Spacerkiem po Strzelnie - cz. 121 Ulica Inowrocławska - cz. 17

Bractwo Kurkowe w Strzelnie od lewej Budzyński Edward - wiceprezes, Franciszek  Müller - Król Kurkowy, Franciszek Szydzik - skarbnik

Już przed laty miałem pewne trudności w rozszyfrowaniu dziejów posesji przy ul. Inowrocławskiej 16, dawniej oznaczonej numerem policyjnym 172 B. Rozstrzygnięcie przyniosła mi rozmowa jaką przeprowadziłem dawno temu z śp. Rafałem Konieczką, który powiedział mi, że jak wynika z opłat podatkowych uiszczanych przez Glanców dom ten należał również do ich zasobów majątkowych. Z tego wynika, że dawno temu był on również własnością żydowskiej rodziny Markowitzów i kupując od nich nieruchomość Glancowie stali się również jej właścicielami. Oba domostwa miały niegdyś wspólny wjazd, dzisiaj przynależy on tylko do posesji nr 18. W spisie ludności z 1910 r. wymieniono dwie rodziny tutaj zamieszkujące, Jana Wrzesińskiego i Andrzeja Bąkiewicza - obie liczyły po pięcioro członków. Dalej dzieje właścicielskie tego domu giną gdzieś w zawiłościach ksiąg wieczystych. Pamiętam, że mieszkała tutaj rodzina Karolewskich i do dzisiaj ich potomkowie tutaj zamieszkują. Przed kilkunastu laty w domu tym wybuchł pożar, w którego gaszeniu brało udział kilka okolicznych jednostek OSP i PSP. Po pożarze dom wyremontowano i nadal służy on potomkom rodziny Karolewskich.

Inowrocławska 16 - dom Karolewskich

Kolejna, duża powierzchniowo posesja oznaczona  numerem 14, a dawniej policyjnym - 87, należąca obecnie do rodziny Szydzików, miała równie skomplikowane dzieje, co poprzednia, niemniej jednak po nitce do kłębka i udało się jej dzieje uporządkować. Wcześniej krążyła informacja, że miało tutaj znajdować się gospodarstwo Augustynowiczów, co, jak się okazuje było po prostu nieuprawnionym wymysłem. Z wykazu nieruchomości opublikowanego w 1889 roku w „Nadgoplaninie“ dowiadujemy się, że cała tę parcelę zajmowała szacowna instytucja jaką była Poczta Pruska. Jej początki sięgają końca XVIII w. i była to typowa poczta listowa. Po kongresie wiedeńskim w Strzelnie zaczęła funkcjonować poczta konna, którą z chwilą połączenia Strzelna z Mogilnem zastąpiła poczta kolejowa. Na mapie katastralnej Grützmachera z lat 1827/1828, na końcu ulicy Inowrocławskiej, zwanej wówczas Kruszwicką znajdujemy dwa ostatnie zabudowania miejskie. Są to współczesne parcele Szydzików nr 14 i po Karolewskich nr 16.

4

Inowrocławska 14 - Dom Szydzików

 Zapewne już wówczas budynek nr 14 był po prostu siedzibą stacji Poczty Pruskiej. Na jej czele stał urzędnik - postwerwalter. Warto również zaznaczyć, że Poczta Pruska nie miała w terenie swoich placówek, jedynie wynajmowała stosowne pomieszczenia od właścicieli nieruchomości. Tak też było w Strzelnie, gdzie wynajmowano lokal służbowy i stosowne stajnie dla koni. Idąc zaś tropem „Nadgoplanina“ właścicielem całej nieruchomości był pisarz miejski Kersten - Polak katolik. Niestety nie udało mi się nic więcej o nim dowiedzieć. To od funkcjonującej w zabudowaniach Kierstena zhierarchizowanej pruskiej instytucji wzięła swą urzędową nazwę ulica, czyli poprzedniczka Inowrocławskiej - ulica Pocztowa. Jak czytamy w Opisaniu historyczno-statystycznym Wielkiego Księstwa Poznańskiego z 1846 roku w mieście znajdowała się poczta konna, która odwoziła i przywoziła przesyłki do i z: Inowrocławia, Mogilna oraz Kwieciszewa. Przewóz poczty dokonywał się konną pocztą wozową i posłanniczą. Posłańcy przenosili listy i małe paczki (do 6 funtów) oraz niewielkie sumy pieniędzy (do 50 talarów). Pocztą konną przewożono listy przez konnego pocztyliona lub małym powozem zaprzężonym w jednego lub dwa konie. Przewóz na dłuższych trasach odbywał się dyliżansami. Pod koniec XIX w. Pruska Poczta wynajęła kamienicę przy Świętego Ducha 32 (obecny budynek Poczty Polskiej SA) i tam przeniosła swoją placówkę. Wraz z postępem i rozwojem telefonii potrzeba było nowych pomieszczeń, by w nich umieścić stosowne urządzenia. Nadto rozszerzyła się gama ofertowa, a wraz z nią wzrosła liczba klientów, którzy już nie mieścili się w starych ciasnych pomieszczeniach.

Opuszczona przez pocztę posesja pod koniec XIX stulecia zabudowana była dwoma domami mieszkalnymi, parterową oficyną oraz budynkami gospodarczymi. Jako właściciel całej nieruchomości wymieniony został tutaj w 1903 i 1910 roku Gustaw Deutschmann - rymarz. Spotykamy go w ewangelickich księgach metrykalnych, z których wynika, że w 1874 r. jako 38-latek zawarł w Strzelnie związek małżeński z 35-letnią wdową Charlotte Kluge z domu Winter. Po nim znajdujemy tutaj Augusta Oswalda Wernera. W tradycji rodzinnej Szydzików, spisanej przez Henryka Ładę jest, że ich przodek Franciszek Szydzik przybył do Strzelna przed 1912 rokiem i to on jest tą osobą, która nabyła po Wernerze całą tę posesję. Tak więc, rozpoczęły się nowe dzieje całej nieruchomości, która w rękach Szydzików znajduje się już od ok. 109 lat. Zatem należy, co zrobię, przybliżyć Rodzinę, której korzenie sięgają Kwidzyna na Pomorzu. Stamtąd ich przodkowie przenieśli się do wsi Mikołajki (niegdyś w p. lubawskim), współcześnie leżącej w gminie Kurzętnik w powiecie nowomiejskim, województwie warmińsko-mazurskim.

Wnętrze sklepu kolonialnego Franciszka Szydzika (stoi pierwszy od prawej)

Franciszek Szydzik urodził się 20 września 1885 r. w Mikołajkach jako syn Józefa i Rozalii. W 1912 roku zawarł związek małżeński z Leokadią z domu Żelazna. Po sprowadzeniu się do Strzelna Franciszek pisał się z niemiecka - Schydzik, choć był Polakiem. Tutaj zajął się początkowo handlem i wyszynkiem. W nieistniejącej już posesji, którą właściciel rozebrał pod koniec lat 20. XX w., prowadził sklep kolonialny z wyszynkiem, czyli z małą gastronomią. Lokal do konsumpcji znajdował się na zapleczu sklepu, co widać na jednym z załączonych zdjęć pocztówkowych. Później przebranżowił się, stając się przemysłowcem - prowadził Fabrykę Wyrobów Cementowych, którą po krótkiej przerwie ponownie otworzył w 1934 r. Wówczas to, w gazecie „Lech“ odnotowano, że: Ze względu na ogromnie niskie ceny zdobędzie zapewne liczną klientelę. Nowemu przedsiębiorcy Szczęść Boże. Dodatkową branżą którą prowadził był hurtowy obrót naftą. Nadto Franciszek prowadził niewielkie gospodarstwo rolne, które powiększył w kwietniu 1939 roku, otrzymując z parcelacji części majątku Strzelno Klasztorne grunt o areale 4,9 ha. Po otrzymaniu nadziału zobowiązany był do wpłacenia poprzez Pocztową Kasę Oszczędności zadatku, który wynosił 10% wartości gruntu. Później zapłatę za ziemie miał uiszczać w ratach.

Po lewej fragment domu Szydzików - dawnej poczty i widok w głąb ulicy Inowrocławskiej (dawnej Pocztowej) - ok. 1910 r.  

Franciszek stał się bardzo aktywnym na niwie społecznej i szanowanym mieszkańcem naszego miasta. Był radnym Rady Miejskiej w Strzelnie z ramienia Listy Obywatelskiej - nie był wówczas członkiem żadnej partii, ani bloku politycznego. Z ramienia RM zasiadał jako członek gospodarczych komisji upadłościowych. Zasiadał jako członek Zarządu w miejscowym Kółku Rolniczym oraz członek Rady Nadzorczej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik“ i wiceprezesem RN Banku Ludowego w Strzelnie. Przez wiele lat prezesował najliczniejszej organizacji społecznej Towarzystwu Gimnastycznemu „Sokół“, aktywnie udzielał się jako członek wspierający i sponsor w miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej. Był członkiem Klubu Kręglarzy, Kurkowego Bractwa Strzeleckiego,  Towarzystwa Przemysłowców i Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, prezesem Spółki Łowieckiej, zastępcą sekretarza Towarzystwa Właścicieli Domów. Należał również do Towarzystwa Hodowców Gołębi Pocztowych, w którym pełnił funkcję prezesa. Wielokrotnie wymieniany był również, jako sponsor miejscowej OSP i jej członek wspierający. Towarzyszyła mu swą aktywnością również małżonka Leokadia, która działała w sekcji żeńskiej „Sokoła“, Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej oraz w stowarzyszeniach kościelnych.   

Ówczesna prasa pełna była informacji o aktywnym uczestnictwie w życiu społecznym miasta Franciszka Szydzika. Np. na niwie Bractwa Kurkowego w czerwcu 1935 roku zdobył godność Króla Kurkowego. Organizował uroczystości takie jak: Opłatek w „Sokole“, walne zgromadzenia, popisy i pokazy, obchody rocznicowe i państwowe… Przykładem dobrej organizacji życia wewnętrznego kierowanych przez niego towarzystw może być ten oto opis prasowy jednej z uroczystości odbytej w styczniu 1935 roku:

- Do najmilszych uroczystości gwiazdkowych należy niewątpliwie tradycyjny obchód w Sokole. Na wstępie przemówił prezes Sokoła druh Franciszek Szydzik witając przede wszystkim wikariuszy ks. Niziółkiewicza i Czerniaka oraz licznie zebraną brać Sokolą która wypełniła salę po brzegi. Podniosłe przemówienie wygłosił ks. Niziółkiewicz, poczym przystąpił do łamania się z obecnymi opłatkiem. Następnie obecni zasiedli do suto zastawionych stołów, racząc się herbatką i tradycyjnym struclem. Zabrzmiały piękne tony naszych kolęd, poczym nastąpiły okolicznościowe deklamacje 3 chłopców i starszych druhów. Najwięcej humoru wywołały deklamacje założyciela gniazda tutejszego i członka honorowego druha Władysława Trzeckiego. Młodzież ćwiczącą obdarzono naturaliami. W miłym i harmonijnym nastroju bawiono się do późnego wieczoru. Na zakończenie odśpiewano „Rotę“ i „Wszystkie nasze dzienne sprawy“.

 

Bliskim krewnym Franciszka Szydzika - kuzynem był również urodzony w Mikołajkach w powiecie nowomiejskim (niegdyś p. lubawskim) ks. infułat Józef Szydzik (ur. 18 października 1871 w Mikołajkach, zm. 29 września 1939 w Bydgoszczy - rozstrzelany przez Niemców). Był on bardzo znanym księdzem katolickim, polskim działaczem narodowym, budowniczym Kalwarii Wielewskiej, zasłużonym proboszczem chełmżyńskim i fordońskim. Kapłan miał brata również Franciszka - księdza katolickiego w USA, siostrę Kazimierę - zakonnicę i przełożoną Klasztoru Zmartwychwstanek w Chicago (USA) oraz Bronisławę - siostrę zakonną w Katowicach.

Już po II wojnie światowej Franciszek Szydzik, w czasach tzw. odwilży współorganizował odrodzenie się życia kółkowego rolniczego w mieście. 27 lutego 1957 r. znalazł się w zespole założycielskim Kółka Rolniczego Strzelno Miasto, którego został wybrany prezesem.

Franciszek Szydzik zmarł 23 września 1972 roku. 

Dzisiaj posesja ta nadal znajduje się w rękach potomków Franciszka. Jednym z potomków Franciszka jest m.in. Roman Jan rocznik 1953, miejscowy działacz struktur PIS, były pracownik (emeryt) w Wydziale Organizacyjnym Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W ostatnich wyborach kandydował na urząd burmistrza Strzelna. Nadal aktywny zawodowo prowadzi restaurację szyldowaną jako Organizacja Magazyn i jest prywatnym przedsiębiorcą. Znajdujemy go również wśród członków Bractwa św. Jana Pawła II przy Sanktuarium NMP Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II w Toruniu. 

Foto.: Heliodor Ruciński

Okupacyjny burmistrz Strzelna Hermann Siemund (1941-1944)

Żołnierze Wehrmachtu przed wyjazdem z Mogilna do Strzelna

Po okrutnym i bezwzględnym burmistrzu z pierwszych lat okupacji Willym Schmiedeskampie (1939-1941) - który z urzędu został usunięty nie za okrutne postępowanie wobec rdzennych mieszkańców miasta, a za nadużycia finansowe, wakujące miejsce objął Hermann Siemund. I on okazał się wojennym ciemiężcą i panem życia i śmierci. Do tego stopnia był rozpasanym i bezwzględnym paniskiem, nawet wobec swoich ziomków, że ci zalewali skargami władze zwierzchnie, pisząc nawet do samego Gauleitera Artura Greisera w Poznaniu.

Przypadek sprawił, że podczas kwerendy w Archiwum Państwowym w Poznaniu trafiłem na teczkę opisaną Schmiedeskamp und Siegmund - komisarze obwodowi 1939-1944. Teczka ta znajduje się w zespole: Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraju Warty - Poznań. Już po przerzuceniu kilkunastu stron zauważyłem, że nazwisko Siegmund nie odpowiada temu z wnętrza, gdyż wszędzie pisane jest 'Siemund' - bez litery "g". Stwierdziłem jednak, że jest to drobnostka wynikła z błędnego opisania teczki. Kiedy przystąpiłem do tłumaczenia tekstów niemieckojęzycznych włosy zaczęły mi się jeżyć - toć to szuja nie lepsza od poprzednika, cwaniak przypisujący sobie zasługi mu nienależne. A kiedy wgryzłem się w jego ankietę personalną, przestałem się dziwić - hitlerowiec wyhodowany na ideologii zapisanej w Mein kampf. Zresztą poznajcie go sami…

W dniu 2 maja 1941 roku starosta mogileński wręczył Hermannowi Siemundowi zaświadczenie o mianowaniu go komisarycznym burmistrzem miasta Strzelna. Przy tej okazji starosta zapewnił Siemunda, że stałe zatrudnienie nastąpi najpóźniej w ciągu 6 miesięcy. Prawdopodobnie okoliczności spowodowane wojną opóźniły formalności i dopiero 1 kwietnia 1943 roku otrzymał on taką nominację na okres dwunastoletni, do 1 czerwca 1955 r. Nowy burmistrz Strzelna sprowadził się wraz z rodziną do miasta i zamieszkał przy Von Colersstrasse 8 - czyli przy ul. Kolejowej nr 8, w wilii sióstr Fredyk.   

Partyjna zgoda na ustanowienie Siemunda burmistrzem etatowym okupowanego miasta Strzelna - ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu

 Hermann Siemund urodził się 26 października 1902 r. w miejscowości Bahn (Banie w powiecie gryfińskim) na Pomorzu jako syn ewangelików Fritza i Minny z domu Meissner.

Po ukończeniu szkoły powszechnej od 1 kwietnia 1917 roku jako praktykant pracował w administracji miasta Bahn. W międzyczasie ukończył gimnazjum, a później przez cztery semestry studiował na akademiach administracyjnych w Lipsku i Halle. Brał również udział w specjalnym kursie z zarządzania przez skarbników miejskich finansami w gminach, prowadzonym przez dra Koehlera w Lipsku. Pierwszy egzamin administracyjny zdał w dniu 25 września 1929 roku w Aschersleben z wynikiem dobrym, a drugi 26 września 1933 roku z oceną ogólnie dobrą. W 1938 roku został mianowany inspektorem miejskim w pięciotysięcznym Mehlsack - Pieniężno na Warmii. Od 8 grudnia 1939 roku do 30 kwietnia 1941 roku był dyrektorem urzędu w starostwie powiatowym w Zichenau - Ciechanowie. Stamtąd przybył do Strzelna jako burmistrz komisaryczne, a później jako burmistrz etatowy.

Dość barwnie przedstawiała się jego działalność polityczna, którą zaczął w latach 1923-1924 jako członek młodzieżówki Jungstahlhelm, organizacji wzorującej się na germańskich zakonach rycerskich. W tym czasie zaczął sondować przystąpienie do partii politycznych. Już od końca 1929 roku zaczął sympatyzować szeregom NSDAP, choć oficjalnie do partii tej został przyjęty dopiero 1 maja 1937 roku. Jednocześnie zaczął podejmować różne formy działań politycznych: w Wustrack, na terenie powiatu Mecklenburga-Strelitz, a następnie w Belgern-Elbe. Wbrew woli swojego ówczesnego przełożonego uczestniczył w spotkaniach organizowanych przez NSDAP, brał udział w dyskusjach, wiecach, zamieszkach i prowokacyjnych burdach, a nocami rozwieszał nazistowskie plakaty itp. Od 5 września 1933 roku do 1 grudnia 1938 roku był członkiem SA - Oddziału Szturmowego NSDAP. W tym czasie przeszedł wiele kursów - szkoleń jako SA-Mann, z których wyniósł późniejszy swój charakter i bezwzględną postawę w stosunku do Polaków, a nawet i swoich pobratymców. W dziedzinie sportowej w swojej karierze zdobył zaledwie brązową odznakę sportową SA. Jakby tej działalności było mało, 1 stycznia 1935 roku wstąpił do DAF - Niemieckiego Frontu Pracy oraz do NSV - Narodowosocjalistycznej Opieki Społecznej. Zaś od 1 grudnia 1938 roku został członkiem RDB - Związku Urzędników Niemieckich. Oczywiście, wszystkie te organizacje były satelitami NSDAP. Ostatnią organizacją, której szeregi zasilił 1 października 1940 roku była paramilitarna NSFK - Narodowosocjalistyczny Korpus Lotniczy. 

30 października 1936 r. zawarł związek małżeński z osiemnastoletnią Elsbeth Golze (ur. 13 marca 1918 r.). Początkowo żył w związku z siedemnastoletnią wówczas Elsbeth, która urodziła mu na osiem miesięcy przed ślubem pierwsze dziecko. Małżonkowie mieli siedmioro dzieci (Hrmanna, Armina, Sieglinde, Waltera, Manfreda, (NN?) i (NN? - ur. 26 września 1943 r. w Strzelnie)). Żona, jak przystało rasowej Niemce, należała do NSF - organizacji kobiecej afiliowanej przy NSDAP oraz Deutschs Frauenwerk - Niemieckiej Organizacji Kobiecej.

Opisanie "zasług" dla miasta Strzelna, w liście Siemunda do władz zwierzchnich - ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu 

 Okupacyjnym władzom zwierzchnim początkowo wydawało się, że Strzelno otrzymało energicznego i pracowitego burmistrza, który oprócz dobrych wyników (?), rozwinął również osobistą inicjatywę. W odpowiedzi na postawione mu przez Niemców strzeleńskich zarzuty tak opisał Namiestnikowi Rzeszy Artura Greisera o swoich osiągnięciach (?):

Co zrobiłem dla Strzelna? - Kino, liceum [na wyrost, chyba chodziło o szkołę gospodarstwa wiejskiego dla dziewcząt - MP], nowoczesny budynek szkoły podstawowej [zbudowany w latach 1938-1939 przez władze polskie - MP], salę gimnastyczną, dobrze wyposażone miejsca spotkań [kasyno oficerskie w Rynku pod nr 19, gdzie obecnie znajdują się pomieszczenia biblioteczne i byłego sklepu elektrycznego - MP], chłodnię w rzeźni, 5 pieców retortowych w gazowni, bardzo piękne tereny zielone, remont cegielni, kilka ulic utwardzono - poprawiając ich stan i świeżo kładąc bruk, ratusz dobrze wyposażyłem i umeblowałem [zapewne meblami zgrabionymi Polakom - MP] oraz wiele innych. Pomagałem wszystkim mieszkańcom jak tylko mogłem. Organizowałem też działalność charytatywną, to dzięki mojemu zaangażowaniu Strzelno często zajmował pierwsze miejsce w zbiorach pieniędzy. Często były to kwoty 1000 - 2000 RM. Cieszę się zaufaniem obywateli i moja władza nigdy nie była dla nich zagrożeniem. Często byłem przedstawiany w gazetach z moimi osiągnięciami…

 

Jednakże sprawa wyglądał zgoła odmiennie, o czym dowiadujemy się z oficjalnych donosów pisanych do starosty mogileńskiego i wyższych urzędników. Wystawiając jedną z opinii Siemundowi, SS sturmbannführer Rolf-Heinz Höppner, szef SD w Poznaniu tak pisał o nim do Gaulaitera Artura Greisera:

(…) Wkrótce jednak pojawiły się poważne braki, szczególnie w zakresie przywództwa i siły charakteru. Siemund zaczął pełnić funkcję nieograniczonego władcy w Strzelnie. Relacje między nim a ludnością pogarszały się coraz bardziej i ostatecznie stały się nie do zniesienia. Na przykład uderzył 60-letniego kalekę wojenną na ulicy w obecności Polki i włamał się do mieszkania wdowy wojennej pod jej nieobecność. Zabronił korzystać Niemcowi z mieszkania sublokatorskiego, mimo że miał on zgodę na pokój od właścicielki - wdowy. W innym przypadku zrugał przywódcę RAD (Służba Pracy Rzeszy) i szefa policji, że ci przeciwstawili się jego woli w sprawie rozlokowania niemieckiego transportu schwartzmeerów - Niemców znad Morza Czarnego.

Niemcy czarnomorscy denerwują się z powodu złego ich traktowania przez Siemunda. Jeden z nich donosił, że naszedł go w nocy burmistrza: - „Nigdy w życiu nie wrzeszczano na mnie w ten sposób, nawet wśród bolszewików”. Wśród ludności panuje wielka gorycz z powodu despotycznego zachowania Siemunda i należałoby się zastanawiać, dlaczego dotychczas pozwala się mu na takie zachowanie. Ale nie tylko zwykli Niemcy w Strzelnie są oburzeni zachowaniem Siemunda, także osobistości wyższej rangi wątpią w jego przywództwo i złe cechy charakteru. Nie radzi on sobie również z podległymi mu pracownikami i doprowadza do ciągłych zmian kadrowych. Na przykład pracownicy biura burmistrza nieustannie przychodzą do komisarza obwodowego Strzelna-Gminy z prośbą o objęcie ich opieką. Jako powód podają, że nie mogli dłużej znieść złego traktowania ich przez przełożonego. To są dobre i niezawodne siły. Inwalida wojenny powiedział między innymi lokalnemu przywódcy DAF (Niemiecki Front Pracy): - „nie zniosę tego dłużej Siemunda, wciąż wariuję“. Jeden z podległych pracowników burmistrza skarży się, że ten od 2 lat nazywał go „świnią”. Nie wytrzymał dłużej i pozwał burmistrza przed sąd. Siegmund musiał podwładnego przeprosić w sądzie.

Oprócz takiego traktowania Niemców, Siemund zapewnia sobie również korzyści płynące z gospodarki wojennej Rzeszy, co wywołuje wśród ludności oburzenie i pogardę wobec niego. Na przykład, po wprowadzeniu reglamentacji próbował zdobyć cukier i mąkę od kupca Müllera ze Strzelna. Kiedy ten odmówił, tłumacząc, że towar jest reglamentowany i podlega rozliczeniu, Siemund kilkakrotnie nasyłał policję handlową w celu sprawdzenia firmy. Taka kontrola była przeprowadzana nawet 5-6 razy dziennie, co było powszechnie przyjęte jako nękanie. Pomijając fakt, że nie ma zwyczaju sprawdzania firmy od 5 do 6 razy dziennie, wyniki kontroli nigdy nie wykazały jakichkolwiek nadużyć ze strony kupca.

Inny przypadek: jesienią 1943 roku Siemund miał dostarczyć 500 kwintali ziemniaków ze swoich pól uprawnych. Z tych 500 kwintali dostarczył około 36 cetnarów. Podczas niedawnego lustrowania gospodarstwa przez powiatowego inspektora rolnego stwierdzono, że w piwnicy Siemunda przechowuje się 80-100 cetnarów ziemniaków. Były one zgniłe i niezdatne do spożycia przez ludzi. Sposób, w jaki Siemund pozwolił się bronić, wywołał wielką gorycz wśród ludności.

Kiedy w październiku 1943 roku otrzymał informację o czekającym go przeniesieniu, jakby nigdy nic wyprawił tryumfalny festyn dla mieszkańców Strzelna. Tym zachowaniem chciał przeciwstawić się plotkom, które mówiły, że nie będzie już dłużej pełnił funkcji burmistrza Strzelna. A kiedy w maju 1944 roku zapadła decyzja o bezwzględnym jego przeniesieniu zachowywał się w taki sposób, że ludność określała go tylko jako próżniaka. Napisał list do Wehrmeldeamt [Biuro Rejestracji Obrony - odpowiednika Wojskowej Komendy Uzupełnień - MP] w Gnieźnie, w którym stwierdził, że wszelkie zarzuty kierowane pod jego adresem są nieprawdziwe.

Myślę, że przeniesienie Siemunda jest konieczny - napisał na końcu SS sturmbannführer Rolf-Heinz Höppner.

Rynek w Strzelnie w latach okupacji - zaprzęgi konne wokół kościoła ewangelickiego w jedną z niedziel okupacyjnych. Widoczny trawnik został założony ok. 1943 r.

 Siemund na wytoczone mu zarzuty próbował się tłumaczyć, pisząc między innymi, że służył pożytecznie i lojalnie przez trzy lata i miesiąc jako burmistrz miasta Strzelno. Jest gotowy odeprzeć wszystkie stawiane mu zarzuty i zasługuje na wysłuchanie jako głowa ośmioosobowej rodziny. Twierdził, że od samego początku, gdy objął fotel burmistrza nie pasowałem 3 lub 4 osobom, w tym ORR Schmidtowi. Ten spotykając się z burmistrzem, ponoć zawsze traktował go chłodno i odpychająco. Kilka tygodni po powołaniu Siemunda miał powiedzieć, że ten wybór to nie jego wola, ale niestety nie może nic zrobić wbrew decyzji Gauleitera. ORR Schmidt miał otwarcie twierdzić i rozgłaszać, że udowodni, iż  Siemund nie nadaję się na burmistrza, co udowodni i formalnie kierował pod jego adresem groźby.

Jednak władze zwierzchnie wsparte stanowiskiem władz partyjnych NSDAP nie dały wiary tłumaczeniom i odwołały go z dniem 31 maja 1944 r. ze stanowiska burmistrza Strzelna. Siemundowi zaproponowano stanowisko Amtskomissarza w Kowalach Pańskich wiosce gminnej w powiecie tureckim.

Z tą wiadomością kończy się nasza wiedza o drugim wojennym burmistrzu Strzelna. Niestety, nic więcej nie udało mi się ustalić o dalszych losach Siemunda i jego rodziny.

 

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 120 Ulica Inowrocławska - cz. 16

Idąc dalej ku Rynkowi mijamy dom i warsztat samochodowy wspominanego już strzelnianina Stanisława Dobrzyńskiego, który wcześniej mieszkał vis a vis pod numerem 25. Dawniej tuż przed młynem rozciągał się duży ogród. W XIX w. cały ten teren należał do żydowskiej rodziny Markowitzów, Markusa, a następnie jego syna Isidora - radnego miejskiego w latach 1889-1891. W księdze adresowej z 1895 roku Isidor wymieniony jest jako kupiec zajmujący się handlem surowcami służącymi do wszelkiej produkcji. Senior rodu Markus ok. 1849 r. poślubił Paulinę Deutschmann. Małżonkowie mieli dwóch synów, Isidora (ur. 1850) i Maxa (ur. 1853). Isidor jako najstarszy pozostał przy rodzicach i w 1882 roku poślubił w Gnieźnie o sześć lat młodszą Guste Lewin. Do nich należały dwa domostwa oznaczone numerami 172A i 172B i są to współczesne domy 16 i 18. Po Markowitzach, którzy opuścili Strzelno obie posesje i ogród nabyła okazjonalnie rodzina Glanców z Wójcina - Antoni i Marianna.

W latach międzywojennych był tutaj jeden z większych ogrodów w mieście, a do tego znajdowała się w nim duża pasieka, którą prowadził pan Antoni Glanc. W czasie wojny w domu u Glanców, pod bacznym okiem Marianny i jej córki Stelli przechowywane były, z narażeniem życia, sprzęty i szaty liturgiczne z miejscowego kościoła parafialnego. Informacja ta za sprawą tegoż artykułu po raz pierwszy ujrzała światło dzienne. Stało się to za pośrednictwem Heliodora Rucińskiego, który dostarczył mi opracowanie napisane w 1987 r. przez dha Bernarda Adamczaka, dowódcę miejscowego zgrupowania Szarych Szeregów z okazji 90. rocznicy pobytu w Strzelnie sióstr elżbietanek. Dla mnie, młodego chłopca, który często biegał do cioci Ani na Młyn ogród ten był wręcz baśniowy, a do tego jakiś tajemniczy. Poza drzewami owocowymi, były w nim warzywa, winogrono i mnóstwo kwiatów, które właścicielka, pani Stelle całymi naręczami nosiła do kościoła i dekorowała nimi ołtarze. Szczególnie utkwiły w mej pamięci bijony, czyli piwonie królewskie - kwiaty o upojnym zapachu, lilie św. Antoniego i gladiole, zwane mieczykami.

Wiata przystanku autobusowego przy ogrodzie Glanców - ul. Inowrocławska pomiędzy numerami 18 i 20

Od wiosny do lata po ogrodzie nieustannie kręciła się pani Stella. Była w ciągłym ruchu i często zagadywał przez płot z ciocią Anią. Ogród posiadał dwa charakterystyczne elementy - drewnianą altanę stojącą na jego środku i w tej samej lokalizacji drewniany płot, za którym znajdowały się wspomniane już ule. Nieustannie doglądała je właścicielka ubrana w długi, zapinany fartuch i kapelusz z drobną siatką, chroniącą jej głowę przed podenerwowanymi pszczołami. W 1963 roku minionego stulecia dom z wydzieloną niewielką enklawą podwórzowo-ogrodową nabyli od pań Franciszki i Jadwigi Glanc państwo Łucja i Mieczysław Jaroszewscy, o których pisałem przy okazji ul. Świętego Ducha 4.

Sam ogród pozostał w rękach pani Stelli, która przez kolejne lata dobrą ręką sprawowała nad nim pieczę. Później, kiedy już sił jej zabrakło wsparł ją w pielęgnacji pozostałej części ogrodu krewny Rafał Konieczka, mąż Marii z domu Glanc. Bardzo często można było tam spotkać małżonków Konieczków - Rafała doglądającego pszczół i Marię pielącą grządki i zrywającą kwiaty. Ogród był niejako źródłem zaopatrzenia w kwiaty, pięknie dekorowanego przez państwo Konieczków ołtarza stawianego w Boże Ciało przy ich rodzinnym domu w Rynku 22. Już bliżej naszych czasów, na gruntach za ogrodem, zięć Konieczków przez wiele lat prowadził duże ogrodnictwo specjalizujące się w produkcją warzyw w tunelach foliowych. Niestety dzisiaj i ta działalność została zarzucona. Dopowiem przy okazji państwa Konieczków, że syn Marii z Glanców i Rafała, prof. dr hab. inż. Piotr Konieczka jest dumą Strzelna i strzelnian. Jemu niebawem poświęcę oddzielny artykuł.

Po siedmiu latach od czasu kupna domu przez Jaroszewskich, w 1970 roku posesję zabudowaną domem nabyła Danuta Wieczorek, później zamężna Nadolna. Zamieszkała tutaj razem z rodzicami, Eugenią i Feliksem Wieczorkami. Z panią Danutą pracowałem w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska“, ona w dziale handlowym, a ja w obrocie rolnym. Wcześniej, bo przed moim przyjściem do geesu, w spółdzielni pracował również pan Feliks, jako magazynier zbożowy. W 1996 r. pani Danuta dom sprzedała państwu Anecie i Markowi Rzepkom z Kruszwicy i zamieszkała na Osiedlu Piastowskim. Po upływie sześciu lat posesję od Rzepków nabyli państwo Anna i Jacek Zbytniewscy.

By dokończyć historię ogrodu Glanców cofnijmy się do roku 1977. Wówczas wydzieloną z niego 1/3 części, graniczącą z młynem Jaśkowiaków nabył sąsiad z naprzeciwka Stanisław Dobrzyński. Postawił na niej dom mieszkalny oraz warsztat samochodowy, który kontynuował rozpoczętą przez niego w 1974 roku działalność gospodarczą. Przez kolejne lata firma cieszyła się dobrą renomą i zaufaniem klientów. Z czasem rozrosła się do stacji kontroli pojazdów pod szyldem „DAS“. W 1999 r. zakupił sąsiednią parcelę z nieczynnym młynem od Anny Jaśkowiak i rozbudował swoją firmę o kolejne warsztaty diagnostyki samochodowej. Obecnie firma pana Stanisława specjalizuje się w kompleksowych naprawach jednostek napędowych, układów zawieszenia, przeniesienia napędu oraz wykonywaniu badań okresowych. Dzięki prężnemu rozwojowi firma nieustannie poszerza zakres świadczonych usług, wychodząc naprzeciw wymaganiom klientów. Jak czytamy na stronie internetowej firmy „DAS“: - Duża przestrzeń oraz liczba wykwalifikowanych specjalistów pozawala na szybką i pewną obsługę w zakresie świadczonych usług.

U Stanisława w Domu. Wspólne przeglądanie "Zachodniego Poradnika Łowieckiego" - wstęp do łowieckich opowieści. 

Na tarasie u Stanisława z obrazami Józefa Myślickiego - podczas zbierania informacji o artyście

Wielokrotnie z Heliodorem spotykaliśmy się ze Stanisławem, by zaciągnąć przysłowiowego języka o przeszłości naszego miasta. Jest to wiedza, o której nie pisano, a która znana była jego matce, ojcu, klientom jego firmy oraz wielu starszym mieszkańcom, z którymi miał kontakt, a którzy już niestety nie żyją. Jedno z takich spotkań z udziałem honorowego obywatela naszego miasta Jana Harasimowicza poświęciliśmy artyście malarzowi z Orchowa Józefowi Myślickiemu. Stanisław w swojej kolekcji ma jego kilka obrazów i oboje z Janem znali osobiście malarza. Plonowi tego spotkania poświęciłem jeden z podrozdziałów wydanej w 2017 roku książki biograficznej Józef Myślicki 1901-1978. Artysta malarz z pasją życia. Dużo informacji o rodzinie Fiebigów zaczerpnąłem właśnie podczas takich spotkań. Stanisław i jego rodzice bardzo dobrze znali się, czy wręcz przyjaźnili z Ryszardem Fiebigiem. Ostatnio za pośrednictwem syna Macieja Dobrzyńskiego zaczynamy ze Stanisławem rozmowy o dziejach strzeleńskiego łowiectwa. Jedno z pięknych starych zdjęć wykonanych w 1901 roku w Książu po polowaniu, a pochodzące z archiwum rodziny Dobrzyńskich jest kanwą dziejowej opowieści i przyczynkiem naszych rozmów.

Foto.: Heliodor Ruciński

 

„Sentymentalna” podróż w lata dzieciństwa…

Dzisiejsza opowieść stanowi zaledwie mini wątek szerokiego tematu o okupacji niemieckiej Strzelna w latach 1939-1945. Spisałem ją w 2014 roku, dzisiaj nieco uzupełniłem, a ściśle powiązana jest z ostatnim spacerkiem, podczas którego opowiadałem o młynie i rodzinie Jaśkowiaków. Jest w niej mowa o planowanej wizycie pewnego Niemca, który chciał odwiedzić miejsce swego dzieciństwa. Może oprowadziłbym go osobiście po mieście, czy wioskach, co od lat czynię, gdy jestem o to poproszony, gdyby nie nazwisko i miejsce, które chciał odwiedzić…

Link do opowieści o młynie: https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2021/02/spacerkiem-po-strzelnie-cz-119-ulica.html

To, co przeżyłem w połowie lipca 2014 roku, to swoisty rodzaj kpiny z historii. Otóż, uszczegóławiając to zdarzenie dopowiem, że odebrałem w godzinach pracy telefon służbowy. W słuchawce usłyszałem radosny i miły głos młodej osoby, kobiety, która w składnym potoku słów przybliżyła mi cel jej rozmowy. Na wstępie poinformowała mnie, iż została skierowana do mnie z sekretariatu urzędu, do którego właśnie przedzwoniła. Przedstawiając się powiedziała, że jest przedstawicielką biura podróży, znała moje nazwisko i wyraziła nadzieję, że jestem – ponoć – jedyną osobą, która może pomóc jej klientowi w odbyciu sentymentalnej podróży do miejsca jego dzieciństwa, Strzelna.

Nasza rozmowa układała się niezwykle składnie. W mig rozmówczyni pojęła, że jestem osobą, która może jej pomóc w zorganizowaniu wizyty w Strzelnie. Jak się okazało, miał to być rodzinny wypad do Strzelna Niemca, które w mieście spędził swoje dzieciństwo. Przed kilku laty pomogłem Niemcom Bałtyckim z Kurlandii, dlaczego by nie kontynuować tej pomocowej profesji. Nie znałem osoby, a nóż to może być ktoś, kto wzbogaci moją wiedzę o mieście i mniejszości niemieckiej zamieszkującej miasto i okolicę do 1945 roku.

Ale wróćmy do telefonu i miłej w głosie rozmówczyni.

– Szanowny panie – usłyszałem głos w słuchawce - do Strzelna wybiera się gość, który chciałby odwiedzić miejsca swojego dzieciństwa. Był on już w ubiegłym roku, ale niestety, nie znalazł ich. – Wtrącając swój głos zapytałem – A o jakie to miejsca chodzi i kim jest ów strzelnianin z Niemiec?

- Ten pan to starszy już jegomość Siegmund Doberstein, a miejsce, to młyn jego rodziców.

W tym momencie zatkało mnie, klucha stanęła mi w gardle. Nie mogłem wyksztusić słowa. Doberstein, Doberstein… – po chwili kilkakrotnie, cicho wypowiedziałem to nazwisko. Po czym, już głośniej odezwałem się do mojej rozmówczyni:

- Lepiej nie mogła pani trafić. Mówi pani, że syn strzeleńskiego młynarza? A ja pani dopowiem, że bratanek kata z okresu okupacji niemieckiej Strzelna, znienawidzonego policjanta Ottona Dobersteina. Jego miejsce sentymentalnej podróży to bezprawnie zagarnięty przez Trzecią Rzeszę młyn mojej rodziny, Jaśkowiaków. Mówi pani, że ma to być podróż sentymentalna, podróż do miejsca jego dzieciństwa? Z upływem kilku sekund usłyszałem ponownie miły i delikatny głos:

- Wie pan, ja nic nie wiedziałam o przeszłości tej rodziny, myślałam, że to są Niemcy mieszkający kiedyś u was od dawien dawna.

- Szanowna Pani, żyje jeszcze moja ciocia, ostatnia właścicielka rzeczonego młyna – dodałem - mieszka u córki w Bydgoszczy i ma się bardzo dobrze. Ciocia liczy sobie 92 lata i ma znakomitą pamięć. To ona opowiedziała mi o młynie i Siegmundzie Dobersteinie (seniorze) i owszem nie był on tak podły jak jego brat Otto. Dziś, nawet z tak odległej przestrzeni czasu byłoby mi bardzo niezręcznie oprowadzać kogoś, kto nawet jest Bogu ducha winnym potomkiem złego okupanta. Owszem, stoi Dom, również budynek młyna, który został przebudowany na stację obsługi samochodów, ale mnie byłoby osobiście niekomfortowo oprowadzać potomka wojennego właściciela młyna, po czymś co dziś stanowi odrębne własności osób, które nieruchomości te nabyli od cioci (młyn, dom, ogród). – Po chwili zastanowienia dodałem -Podam pani osobę, która kupiła młyn i proszę kontaktować się z nią. – Na chwilę zamilkłem, gdyż myśli tłoczyły się w mej głowie niesamowicie, a przecież nie chciałem robić wyrzutów mojej Bogu ducha winnej rozmówczyni. Podałem adres i na tym rozmowę zakończyłem.

Po powrocie do domu poszperałem w notatkach, by coś więcej znaleźć o rzekomym właścicielu młyna Dobersteinie. Uznałem, ze opowieść cioci znajdzie potwierdzenie w innych relacjach. Na jednej z fiszek odnotowaną miałem relację śp. Gwidona Trzeckiego, który o Ottonie Dobersteinie powiedział: Był to policjant, który strzelnianom dawał się we znaki na każdym kroku. Bił za to, że ktoś przed nim lub innym Niemcem nie ściągnął czapki i po niemiecku nie pozdrowił: Guten Morgen rano do 10:00, później Guten Tag. Polakom nie było wolno chodzić po chodnikach, kiedy nimi szli Niemcy. Trzeba było ustępować im miejsca i szybko usuwać się na jezdnię oraz pokornie kłaniać. Wielu strzelnianom dostało się od Dobersteina, bił pejczem, pięściami i dłonią. Był okrutny do wszystkich, starszych, kobiet, dzieci i mężczyzn. Za lojalność wobec władz okupacyjnych mógł jego brat zasiedlić młyn i na nim dorabiać się.

W „Księdze adresowej na 1941 roku” znalazłem w Strzelnie Siegmunda Dobersteina na młynie po Jaśkowiakach: Milen (Getreide-). Doberstein, Siegmund (Kom. Verw.), tel. 93. W II tomie Studiów z dziejów Ziemi Mogileńskiej wyczytałem:

Niemiecka właścicielka gospodarstwa rolnego w Młynach, Doberstein, pobiła dotkliwie pracującą u niej Polkę – Michalinę Wojtasik.

Mało, tego we wspomnieniach strzelnian, jak np. Klary Lewickiej z domu Stępowska (zm. w 2011 r.) zachowało się w pamięci zdarzenie, w którym ona sama, jeszcze jako dziecko została uderzona w twarz przez Otto Dobersteina za to, że nie powitała go po niemiecku: Guten Tag.

Ale to było zbyt mało wiadomości, zatem sprawdziłem u źródła. Przedzwoniłem do seniorki naszego rodu Anny Jaśkowiak. Nadarzyła się ku temu okazja, bo właśnie w sobotę 26 lipca było Anny. Tym sposobem złożyłem cioci życzenia i wypytałem o owych Dobersteinów. Usłyszałem, że Dobersteinowie pochodzili z byłej Kongresówki, chyba z Wilczyna. Jeszcze ich rodzice nazywali się Kamińscy i ponoć byli Polakami? Przybrali nazwisko Doberstein, co w wolnym tłumaczeniu znaczy: ‘zrobiony z kamienia’.

Otto był bardzo złym człowiekiem, to on uczestniczył w egzekucjach na Kopcach, w Ciencisku i wielu innych miejscach. Po prostu był zbrodniarzem i to okrutnym. Rozstrzelał ziemianina Józefa Trzcińskiego i kupca zbożowego Juliana Schulze oraz wielu innych. Siał postrach wśród strzelnian. Jego brat Siegmund Doberstein był innego charakteru i raczej  spokojnego usposobienia. Kiedy zabrano Jaśkowiakom młyn, to początkowo dzielił dom z prawowitymi właścicielami, którzy usunęli się jemu na drugą połowę dużego domu. Z chwilą wpisania Dobersteina do ksiąg wieczystych, jako właściciela, który ów młyn odkupił od Trzeciej Rzeszy za niewielkie pieniądze, Jaśkowiaków wyprowadzono na ulicę Kościelną. W majestacie bezprawia, w ten oto sposób Dobersteinowie stali się właścicielami zagrabionego przez Niemców młyna wraz z przyległościami.

W sierpniu spotkałem Stasia Dobrzyńskiego, który opowiedział mi o wizycie Siegmunda Dobersteina i jego małżonki w Strzelnie. Byli u niego i oczywiście zwiedzili pozostałości po młynie rozbudowanym przez Zygmunta Jaśkowiaka seniora przed wojną. Wówczas był to nowoczesny młyn motorowy, o którym pisałem w ostatniej opowieści z cyklu Spacerkiem po Strzelnie. Po wojnie ogromne trudności stawiano wujkowi Zygmuntowi juniorowi i cioci Ani Jaśkowiakom w odzyskaniu całej nieruchomości młyńskiej. Ówczesne władze widząc, że młyn w księdze wieczystej figuruje jako własność III Rzeszy, a następnie Siegmunda Dobersteina uznały obiekt jako mienie poniemieckie. Dopiero w 1946 roku te dwie pozycje właścicielskie zostały wykreślone i tak młyn mógł powrócić do prawowitych właścicieli.

Pośród Niemcami, którzy zajęli miejsca wysiedlonych Polaków znaleźli się w Strzelnie m.in.: lekarz chirurg Georg Bergmann z Łotwy; lekarz weterynarii dr Arthur Sauter; aptekarz Henkel; piekarze: Ewald Draeger, Hermann Lehmann, Richard Meyer, Herbert Neubauer; rzeźnicy: Münzberg i Hermann Wolter; fryzjerzy: Nikolaus Schidonis; ogrodnik: Arthur Lechelt, zbożowiec: R. Meyer; hotelarze: Axel Hübner, Gustaw Zehn; handlowcy: Johannes Büngener, Herbert Wagner; malarz Georg Sommermeyer; księgarz: Meta Meyer; rymarz Wilhelm Kunz; krawcy: Johan Meyer, Arnold Zittlau; szewc Otto Friedrich; stolarze: Emil i Karl Stenzel.            

Nie mam nic przeciw podróżom, nie mam nic jeżeli trącą one nutką sentymentu, szczególnie do miejsc dzieciństwa, młodości itp. Jestem przeciwny, jeżeli odbywają się one w zakłamaniu. Pamiętajcie, że setki rodzin strzeleńskich i setki rodzin chłopskich zostało wyrzuconych ze swoich własności i z podręcznym bagażem zostało wysłanych w bydlęcych wagonach do Generalnej Guberni. Tam w ciężkich warunkach bytowych musieli przeżyć okupację – wielu tam zmarło. Ich miejsca zajęli Niemcy ze Wschodu, znad Morza Czarnego, z krajów bałtyckich i z Besarabii. Niech przyjeżdżają, niech oglądają, ale wara od stwierdzeń, że była to ich własność – nigdy!

Zapraszam do Strzelna wszystkich tych, którzy mają czyste sumienia, nawet jeśli wówczas byli dziećmi.

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 119 Ulica Inowrocławska - cz. 15

Po „schwarzmeerówkach” przyszedł czas na przybliżenie dziejów posesji, która do 1939 roku była ostatnią w zabudowie miejskiej, do której w latach międzywojennych przylgnęło określenie „Nowy Młyn Parowy “. Długi czas była to ostatnia posesja znajdująca się w granicach miasta. W latach międzywojennych należała ona do Zygmunta seniora Jaśkowiaka, a po jego śmierci do Zygmunta juniora. Był to mój wujek, który 8 czerwca 1940 roku w Mogilnie poślubił siostrę mojej mamy Annę Woźną z Młyna Kawka, córkę Władysława i Marii z domu Martins. Już po wojnie w domu na młynie zamieszkała u swojego zięcia Zygmunta i córki Anny moja babcia Maria z córkami, moją mamą Ireną i ciocią Urszulą. Mama mieszkała na młynie do czasu wyjścia za mąż do 1946 roku, a ciocia Ula do 1952 roku. Z młynem Jaśkowiaków wiążą się nasze miłe lata dzieciństwa, dorastania i lata późniejsze, kiedy to często odwiedzaliśmy babcię do chwili jej śmierci w 1964 roku oraz przez następne lata ciocię Anię. Szczególnie w mej pamięci zapisał się duży ogród z polanką i altaną, mniejszy ogródek - warzywniak ze stawem nazywanym „kaczym dołkiem“ za młynem oraz drewutnia z kurnikiem i klatkami dla królików.    

Zygmunt senior Jaśkowiak w mundurze żołnierza pruskiego.

Ale opowieść o młynie zacznę od początku. Według opowieści cioci Ani Jaśkowiak w domu mieszkalnym, który oznaczony był dawniej numerem policyjnym 197, a współcześnie 22 funkcjonowała szkoła ewangelicka. Wystawiona została ona w połowie XIX w. i użytkowana była do czasu przeniesienia jej do większego budynku przy ul. Ścianki 5. Opuszczony budynek wraz z parcelą nabył, radny miejski, wspomniany już we wcześniejszym artykule przy okazji opisu kamienicy Inowrocławska 23, Niemiec Eduard Giese. Obok budynku szkolnego zamienionego na mieszkalny wystawił browar i założył plantację chmielu, surowca niezbędnego do produkcji piwa. Pozostałości tej rośliny przetrwały do czasów współczesnych i pamiętam, że porastały płoty wygradzające posesję od strony wschodniej i południowej. Giese produkował piwo jasne i można powiedzieć, że miał na nie monopol w mieście i regionie. W drugiej połowie XIX w. napój ten nadal cieszył się ogromnym powodzeniem i browar przynosił spore dochody. Już na początku XX w. strzeleńscy kupcy i restauratorzy zaczęli sprowadzać więcej gatunków piwa z dużych browarów poznańskich, toruńskich i bydgoskich. To sprawiło, że popyt na piwo Giesego zmniejszył się dość poważnie. W mieście powstały dwie rozlewnie piw sprowadzanych z zewnątrz - Osiński i Kaźmierczak. Tym sposobem Giesowie sprzedali browar wraz z domem mieszkalnym młynarzowi Józefowi Ogińskiemu i wyprowadzili się ze Strzelna.

Zygmunt senior z małżonką na rekonwalescencji w 1915 r.

Z mapy z 1893 roku możemy doliczyć się w mieście czterech wiatraków. Dwa przy ul. Młyńskiej (obecnie Powstania Wielkopolskiego, po jednym przy ul. Polnej (obecnie Tadeusza Kościuszki) niedaleko starego traktu do Bronisławia i na rozwidleniu pomiędzy ulicami Lipową i Stodolną (obecnie Michelsona). W pobliżu Strzelna po dwa wiatraki były w Młynach (Polacy Bogucki, Dopierała) i Stodołach, dwa młyny wodne w Bronisławiu (Niemcy Funke, Glesmer); po jednym w Książu, Ciechrzu, Żegotkach, Dąbku, Łąkiem i Ostrowie. W 1895 roku w Strzelnie młynarzami na wiatrakach byli tylko Niemcy: Dehnke, Greger i Kappel. Przed 1903 roku po Dehnke wiatrak przejął Heilemann. Wkrótce Greger wystawił duży trójkondygnacyjny, podpiwniczony młyn parowy. Zachodziła potrzeba, by przemiałem zajął się również ktoś z Polaków. Dlatego też Ogiński jako mistrz młynarski część browaru przebudował na młyn parowy i podjął w nim produkcję. Z początkiem 1927 roku Ogiński młyn sprzedał w polskie ręce. Nabywcą został właściciel podobnego młyna parowego z miejscowości Trzek koło Kostrzyna w powiecie średzkim (Środa Wielkopolska) Zygmunt (senior) Jaśkowiak. Już w sierpniu “Gazeta Bydgoska“ donosiła w pierwszej informacji z początków sierpnia, że do uruchomienia nowego młyna p. Zygmunt Jaśkowiak sprowadził nowoczesne urządzenie i sądzi, że jego nowy młyn będzie mógł iść w parze z innymi większymi młynami. Z drugiej informacji zatytułowanej Powiększenie młyna dowiadujemy się że: Pan [Zygmunt] Jaśkowiak, właściciel jedynego polskiego młyna na miejscu [w Strzelnie], wyposażył teraz swój młyn w najnowszej konstrukcji urządzenia automatyczne. To też dzięki temu będzie mógł współzawodniczyć z większymi młynami, a przede wszystkim z miejscową konkurencją, Niemcem, który na Polakach już dosyć się zbogacił. Sprężystemu przedsiębiorcy Szczęść Boże. Przedsiębiorczy młynarz szybko zjednał sobie nowych kontrahentów, zwiększając produkcję i asortyment wyrobów gotowych. W dwa lata później młyn jeszcze bardziej udoskonalił, montując nowe urządzenie napędowe - motor na gaz ssany PS 80.

Rodzina Jaśkowiaków: Zygmunt senior, Marta, Anna, Zygmunt junior

W moich zbiorach zachowała się dokumentacja techniczna obrazująca przemiany i stan młyna po modernizacji, którą załączam w tym artykule. Ponownie młyn został uruchomiony w listopadzie 1929 roku. Według dokumentacji wykonanej do celów katastralnych z 1949 roku młyn był budowlą murowaną czterokondygnacyjną (w tym piwnica) w bardzo dobrym stanie technicznym z pełnym wyposażeniem maszynowym do produkcji: mąk, kasz i śruty, ze zbiornikami na ziarno i produkty gotowe oraz otręby. Kompleks budynku młyna składał się z młyna właściwego i drewnianej rampy oraz z maszynowni oraz towarzyszących mu stajni i chlewów. Motor poza napędem młyna poruszał dynamo - urządzenie do produkcji prądu stałego 220 V, który poprzez generator rozsyłany był specjalną linią do szpitala powiatowego oraz do niektórych odbiorców indywidualnych i kilku lamp ulicznych. W tym miejscu wspomnieć należy, że zelektryfikowanie miasta nastąpiło dopiero na początku lat pięćdziesiątych. Wówczas też stopniowo eliminowano oświetlenie gazowe. Młyn posiadał transport własny w postaci dużego samochodu ciężarowego, półciężarówki, dwóch transportowych wozów konnych i bryczki towarowo osobowej.

Jaśkowiakowie w Strzelnie: 1. Na ciężarówce, 2. W gronie rodziny i pracowników, 3. Zygmunt senior z ojcem Wojciechem w młynie w Strzelnie.

Firma - młyny Jaśkowiaków prowadzona był wielopokoleniowo. W pierwszym znanym pokoleniu był pradziad Jakub, w drugim dziadek Wojciech jako młynarz prowadził młyn parowy w majątku ziemskim w Podstolicach, a następnie w Czerniejewie; w trzecim syn Zygmunt - senior właściciel młynów w miejscowościach Trzek i Strzelno oraz w czwartym wnuk Zygmunt - junior, po wojnie prowadził młyn po ojcu w Strzelnie.

Wojciech Jaśkowiak urodził się w 1855 roku jako syn młynarza Jakuba i Agnieszki z domu Kaczmarek. Przy ojcu wyuczył się zawodu młynarza. W 1885 roku zawarł w Kędzierzynie koło Niechanowa związek małżeński z 10 lat młodszą Stanisławą Seydą, córką miejscowego nauczyciela, który uczył w tutejszej szkole parafialnej i Katarzyny Rathke. Po ślubie zamieszkał wraz z żoną w Podstolicach (Tischdorf), gdzie był młynarzem w dużym majątkowym młynie parowym. Tam 25 sierpnia tegoż roku urodziła się małżonkom córka Eufrozyna, a 12 września 1887 roku syn Zygmunt. Jaśkowiakowie mieli jeszcze dzieci: Stefanię, Telesfora, Melanię, Janinę i Kazimierę. Następnie przeniósł się do Czerniejewa, gdzie również prowadził młyn majątkowy hrabiów Skórzewskich. Przy nim pierwsze szlify młynarskie zdobywał kolejny Jaśkowiak, Zygmunt Senior. W Czerniejewie w 1907 roku związek małżeński zawarła córka Wojciecha Eufrozyna, która poślubiła Maxa Adolfa Wirtha, Niemca wyznania ewangelickiego, 26-letniego młynarza.

Anna Jaśkowiak (stoi za nauczycielem w ciemnej sukience) jako uczennica Szkoły Wydziałowej w Strzelnie

Anna w mundurze...

W ogrodzie. Marta Jaśkowiak z córką Anną i gośćmi

Syn Zygmunt, który później nabył młyn w Strzelnie, po ukończeniu nauki w zawodzie młynarskim odbył służbę wojskową w Szczecinie. Po jej ukończeniu, w 1911 roku zawarł w Nekli związek małżeński z  Martą Kammler, urodzoną 15 stycznia 1890 roku w Nekli w powiecie średzkim, córką Józefa i Idy z domu Knittel. W 1912 roku urodził się małżonkom syn Zygmunt junior, a 22 lipca 1916 r. w Nekli córka Anna. W 1914 roku Zygmunt senior został zmobilizowany i wziął udział w I wojnie światowej. Walczył w szeregach 46. Pułku Piechoty im Hrabiego Kirchbacha (1 Dolnośląski), w 1 batalionie 4 kompanii. Jednostka swój garnizon miał w Poznaniu, a stacjonowała w czasie pokoju w Wrześni. Pod koniec 1914 r. został ranny i urlopowany. Rekonwalescencję spędził w domu z małżonką i synem. Po zakończeniu działań wojennych i odzyskaniu niepodległości, Zygmunt senior Jaśkowiak kupił młyn parowy w Trzeku pod Kostrzynem. Po kilku latach, z początkiem 1927 r. nabył młyn w Strzelnie i tutaj, na Kujawy rodzina się przeniosła wraz z ojcem Wojciechem.

Zygmunt - senior, poza działalnością gospodarczą prowadził aktywną działalność społeczną. Szczególną pasją darzył strzeleńskie Kurkowe Bractwo Strzeleckie, które odrodziło się 22 stycznia 1922 r. Wcześniej, bo od 1848 r., funkcjonowało podobne bractwo, ale o charakterze niemieckim. W zbiorach domowych Państwa Jaśkowiaków przechowywano liczne trofea zdobyte podczas rozlicznych zawodów, szczególnie tych o miano Króla Żniwnego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego. Jedno z trofeów stanowiące III nagrodę, zdobyte 19 września 1926 r. na załączonym zdjęciu. Król Żniwny wyłoniony w wyniku konkursu strzeleckiego fundował pozostałym braciom kolację zakrapianą przednimi nalewkami, których produkcją zajmowały się miejscowe destylarnie. Jedna z nich prowadzona była w Rynku przez Karola Rittera, chociaż produkowali je również inni detaliści na zaopatrzenie własne, jak chociażby słynna „Bukałówka” czy „Farmerówka” Wojciecha Rucińskiego. Kilkakrotnie Królem Żniwnym zostawał Zygmunt - senior Jaśkowiak. Wspominano onegdaj w kręgach rodzinnych, iż małżonka jego słynęła z wyrobu wyśmienitych pączków pieczonych na gęsim smalcu, którymi raczyła gości odprowadzających do domu nowo obranego Króla. Poza pasją strzelecką Jaśkowiak należał również do Towarzystwa Hodowców Gołębi Pocztowych, w którym pełnił funkcję skarbnika.

Rysunki nowego młyna motorowego - 1949 r.

 

Po koniec lat 30. XX w. Zygmunt junior odbył praktykę czeladniczą w zawodzie młynarskim w Młynie Kawka, pod bacznym okiem swojego przyszłego teścia Władysława Woźnego - mojego dziadka. Zgodnie z obowiązującymi przepisami cechowymi nie mógł wykonywać nauki poprzedzającej uzyskanie uprawnień mistrzowskich w młynie rodzinnym u ojca. Tam poznał córkę Władysława i Marii z domu Martins, Annę Władysławę Woźną - swoją przyszłą żonę. Anna była najstarszą córką Woźnych, urodziła się 9 czerwca 1922 roku w Gołańczy. Już w czasie wojny, po aresztowaniu przez Niemców ojca Władysława, Anna 8 czerwca 1940 roku w Mogilnie poślubiła Zygmunta juniora Jaśkowiaka.

Zygmunt i Anna Jaśkowiakowie 

W czasie okupacji młyn zajął Niemiec Doberstein, brat miejscowego policjanta (wątek okupacyjny młyna omówię w kolejnym artykule). Jaśkowiakowie zostali wyeksmitowani z młyna i zamieszkali przy ul. Kościelnej 7. Zygmunt senior zmarł 9 marca 1943 roku. Po wojnie młyn powrócił w ręce syna przedwojennego właściciela, Zygmunta juniora. Prowadził on go do czasu jego bezprawnego przejęcia przez Państwo Polskie. Zygmunt junior przebranżowił się szybko i zatrudniony został jako magazynier w Państwowym Ośrodku Maszynowym w Strzelnie. Kilka lat młyn stał niewykorzystywany, ulegając stopniowemu rozszabrowaniu przez pracowników młyna geesowskiego, przejętego po Niemcu Gustawie Gregerze i jego synu Oskarze. Tragedią dla Jaśkowiaków stały się dni, kiedy, to na ich oczach, do młyna wpadły ekipy pegeerowskie i wyrwała z jego wnętrza wszystkie metalowe urządzenia. Również i ja byłem tego świadkiem. Następnie załadowano je na przyczepy ciągnikowe i wywieziono na bocznicę kolejową przy starym dworcu. Tam wypełniono sprawnymi urządzeniami cały, specjalnie podstawiony wagon. Maszyny pojechały do huty, na przetop. W latach sześćdziesiątych młyn odgrodzono od posesji mieszkalnej płotem i uruchomiono na jego bazie pegeerowską mieszalnię pasz, która funkcjonowała do lat osiemdziesiątych XX w. Poszczególni kierownicy, a byli nimi: Erwin Kosiorek, Henryk Szczepaniak i Kazimiera Nowakowska odnosili się do właścicieli młyna z szacunkiem i praca, jak i pracownicy mieszalni nie rodziły konfliktów. Jaśkowiakowie mieli czwórkę dzieci: Rogera - dyrektora Tartaku w Miradzu, Krystynę, Romana i Alinę. Zygmunt zmarł w 1982 r. i został pochowany na starym cmentarzu przy ul. Kolejowej.

Woźni z Kawki - 1937 rok: Paweł, Irena z Ulką i Anna

U Jaśkowiaków w Ogrodzie 1946 rok: Anna z synem Rogerem, siostra Irena Woźna z narzeczonym Ignacym Przybylskim, Zygmunt z córką Krystyną, z tyłu Marta i Anna Jaśkowiak

U Jaśkowiaków na młynie w ogrodzie - 1946 rok: Ignacy i Irena Przybylscy

Z początkiem lat dziewięćdziesiątych ogołocony młyn i budynki towarzyszące odzyskała Anna Jaśkowiak, żona śp. Zygmunta juniora. Udowodniła tym czynem jego bezprawne zawłaszczenie, przez władzę ludową. Następnie sprzedała obiekt sąsiadowi Stanisławowi Dobrzyńskiemu. Ten zaadaptował budynek główny pod potrzeby swojej działalności gospodarczej, uruchamiając w nim stację obsługi samochodów, a pozostałe obiekty rozebrał. Dom mieszkalny nabyła osoba prywatna, a Anna wyprowadziła się w 2005 r. do Bydgoszczy i zamieszkała u córki Aliny. Zmarła w wieku 98 lat w minionym 2020 roku. Spoczęła w Bydgoszczy na cmentarzu parafialnym pw. św. Krzyża przy ul. Artyleryjskiej. 

 W marcu 2008 roku otrzymałem od wnuczki Zygmunta Jaśkowiaka - seniora, Ulki Mińskiej-Marciniak z Poznania, cały pakiet zdjęć archiwalnych, w tym z moimi rodzicami. Generalnie przedstawiają one rodzinę Jaśkowiaków. Dużą część z nich, uzupełnioną o zdjęcia od cioci Ani Jaśkowiak z Bydgoszczy, zamieszczam na bloogu. Do młyna powrócę jeszcze, ale w bardziej sentymentalnym opowiadaniu, z którym to jestem emocjonalnie związany, a które to onegdaj napisałem.