mi nie powiedzieli. Dowiedziałem się, że początkowo zamieszkali pod Strzelnem w małych dwurodzinnych i dwuizbowych barakach. budynki te położone były po obu stronach drogi wylotowej, niedaleko młyna. W Strzelnie takie miejsce było jedno i znajdowało się na końcu ulicy Inowrocławskiej. Tam też zawiozłem gości z Niemiec. Chciałem tym sposobem dowiedzieć się coś więcej o 7 baraczkach, w których jednorazowo mogło zamieszkać 14 rodzin. Myśmy nazywali te baraki Szwarcmerówkami od słowa Schwarzmeerdeutsche, czyli Niemca znad Morza Czarnego. Nazwa ta utarła się dopiero po wojnie.

Jak się okazało, przybysze z Łotwy w 1940 roku w tych domkach-barakach czekali na przydział, czyli po prostu na wyrzucenie polskich rodzin z gospodarstw i na przydzielenie im tych siedlisk. Kiedy pokazałem turystom te budynki, potwierdzili, że właśnie w takich zamieszkali, a po kilku dniach przenieśli się stąd do gospodarstwa w Młynach, przemianowanych przez okupanta na Mühlgrund (1939-1943), a następnie na Mühlfliess (Mühlfließ - 1943-1945). Goście zostawili mi kilka skanów zdjęć i dokumentów z tamtych czasów, które jak mniemam dopełnią obraz tamtych wojennych dni.

Schmidtowie osiedleni w Młynach

Rodziną z Łotwy, która przesiedlona została na początku 1940 roku do Młynów byli Schmidtowie. Przybyli oni tutaj z miejscowości Planetzen na Łotwie, a dokładniej z zachodniej Kurlandii z okolic miasta Goldingen (obecnie Planica przedmieście Kuldigi). Głową rodziny był Jakob (Jakub) Schmidt, jego małżonką Marie (Maria) z domu Mielnik. Ową sentymentalną podróż odbyła w 2007 roku Erna i Waltraud Schmidtowie z młodszymi członkami rodziny urodzonymi już po 1945 roku w Niemczech. Byli oni rodzeństwem i dziećmi Jakuba i Marii. Erna urodziła się 30 września 1927 roku w Planetzen na Łotwie i gdy przybyła na Kujawy wraz z rodziną liczyła 13 lat. To ona w pamięci swej zachowała owe Szwarcmerówki przy ulicy Inowrocławskiej. Natomiast Waltraud urodziła się w Młynach 5 marca 1941 roku i jej przyjazd na Kujawy był li tylko przyjazdem do miejsca urodzenia – była zbyt małą, by cokolwiek zapamiętać.   

Napływ Niemców na tereny powiatu mogileńskiego w ramach planu Waltera Dareego nastąpił na przełomie 1939-1940 roku. Najistotniejszą rolę w tych planach odegrali Niemcy rozproszeni po Europie. Ich przesiedlenie zapowiedział Hitler już 6 października 1939 roku, zaś 8 października stosownym dekretem włączył Poznańskie, nazwane Krajem Wary (Warthegau, Wartheland) do Rzeszy. Powiat mogileński wraz ze Strzelnem znalazł się w nowopowstałej rejencji inowrocławskiej.

Pierwsze wysiedlenia rodzin chłopskich zaczęły się już na przełomie 1939/1940 roku. Jedną z pierwszych rodzin, które ten los dotknął była rodzina Pilichowskich z Rzadkwina. Pośród wypędzonymi znalazł się późniejszy prof. Czesław Pilichowski, dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. W jego biogramie znajdujemy taki oto fragment: Wybuch II wojny światowej zastał go w rodzinnym Rzadkwinie, w którym przebywał do grudnia 1939 roku, to jest do chwili wysiedlenia przez władze niemieckie z gospodarstwa rolnego całej zamieszkałej w nim rodziny, która przeniosła się do Piotrkowa Kujawskiego i tam przebywała do końca okupacji.

Schmidtowie w Młynach

Na ich i im podobne gospodarstwa zaczęli napływać Niemcy. Początkowo byli to przesiedleńcy, Niemcy etniczni z Łotwy i Estonii (Balten-Deutsche). Kolejnymi: Niemcy Wołyńscy (Wolhynien-Deutsche), Białostoccy (Narew-Deutsche) i Galicyjscy (Galizien-Deutsche). Ostatnia grupa pochodziła z Bukowiny i Besarabii. By zrealizować te plany pod koniec 1939 roku III Rzesza podpisała stosowne porozumienia z krajami nadbałtyckimi, a po ich zajęciu ze Związkiem Radzieckim. Wcześniej funkcjonowało porozumienie zawarte z ZSRR i Rumunią ma pozostałe obszary, z których przesiedlano Niemców do Kraju Warty.

Według danych z 15 października1940 roku do rejencji inowrocławskiej przesiedlono 5 392 Niemców Bałtyckich. Według statystyk przed wybuchem II wojny światowej Kraj Warty zamieszkiwało 324 600 Niemców, już w 1941 roku było ich 786 500, a w 1943 roku aż 946 400. Planowych wysiedleń przeprowadzonych w powiecie mogileńskim dokonano od listopada do połowy 1944 roku. Stosowne listy osób przeznaczonych do wysiedlenia ustalały powiatowe władze w oparciu o odgórne wytyczne Wyższego Dowództwa SS i Policji Kraju Warty. Łącznie z powiatu mogileńskiego wysiedlono do 31 grudnia 1939 roku 4 143 osoby. Do tej liczby należy dopisać kilkaset dzikich wysiedleń dokonanych przez władze miejscowe bez obejmowania ich planowaniem.

Według spisu ludności z 1 października 1943 roku przebywało w powiecie mogileńskim ogółem 14 097 Niemców, z tego mieszkających w Polsce przed 1939 rokiem 7 473, pochodzących z głębi Rzeszy 2 586, przesiedlonych z krajów nadbałtyckich 2 409, z Wołynia i Galicji 318, z Besarabii 1 272 i innych obszarów 39. W 1944 roku doszła jeszcze grupa Niemców znad Morza Czarnego. Wówczas liczba Niemców wzrosła do 18 085. D miasta Strzelna oraz obu gmin wiejskich: Strzelno-Północ i Strzelno Południe mogło zostać przesiedlonych około 2 500 Niemców. Zamieszkali oni generalnie w Strzelnie i niemalże wszystkich miejscowościach obu gmin.

Świadectwo ukończenia przez Ernę Schmidt 6. klasy Szkoły Ludowej w Młynach

Jak wspominał prof. Jerzy Jaruzelski, syn właścicieli Siemionek ich majątek otrzymał ziemianin z Łotwy Georg Berend baron von Heyningen-Huene. Kiedy pani Jaruzelska powróciła z synami w 1945 roku do Siemionek w salonie dworskim zastali wiszące w owalnych ramach portrety rodzinne baronostwa von Hoyningen-Huene. Baron miał mundur oficera SS i wraz ze swą rodziną, jako łotewski wychodźca osadzony tu został przez niemieckie władze okupacyjne (więcej o baronie znajdziecie w artykule o Siemionkach - cz. 4). Zagrabionym oficjalnie mieniem polskim zarządzały dwie instytucje, to jest: Główny Urząd Powierniczy Wschód i Wschodnioniemieckie Towarzystwo Gospodarowania Ziemią, przemianowane następnie w Towarzystwo Rzeszy dla Gospodarowania Ziemią – Ostdeutsche Landbewirtschaftungsgesellschaft Ostland. 

Towarzystwo przejęło wszystkie polskie majątki ziemskie i na większości z nich osadziło jako administratorów Łotyszy, którzy nad Bałtykiem pozostawili swoje majętności ziemskie. Pozostałe majętności trafiły w zarząd miejscowych Niemców, którzy w ten sposób, jako w nagrodę, wzmocnili swoje dotychczasowe posiadłości ziemskie. Natomiast chłopskie gospodarstwa rolne towarzystwo przydzielało na zasadzie wieczystej dzierżawy. Jednym z takich Niemców był Otto Meister z Ołdrzychowa, właściciel ziemski. W okresie międzywojennym pełnił rolę łącznika pomiędzy władzami w Berlinie, a mniejszością zamieszkałą na tych ziemiach, szczególnie w Ciechrzu i Sławsku Dolnym. Jego wiedza o zasobach gospodarczych Rzadkwina przekazana władzom okupacyjnym usprawniła proces wysiedleń i osadnictwa na tym obszarze. Już w grudniu 1939 r. całe polskie rodziny włościańskie i ziemiańska Deplewskich zostały zmuszone do opuszczenia swych gospodarstw, które natychmiast zajmowali Niemcy Bałtyccy, zaś majętność otrzymał w zarząd on sam. Innym miejscowym Niemcem był Schulz z ulicy Miradzkiej, ogrodnik i rolnik. Jego syn zarządzał kilkoma majątkami ziemskimi. Po powołaniu go do wojska zarząd nad Żegotami objął w nagrodę Schulz senior. Nagroda ta miała być za śmierć juniora na froncie wschodnim.  

Zdołałem ustalić, że na majątkach i dużych gospodarstwach w granicach byłych gmin Strzelno-Północ i Strzelno-Południe powiernikami dóbr byli: w Sierakowie Alexander Bortkewitsch z Łotwy - 127,95 ha; w Jaworowie Emil von Cube z Finlandia - 80,18 ha; w Ludzisku Erich von Dehn z Estonii - 595,91 ha; w Rzadkwinie baron Erich von Engelhardt z Kurlandii, Marszałek szlachty powiatu Iłukszta w Kurlandii -Semigalii - 147,3 ha; w Balicach wdowa Ina von Fock z domu baronówna von Behr z Estonii - 173,25 ha; w Witkowie k. Mirosławic Julius Froese z Łotwy - 144,70 ha; w Skalmierowicach Kurt Georg von Heyking z Kurlandii - 122,31 ha; w Markowicach na majątku Jaskólskich Eduard Kahn z Kurlandii - 188,27 ha oraz na Ziemowitach Else Ulrich z Kurlandii - 73,86 ha.

Wieś Sławsko Dolne (Sławsko Małe) w latach okupacji

Wysiedleń dokonywał utworzony w tym celu aparat przesiedleńczy, do którego należało sporządzanie list, kartotek, przygotowanie obozów przejściowych lub punktów zbornych. Taki punkt zborny mieścił się również w Strzelnie, w budynku byłego Vereinhausu, czyli obecnego Domu Kultury przy ulicy Gimnazjalnej. Wysiedlonym wolno było zabrać jedynie bagaż podręczny. Musieli natomiast pozostawić domy i gospodarstwa z całym inwentarzem i urządzeniem oraz nienaruszone mieszkania. W majątkach ziemskich dzieła sztuki, biżuterię, księgozbiory i futra – wszystko ulegało konfiskacie i było przejmowane przez skarb Rzeszy. Faktycznie majątek ruchomy był rabowany. Zrabowane w Polsce przedmioty wysyłano do placówek SS na terenie Rzeszy, skąd wiele trafiało do prywatnych domów. 

O ile pierwsze grupy przesiedleńców z krajów nadbałtyckich posiadali własny dobytek, o tyle Niemcy z Nad Morza Czarnego nie mieli prawie żadnego własnego dobytku. Byli oni ubogimi rolnikami, intelektualnie i cywilizacyjnie na niskim poziomie. Dopiero przejęcie polskiego gospodarstwa otwierało przed nimi – kosztem Polaków – start życiowy.

W obliczu klęski i zbliżania się Armii Czerwonej przesiedleńcy ze Wschodu, podobnie jak miejscowi Niemcy ewakuowali się, uciekając w kierunku zachodnim przed nacierającymi wojskami polskim i radzieckim. Niewielu pozostało na miejscu, inni zostali zawróceni z drogi. Radziecki aparat bezpieczeństwa NKWD schwytanych niemieckich przesiedleńców ze Wschodu deportował do Związku Radzieckiego.

Niniejszy artykuł nie wyczerpuje tematu, jest zaledwie jego namiastką. W najbliższym artykule również przybliżę jedną z takich „sentymentalnych” podróży, która mnie osobiście nieco podenerwowała.

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 118 Ulica Inowrocławska - cz. 14

Tuż za posesją Dobrzyńskich, którą współcześnie zamieszkuje syn Feliksa i Marii, Józef Dobrzyński z rodziną i córka Maria trafiamy na kolejną parcelę, która oznaczona jest tym samym numerem, czyli Inowrocławska 25. Dawniej stojącą tutaj budowlę nazywano stodołą, choć nie była to typowa przejazdowa stodoła. Ot budynek z trzema ścianami murowanymi, z frontu ściana drewniana z ogromnymi wrotami raczej przypominał stodołę, niż ją był. Pochodzi on z czasów funkcjonowania po drugiej stronie ulicy vis a vis browaru, czyli śmiało możemy mu przypisać wiek ok. 120-130 lat. Budynek ten był magazynem dla surowców do produkcji piwa, czyli chmielu i jęczmienia oraz dla beczek. Później, kiedy browar przebudowano na młyn był tutaj magazyn zbożowy i wyrobów gotowych, czyli mąki i śruty oraz garaż dla samochodów - półciężarówki i ciężarówki. Już w latach powojennych, kiedy młyn zamieniono w mieszalnię pasz wewnątrz stodoły znajdował się magazyn gotowej paszy oraz surowców do jej produkcji. W dobie przemian ustrojowych, czyli w latach 90. minionego stulecia uruchomiony tutaj został sklep z materiałami budowlanymi, który prowadziła Rolnicza Spółdzielnie Produkcyjna z miejscowości Wtórek. Po rozwiązaniu spółdzielni sklep - magazyn materiałów budowlanych przejęła osoba prywatna - Urszula Jąkalska. Ta tzw. stodoła wówczas została poddana gruntownemu remontowi z wymianą ściany frontowej z drewnianej na murowaną. Do dziś wśród starszych mieszkańców Strzelna funkcjonuje określenie tego miejsca „stodoła“.

Niezwykle ciekawym jest ciąg, po obu stronach ulicy siedmiu murowanych i pokrytych dwuspadowymi, ceramicznymi dachami dwurodzinnych domków mieszkalnych zwanych „schwarzmeerówkami”. Skąd ta nazwa? Otóż ktoś z powojennych urzędników dla określenia komu te domy pierwotnie służyły tak je nazwał, choć winny nazywać się „baltenmeerówkami“. To drugie określenie bardziej pasowałoby, gdyż więcej zamieszkało w nich Baltendeutschów - Niemców znad Bałtyku, niż Schwarzmeerów - Niemców znad Morza Czarnego.

Wybudowane one zostały podczas okupacji na przełomie 1939/1940 roku dla przesiedleńców, którzy przybyli tutaj w ramach przesiedleń terenów nadbałtyckich - Baltendeutsche, szczególnie z Łotwy i Estonii i znad Morza Czarnego - Schwarzmeerów. Niemcy Bałtyccy zamieszkiwali głównie w ośrodkach miejskich, na wsi byli najczęściej właścicielami ziemskimi. Byli oni potomkami osadników rycerskich, oraz ludności miejskiej napływającej do państwa Zakonu Inflanckiego w średniowieczu. Po sekularyzacji państwa zakonnego w Inflantach, Niemcy bałtyccy powołali Księstwo Kurlandii i Semigalii, w którym rządzili i byli członkami warstw uprzywilejowanych. W okresie przynależności Inflant do Imperium Rosyjskiego z Niemców bałtyckich (Baltendeutsche) - wciąż utrzymujących żywe kontakty z rdzennymi Niemcami - rekrutowała się znacząca część rosyjskiego aparatu administracyjnego i korpusu oficerskiego armii rosyjskiej. Po zawarciu niemiecko-radzieckiego paktu o nieagresji jesienią 1939 roku ok. 70 tysięcy Niemców bałtyckich otrzymało zaproszenie z nazistowskich Niemiec do opuszczenia ojczyzny i osiedlenia się w Kraju Warty i Gdańsku - Prusach Zachodnich, skąd przymusowo wysiedlono Polaków.

W pamiętniku strzelnianki Ireny Firyn pod datą 6 grudnia (czwartek) 1939 roku znajdujemy opis przybycia do Strzelna 200 Baltendeut­schów:

Dookoła Strzelna wywłaszczono dużo gospodarzy i tam ich ulokowali. Między innymi wywłaszczyli Posłusz­nych (Leona i Agnieszkę) i Kobusów (Stanisław i Rozalia). U pp. Kobusów był człowiek dość względny. Pozwolił im zabrać 2 łóżka z pościelą, garnki, ubrania, zapasów część, a że już przed­tem część rzeczy usunęli, więc mają dość dużo. Wiele im to pewnie nie po­może, bo jak nas wszystkich wyrzucą, to i tego nie zabierzemy.

U Posłusznych było gorzej, bo po­zwolili im zabrać tylko jedną zmianę bielizny, trochę żywności i jedną po­ściel. Ale oni już też część usunęli do Skulska. Obiecali im, że jutro dostaną trochę ziemniaków.

Dostaliśmy dwie pocztówki. Od panny Luty (Wegenke) i wuja Wład­ka (Fiebiga), że ciocie Haüslerówne są wywiezione.

Krystyna, córka Heleny pamięta z opowiadań, że Paweł Haüsler i jego córki (Elżbieta i Helena) odmówili podpisania volkslisty, dlatego zostali przeznaczeni do wywózki. Najpierw trafili do obozu przejściowego na Głów­nej (dzielnica peryferyjna Poznania), potem do Prus Wschodnich (prawdopodobnie do Działdowa). Zostali zwolnieni za wstawiennictwem przed­wojennego pracodawcy, Niemca, jako że pracowali w instytucjach niezbęd­nych dla funkcjonowania miasta w III Rzeszy (Elżbieta w gazowni, jej ojciec w straży pożarnej).

Koloniści po przybyciu do Strzelna zamieszkali w tych tzw. „schwarzmerówkach”, do czasu ich osiedlenia w okolicznych gospodarstwach rolnych. Pierwszy z tych domków znajduje się z tyłu za „stodołą“ przy ul. Nowej. Kolejne cztery domki znajdują się po lewej stronie ul. Inowrocławskiej, a dwa kolejne po jej prawej stronie, za byłym ogrodem Jaśkowiaków. Ich standard był bardzo skromny, choć zostały one dość solidnie pobudowane o czym świadczy użytkowanie ich do dzisiaj. Trzeba pamiętać, że postawione one zostały jako mieszkania przejściowe i po spełnieniu swojej roli zapewne przewidywano ich rozbiórkę. Jak już wspomniałem, każdy z domków miał po dwa, dwuizbowe mieszkania, trzon kuchenny i wodę bieżącą. WC w formie drewnianej tzw. „sławojki“ znajdowało się za domkami w niewielkich podwórkach. Dzisiaj te przydomowe place prezentują się całkowicie inaczej. Do domów od strony podwórzy dobudowano dodatkowe pomieszczenia na kuchnie, łazienki, czy tylko na tzw. antrejki - przedpokoiki.

Pamiętam, że na połowie jednego z tych domków, pod numerem 31 mieszkała starsza pani, która zajmowała się medycyną ludową. Strzelnianie nazywali ją Busia i był to prawdopodobnie skrót od słowa 'babusia' - nazywała się Lewandowska. Specjalizowała się ona w tzw. naprawianiu wszelakich zwichnięć rąk, nóg, barków oraz usuwaniu innych dolegliwości pochodzących od kręgosłupa itp. Zajmowała się również ziołolecznictwem, zbierając na pobliskich łąkach wszelką rośliny służące temu celowi. W swojej specjalizacji medycznej stosowała racjonalne przesłanki koegzystujące z wieloletnim doświadczeniem. Busia skupiała w sobie wiedzę oraz praktyczne działania, aby zapewnić osobie korzystającej z jej usług największe dobro, jakim jest zdrowie. Jej efekty lecznicze sprawiały, że cieszyła się ona szacunkiem i zaufaniem. Chodziły nawet pogłoski, że z jej usług korzystali nawet lekarze i ich rodziny.

Ciekawostką jest to, że domki te zostały wybudowane na tzw. Cestryjewie - obszarze działek rolnych przypisanych poszczególnym domom i kamienicom w mieście oraz na części tzw. Separaków (Seperoków) - obszarze podobnych działek rolnych, które zostały odseparowane od Cestryjewa drogą - ulicą Inowrocławską. Za osiedlem „schwarzmeerówek” biegnie kanał ściekowy, tzw. „Śmierdziel”, a za nim znajdują się dwa, pobudowane w latach sześćdziesiątych XX w., domki jednorodzinne. W pierwszym z nich oznaczonym numerem 35 mieszkał Dzierżysław Ewaryst Mleczko (1930-1989), wieloletni działacz ruchu ludowego, etatowy sekretarz Miejsko-Gminnego Komitetu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Strzelnie. W drugim z nich oznaczonym numerem 37 urodził się ks. Krzysztof Urbaniak (1974-2020). Urodził się 18 lipca 1974 roku w Strzelnie jako syn Andrzeja i Zofii. Po ukończeniu Technikum Mechanicznego w Strzelnie wstąpił w 1995 roku do Prymasowskiego Wyższego Seminarium Duchownego w Gnieźnie. Święcenia kapłańskie przyjął 2 czerwca 2001 roku w katedrze gnieźnieńskiej z rąk abpa Henryka Muszyńskiego. Pierwszą placówką, do której został posłany jako wikariusz była parafia pw. św. Mikołaja w Witkowie (2001-2005). Następnie był wikariuszem w parafiach: św. Mikołaja w Inowrocławiu (2005-2007), Szymanowicach (2007-2010), Żydowie (2010-2011), św. Jakuba w Mogilnie (2011-2015), św. Floriana w Chodzieży (2015-2018) oraz św. Floriana w Żninie (2018-2019). Po urlopie zdrowotnym w 2019 roku został mianowany rezydentem w parafii pw. bł. Radzyma Gaudentego w Gnieźnie, gdzie posługiwał do chwili śmierci. Zmarł 21 czerwca 2020 r. Spoczął na starym cmentarzu przy ul. kolejowej w Strzelnie.

W głębi za posesją Urbaniaków widoczny jest nowe założenie budowlane właściciela składów budowlanych GATO ST Spółka z o.o. Tomasza Gajewskiego. Obok deweloperska Firma FEST FAUS pobudowała domy parterowe, murowane w zabudowie szeregowej, do sprzedaży indywidualnej. Obecnie powstają kolejne mieszkalne domy szeregowe. Dalej, wzdłuż ul. Inowrocławskiej znajduje się zielony obszar ogródków działkowych Polskiego Związku Działkowców - Rodzinny Ogród Działkowy im. Tysiąclecia. Jego początki sięgają 1966 r. i jest to największy z ogrodów w mieście.

Wracając ze strefy zieleni - ogrodów działkowych, przechodzimy na drugą stronę ul. Inowrocławskiej i zatrzymujemy się przed Komisem Samochodowym Mateusza Ciesielskiego, strzelnianina obecnie zamieszkałego w Toruniu. Prowadzi on największy w mieście i okolicy salon samochodów używanych „BACAJ 21“. Tutaj można kupić dobre i markowe wozy osobowe, którymi nabywca nacieszy się jeszcze wiele lat i przejedzie tysiące kilometrów.

Foto: Heliodor Ruciński i Mapy Google