Spacerkiem po Strzelnie - cz. 187 Ulica Michelsona - cz. 6

Przy ulicy Michelsona nasi przodkowie nie stawiali okazałych kamienic, siedzib urzędów ani budynków użyteczności publicznej. Jak wspomniałem w pierwszej części opowieści, spełniała ona funkcję gospodarczą z ukierunkowaniem na charakter rolniczy. Nawet okres bumu rozwojowego miasta z przełom XIX i XX stulecia nie zmienił tego stanu. Co prawda powstało wówczas kilka piętrowych, wielorodzinnych domów, ale nie przyczyniły się one do zapoczątkowania zwartej, ulicznej zabudowy. Do dzisiaj ten stan zachował się, a na jego utrwalenie wpływ ma niewątpliwie spotęgowany tranzytowy ruch uliczny i choć jednokierunkowy, to nadal bardzo duży (droga krajowa nr 25). 

Tuż przy wcześniej opisanym domu spod numeru 25 stoi doń przyklejona niemalże bliźniacza kamieniczka pani Sobczakowej. Jest to budowla czteroosiowa, jednopiętrowa, nakryta dachem papowym i oznaczona numerem 27. Pozbawiona jakichkolwiek detali i elementów stylowych nie skupia na sobie uwagi potencjalnego poszukiwacza małomiasteczkowych perełek architektonicznych. Obecna właścicielka przez wiele lat, do czasu przejścia na emeryturę kierowała finansami szkół gminnych. Tutaj też mieszkał wraz z rodziną mój kolega Zygmunt Czubachowski, zastępca dyrektora SKR Strzelno i wieloletni pracownik strzeleńskiej Chłodni, wielki miłośnik historii II wojny światowej.

Po drugiej stronie ulicy widzimy dwa charakterystyczne budynki. Pierwszy z nich oznaczony numerem 12/1 to piętrowy dom w stylu willi ogrodowej z dużym, od strony południowej, wygrodzonym betonowymi tralkami tarasem i balkonem. Od frontu znajdują się dwutraktowe, również przyozdobione tralkami schody prowadzące do wejścia głównego. Ich charakterystycznymi, elementami są betonowe odlewy lwów, ustawione przy wejściu na nie. Dom wraz z dużym ogrodem stanowi własność państwa Janików. Tuż za tą parcelą trafiamy na piętrowy dom zbudowany w formie oficyny, na fundamentach starego garażu - warsztatu należącego przed laty do mechanika samochodowego Czekały. Przed nim prowadził w tym miejscu swój zakład mistrz kowalski Albert Siupka, dzieląc niegdyś tę dużą posesję, bo sięgającą ul. Ścianki ze swoim szwagrem Leonem Gądeckim, ojcem abpa Stanisława. Po Czekale warsztat prowadził jego uczeń, a po nim wybudowany został od strony ulicy Świętej Anny, do dzisiaj stojący niewielki pawilon, w którym mieścił się zakład fryzjerski pani Janiszewskiej. Obecny budynek mieszkalny wraz z parcelą stanowi własność rodziny Rybczyńskich. Z seniorką panią Kazimierą przed laty byłem sąsiadem, mieszkając przy ulicy Inowrocławskiej 1, a Rybczyńscy pod 2.

Wracając ponownie na zachodnią stronę ulicy stajemy przed posesją oznaczoną numerem 29. Jest ona nietypowa gdyż dopiero w jej głębi znajdujemy w cieniu dwóch starych kasztanowców stary parterowy dom. Jego cechą charakterystyczną jest niewielka facjata w połaci dachowej strychu. Znajduje się ona na osi głównej, nad wejściem do budynku. W jej ścianie frontowej widzimy półokrągło wykończone niewielkie okno. Budowla jest pięcioosiowa z czterema niewielkimi okienkami w linii poddasza i nakryta jest dwuspadowym dachem papowym. Od niepamiętnych lat dom ten stanowił własność rodziny Zielińskich i nadal znajduje się w rękach przedstawicielki rodu Zdzisławy Zielińskiej. Na placu przed domem stała dawniej lokomobila - maszyna o napędzie parowym i jakiś sprzęt rolniczy. Były to lata 60. XX w. W okresie zaborów oraz w latach międzywojennych ta, jak i sąsiednia posesja należały do rodziny Mantheyów. Głowa rodziny Gottlieb był mistrzem kowalskim. Wraz z synem Gustavem specjalizował się w produkcji bryczek oraz wozów transportowych. Jego dodatkowym zajęciem było świadczenie usług agregatem omłotowym wśród okolicznych rolników oraz prowadzenie olejarni.

W głębi zdjęcia budynek z zamurowanymi otworami na wrota to dawna olejarnia i odlewnia żeliwa

W latach powojennych usługi kowalsko-omłotowe świadczył po Mantheyu Zieliński i to po nim były stojące przed domem maszyny. W latach 70. XX w. na kilka lat starą kuźnię wydzierżawił mój familiant, wuj Stanisław Nowak, który wcześniej swój zakład prowadził przy ul. Lipowej u kołodzieja Olejnika. Pamiętam, będąc chłopcem biegałem do kuźni wuja, ale tej przy Lipowej. Co to była za frajda ciągnąć łańcuch zakończony drewnianą rączkę od wora powietrznego i dmuchać w palenisko. Przy tej okazji poznałem pracę w kuźni; podkuwanie koni, ostrzenie lemieszy, napraw maszyn rolniczych i nakładanie obręczy na drewniane koła do wozów i bryczek, które wcześniej wykonał kołodziej Olejnik. Ale stary Gottlieb Manthey przed wojną na sąsiedniej posesji nr 31 posiadał jeszcze Olejarnię, czyli fabryczkę do wyciskania i przerabiania oleju roślinnego. Już później, po wojnie olejarnię przerobiono na odlewnię żeliwa, w której powstawało wiele przeróżnych kształtek, pokryw, fajerwerków - krążków do kuchni węglowych, kolan i rur żeliwnych itd. Firma ta była zakładem podległym miejscowej Komunalce, czyli Zarządowi ZGKiM. Olejarnię, a później odlewnię poprzedzał wąski, piętrowy budynek mieszkalny na kształt oficyny podwórzowej. Dawno temu mieszkał tutaj mój kolega Waldek Krzewina, późniejszy wieloletni dyrektor i prezes Banku Spółdzielczego w Kruszwicy. Od jego ojca Franciszka dowiedziałem się mnóstwo ciekawych opowieści o naszym mieście.

Wśród członków Zarządu OSP Strzelno siedzi trzeci od lewej komendant dh Franciszek Krzewina

O panu Franciszku można powiedzieć bardzo dużo dobrego, zatem pozwólcie, że przytoczę jego biogram. Był on żołnierzem września 1938 roku, z zawodu blacharzem, a ze społecznego obowiązku oddanym i ofiarnym strażakiem - działaczem OSP Strzelno.

W latach 1930-1932 odbył służbę wojskową w 2. kompani balonów obserwacyjnych Baonu Balonowego w Toruniu, w specjalności strzelca obsługi km. W sierpniu 1939 roku został zmobilizowany, trafiając do jednostki macierzystej w Toruniu. Wziął udział w wojnie obronnej walcząc m.in. w bitwie pod Kutnem i w obronie Warszawy. Do niewoli dostał się 29 września 1939 roku, a 6 października w trakcie transportu jeńców do stalagu zbiegł i powrócił do Strzelna. Z początkiem okupacji został wyznaczony przez Niemców za zakładnika - na wypadek rozruchów i wystąpień mieszkańców. Przez cały ten czas pracował w firmie budowlanej Otto Schultza, która mieściła się przy ulicy Powstania Wielkopolskiego 42, w obiektach po byłej firmie Edmunda Grzeszkowiaka. U Niemca wykonywał prace blacharsko-dekarskie.

Po wojnie pracował w PGR, MPGKiM, a następnie we własnym zakładzie blacharskim. Przez cały ten czas aktywnie działał w straży pożarnej, do której wstąpił już w 1926 roku, jako 16-letni chłopiec. Przeszedł wszystkie szczeble kariery strażackiej od szeregowca do naczelnika strzeleńskiej OSP. Zawsze był ofiarnym i czynnym strażakiem, brał udział w licznych akcjach gaśniczych ratujących mienie strzelnian oraz szkolił miejscową młodzież. Doceniony za swoje oddanie służbie odznaczony został licznymi medalami resortowymi począwszy od wzorowego strażaka, poprzez brązowy, srebrny i złoty medal za zasługi dla pożarnictwa, a w 1994 roku przez Prezydenta RP Brązowym Krzyżem Zasługi. Poza tymi odznaczeniami wyróżniony był: Medalem Za udział w wojnie obronnej 1939, Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945, Medalem za Warszawę Obrońcom Bojownikom Oswobodzicielom.

Franciszek Krzewina zmarł w wieku 87 lat, 20 października 1997 roku i został pochowany na starej strzeleńskiej nekropoli.

Foto.: Heliodor Ruciński, Google Maps, archiwum bloga.

     

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 186 Ulica Michelsona - cz. 5

W górnym rzędzie pierwszy od lewej Ildefons Basiński - Rynek w Strzelnie pod nieistniejącym już dzisiaj kościołem ewangelickim

Gdy sprawdziłem, kiedy to ostatnio spacerowałem po Strzelnie, włosy mi się zjeżyły i nie dziwota, bo było to ponad trzy miesiące temu. A wszystko to przez te urozmaicenia treści bloga, by nie był on monotematyczny. Tak więc pomiędzy spacerki wstawiam inne historie, dalsze i bliższe naszemu miastu. Było o Dąbrówce, o Sławsku Dolnym - niebawem dokończę, o dziejach i tej już czwartej, ostatniej peregrynacji Jasnogórskiej Ikony, o rabinie Sternie i wielu innych tematach. Ta różnorodność wynika z pierwotnych założeń programowych, w których określiłem siebie jako regionalistę piszącego o dziejach pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Dzisiaj kontynuuję opowieść o ul Michelsona i zacznę ją od posesji nr 23. Należy ona do małżonków Marioli i Wojciecha Rutkowskich. W tym budynku, poza mieszkaniem obojga, znajduje się również siedziba znanej Firmy MUR-MAN Rutkowski - Trzecki Sp. J. w Strzelnie, o której napiszę niżej.

Dawniej Cała posesja prezentowała się nieco inaczej, gdyż jej południowa połowa stanowiła mieszkanie właściciela Klemensa Trzeckiego i jego rodziny, a północna część gospodarczą z formą bramy przejazdowej przez budynek. Pan Klemens był znanym w mieście rzemieślnikiem, - mistrzem zduńskim, wykonującym niegdyś bardzo popularny fach. Pamiętać musimy, że jeszcze w nie tak dalekiej przeszłości, w każdym niemalże pomieszczeniu mieszkalnym znajdował się piec kaflowy (nazywany potocznie kachlokim), a w kuchniach tzw. platy, czyli kuchnie węglowe - trzony kuchenne, które później zastąpiły blaszane Westfalki. Zduni budowali i remontowali, czyli przestawiali piece kaflowe - kuchenne platy i piece w pokojach. Długo by opowiadać o tych grzejnikach, pięknych i reprezentacyjnych w salonach, mniej ozdobnych w pokojach sypialnych.

Pierwszy od prawej Klemens Trzecki - przemarsz podczas wizyty gen Józefa Hallera w Strzelnie

Pamiętam jako chłopiec, że korzystaliśmy z usług pana Klemensa. Do wykonywania swojego fachu potrzebował dużo dobrej jakości gliny, którą pozyskiwał w lecie i gromadził ją w specjalnym pomieszczeniu, by móc zimą naprawiać różne awarie pieców. Poza okresem grzewczym, czyli latem przeprowadzał planowe remonty kapitalne pieców kaflowych. Polegały one na rozbiórce starego pieca i wymianie palenisk i kanałów grzewczych, budowanych zazwyczaj z cegły szamotowej i zwykłej - ręcznie wyrabianej (palcówki) oraz wyklejaniu całości wnętrza pieca gliną. Było to tzw. przestawienie pieca. Po wykonaniu tej czynności należało piec delikatnie przepalić, by stopniowo osuszyć jego wnętrze. Tak więc, pierwsze palenie było papierami i tekturami, później przez kilka dni drzewem, a na końcu węglem. Zduni w swej pracy posługiwali się narzędziami takimi jak: węgielnicą zduńską, nożem do obcinania kafli, młotkiem zduńskim małym i dużym, punktakiem (dornikiem), kamieniem szlifierskim, wzorcem, poziomicą zduńską, prawidłem - liniałem, blaszką aluminiową, szczypcami kaflarskimi i przecinakiem. 

Klemens Trzecki (1912-1986) wywodził się ze znanej w Strzelnie oraz regionie rodziny zduńskiej Jana Trzeckiego i Marii z domu Stube. Był w drugim pokoleniu przedstawicielem tego zawodu. Obok jego ojca tym fachem parał się również stryj Tomasz i jego dzieci. Poza pracą zawodową aktywnie działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół“ i Ochotniczej Straży Pożarnej.       

Niejako kontynuacją zakładu zduńskiego, czyli tradycji budowlanych pana Klemensa jest powstała jeszcze za jego życia Firma MUR-MAN Rutkowski-Trzecki Sp. J. w Strzelnie. Istnieje ona od 1985 roku i założona została przez zięcia Wojciecha Rutkowskiego, absolwenta Wydziału Budownictwa Lądowego Politechniki Poznańskiej. Początkowo był to zakład remontowo-budowlany, który zatrudniał 2, a potem 5 pracowników. Wznosił małe obiekty-głównie domy jednorodzinne oraz wykonywał drobne remonty. Z biegiem lat spółka poważnie się rozrosła i realizowała coraz większe i trudniejsze zadania. Dziś dysponuje kilkudziesięcioosobową wykwalifikowaną kadrą. Firma prowadzi prace na terenie całego kraju - ostatnio również za granicą - świadcząc profesjonalne usługi budowlane.

Czas, jaki firma MUR-MAN funkcjonuje na rynku lokalnym, pozwolił wypracować solidną markę głównie dzięki fachowości i rzetelności wykonania prowadzonych inwestycji. Firma jest spółką rodzinną, której udziałowcem jest syn Klemensa a szwagier Wojciecha Rutkowskiego, Paweł Trzecki. Obok stricte dochodowych prac firma znana jest z działalności pro społecznej. Jej dziełem jest renowacja Pomnika Pamięci Poległych i Pomordowanych Mieszkańców Strzelna i Okolicy w Latach 1939-1945, który znajduje się w Plantach Miejskich oraz pomnika nagrobnego powstańca styczniowego Ludwika Jasińskiego na starej strzeleńskiej nekropoli. Nadto firma sponsorowała wiele dzieł Towarzystwa Miłośników Miasta Strzelna.

Kolejną posesją, obok której nie sposób przejść obojętnie jest niewielka kamieniczka pod numerem 25. Przywołuję ją z racji onegdaj zamieszkiwania w niej mojego kolegi z lat szkolnych Marka Dybały, z którym łączyło mnie wiele przygód szkolnych i mile, a przy tym towarzysko spędzonych chwil. Razem chodziliśmy do Technikum Rolniczego w Bielicach. Wiele naszych przygód było zbyt osobistych, aby o nich pisać, jak chociażby nasza nocna wyprawa do królestwa pani Lodzi - czyli do kuchni internackiej itd., itp. Po ukończeniu szkoły Marek osiadł w Kamieńcu i tam był kierownikiem gospodarstwa, a ja pozostałem w Strzelnie…  

W górnym rzędzie pierwszy od lewej Ildefons Basiński

Osobą, która tutaj również mieszkała był wujek Marka, legenda życia kulturalnego naszego grodu, blisko związany z miejscowym Domem Kultury Ildefons Basiński. Był on również wujkiem mojego brata Wojciecha, jako stryj jego żony Marii z Basińskich. Osobiście pana Ilusia - tak zwracali się przyjacielsko do niego jego rówieśnicy - znałem osobiście i wiele czasu razem przegadaliśmy, bawiąc w Przyjezierzu, czy w Domu Kultury lub na przeróżnych imprezach.

W górnym rzędzie drugi od lewej Ildefons Basiński

Pozwólcie, że przywołam postać pana Ilusia, jak nazywali naszego bohatera koledzy i bliscy znajomi. Ildefons Franciszek Basiński poza tym, że był pracownikiem umysłowym branży budowlanej dał się poznać jako niezwykle aktywny działacz na niwie kulturalnej. W tamtych czasach, czyli latach mojej młodości mawiano, iż jest omnibusem wszelkich poczynań kulturalnych Strzelna. Był współzałożycielem Towarzystwa Miłośników Miasta Strzelna i do tego wytrawnym regionalistą. Urodził się 30 października 1919 roku w Pleszewie, jako syn Kazimierza - urzędnika pocztowego i Wandy Komorskiej. Był absolwentem Szkoły Wydziałowej w Krotoszynie. Po sprowadzeniu się wraz z rodziną do Strzelna Ildefons od 1937 roku rozpoczął pracę jako pracownik umysłowy w Zarządzie Gminy Strzelno-Północ. Czas okupacji niemieckiej spędził na wygnaniu w Puławach w Generalnej Guberni. Po zakończeniu działań wojennych i powrocie do Strzelna ponownie został zatrudniony w ZG Strzelno-Północ, w której w latach 1950-1953 piastował funkcję przewodniczącego Gminnej Rady Narodowej Gminy Strzelno-Północ.

Pierwszy od lewej Ildefons Basiński

Po latach pracy w organach administracji terenowej w latach 1953-1981 pracował w sektorze budowlanym, jako kierownik zaopatrzenia w przedsiębiorstwach Budownictwa Rolniczego i Budownictwa Komunalnego w Mogilnie. Po przejściu z dniem 1 stycznia 1982 roku na emeryturę oddał się pracy na niwie kulturalnej, którą to uprawiał od początku zamieszkania w Strzelnie. Był członkiem Chóru „Harmonia“ i działającego przy nim Kółka Scenicznego. W latach powojennych włączył się w działalność sportową w MLKS „Kujawianka“. Od 1960 roku prezesował Chórowi „Harmonia“. Od chwili powstania w 1960 roku Domu Kultury pełnił w nim funkcję przewodniczącego rady programowej. Był współzałożycielem kółek, muzycznego, scenicznego i tanecznego. Bardzo aktywnie działał w Klubie Seniora. Dał się poznać jako znakomity konferansjer i kabareciarz, prowadząc uroczystości, akademie i wszelkie imprezy kulturalne, odbywające się w Strzelnie.  

Ildefons Basiński zmarł 3 maja 1993 roku, wpisując się złotymi zgłoskami w kulturalną kronikę naszego miasta.

 W rok później rozpocząłem pracę na stanowisku kierownika Domu Kultury w Strzelnie. Pamiętam, że przy każdej sposobności przywoływaliśmy śp. Ildefonsa Basińskiego. Często korzystaliśmy z jego wzorców podczas organizowania wszelkiego rodzaju uroczystości i imprez. Dzisiaj w kamieniczce tej zamieszkuje rodzina Ewy Dybała-Wiśniewskiej oraz moja bratanica Ariana, wraz ze swoją rodziną.

Foto.: Heliodor Ruciński i archiwum bloga

 

Unikatowe zdjęcia ze Strzelna

Rzeczą nieodzowną w każdej rodzinie i w każdym szanującym się domu był przepastny album ze zdjęciami. W domach, które często przyjmowały gości, spoczywał on na widocznym miejscu, na niewielkim stoliczku, przy którym stały dwa fotele. W mniej odwiedzanych domostwach skrywany był w regale z książkami lub w szufladzie z rodzinnymi pamiątkami. Dostęp do niego miała pani domu, która w niekończących się opowieściach, wspominając swoje pociechy lub rodzinne uroczystości ilustrowała je zdjęciami z albumu. Dziś zapraszam Was do mojego domu, do zajęcia miejsca przy wirtualnym stoliczku i obejrzenia zdjęć sprzed ok. czterdziestu lat.

Oczywiście nie są to zdjęcia rodzinne, lecz dokumentujące architekturę Wzgórza Świętego Wojciecha. Wykonane one zostały podczas badań archeologicznych i dokumentują początek zmian na wzgórzu - w trakcie prac, jak i tuż po ich zakończeniu. Przypomnę, że archeolodzy bawili u nas pod kierownictwem prof. Jadwigi Chudziakowej w latach 1981-1986. Plonem tych prac, poza wynikami naukowymi i artefaktami są liczne zdjęcia, z których kilkanaście zamieszczam w „gościnnym albumie“. Pochodzą one z Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i znajdują się w potężnej kolekcja fotograficzna Wacława Górskiego. 

Zapraszam!

Rabin Stern i śmierć w synagodze (1878) - cz. 2

W rok po obchodach 25-lecia pełnienia posługi rabina w Strzelnie, 7 października 1878 roku w wielkie święto żydowskie Jom Kipur, zwane również „Dniem Pojednania“, jak grom z nieba spada na tutejszych wyznawców judaizmu wielka tragedia. Nastał prawdziwy sądny dzień, o którym napisano: Dziś około godziny 11:30 wydarzyło się w naszym mieście straszne nieszczęście. Zawalił się dach synagogi, a świątynia z wielbicielami, z powodu dzisiejszego nabożeństwa świątecznego była wypełniona po brzegi. Około trzydzieści osób, w tym kobiety, a wśród nich niektóre w błogosławionym stanie, zostało poważnie rannych. Młody subiekt handlowy został tak mocno uderzony spadającym gruzem, że wyniesiono go z poważnymi ranami głową i całego zakrwawionego. Będąc w beznadziejnym stanie zmarł po kilku godzinach. Kobieta z jednej z najbardziej szanowanych lokalnych rodzin uderzona spadającą belką doznała złamania kręgosłupa, natomiast inną wyniesiono z głęboką ranę czoła. Wiele osób obecnych w synagodze wyskakiwało przez osadzone na wysokość człowieka okna. Większość z nich raniła sobie przy tym twarze i dłonie odłamkami szkła. Rozdzierające serce sceny rozgrywały się, gdy jęczących, ciężko rannych wynoszono ze świątyni i przekazywano na dziedzińcu ich rodzinom. Jeszcze tak niedawno ludzie ci weszli do świątyni w dobrym zdrowiu, a teraz wynosi się ich w tak strasznym stanie. Do tej pory nie udało się ustalić, kto jest odpowiedzialny za ten wypadek.

Aby wydostać kobiety z chóru na zewnątrz (z tzw. babińca) trzeba było wydobywać je przez okna. W tym celu ratujący mężczyźni wspinali się po wynajętych od strzelnian drabinach, gdyż wejścia były zatarasowane od wewnątrz gruzem, belkami i deskami z zawalonego stropu. Jak czytamy dalej: - Strop składał się z belek poprzecznych, do których od spodu były poprzybijane deski i listwy. Te były tynkowane gliną i wapnem i całość runęła na wiernych. W opisie podano, że w synagodze znajdował się chór, czyli galeria - balkon pełniący funkcję wydzielonego miejsca dla kobiet. Wewnątrz znajdowały się schody prowadzące na balkon dla kobiet i dzieci. Prawdopodobnie znajdował się on po stronie zachodniej budowli, nad wejściem głównym do synagogi o czym świadczą widoczne na jednym ze zdjęć małe prostokątne okna na wysokości piętra. Babiniec - balkon był on cechą charakterystyczną wnętrza, zwieńczony był balustradą z drewnianą kratą i wsparty na kolumnach.

Już po katastrofie 30 października 1878 roku korespondent strzeleński informował czytelników: - Jest już pewne, że dach synagogi z roku na rok stawał się coraz bardziej osłabiony, a to na skutek częstych napraw dachu krytego dachówką. Zwalona główna belka stropowa była całkowicie spróchniała. Stwierdzono, że zwalony gruz zablokował drzwi w taki sposób, że nie można było wydostać się z synagogi. Kobiety trzeba było wyciągać przez okna po drabinach, wydobywając je na zewnątrz. Ten fakt zablokowania drzwi należy uznać za wielkie dobrodziejstwo, bo gdyby wejścia były wolne, to mogło dojść do podobnej katastrofy, jaka miała miejsce wcześniej w Ostrowie (Wielkopolskim). Wówczas przy panującej panice wydostający się z wnętrza synagogi tłum zatratował wiele osób i wiele ranił (zginęło tam 19 osób). Ostatecznie podano, że w czasie katastrofy w strzeleńskiej synagodze było ok. 500 osób - 1 osoba zginęła, a 16 zostało rannych. Po dwóch latach, dzięki staraniom gminy żydowskiej i całej jej społeczności, odbudowano synagogę w takim kształcie, w jakim przetrwała do 1940 roku.

Kolejnym, tym razem doniosłym i chwalebnym wydarzeniem w życiu rabina i kantora Joachima Sterna był złoty jubileusz pożycia małżeńskiego, który obchodzony był przez całą wspólnotę 17 sierpnia 1884 roku. Żydowska społeczność Strzelna prowadziła na długo przed tą datą szeroko zakrojone przygotowania, aby godnie uczcić to piękne święto. Jak głoszono: - życiorysy obojga małżonków, dobrych sług Boga jaśniały przez cały ten czas ogromnym i szlachetnym charakterem, gruntownym wykształceniem naukowym i niestrudzoną życzliwością świecącej gwiazdy. Niech jeszcze długo świeci i świeci jasno i przyjaźnie do końca życia ku uciesze ich bliskich i niezliczonych przyjaciół oraz jako ozdoba tutejszej społeczności. (Cottbus, 1 lipca 1884 r. A. Zadeck, Cantor).

Żydzi strzeleńscy przed swoimi sklepami

Uroczystość złotego jubileuszu poprzedziła laudacja skierowana na ręce rabina: - Piękne sukcesy, które nasi wybitni koledzy osiągnęli dzięki sumiennej pracowitości, powinny nas zachęcać i pobudzać do wysokich celów, które oni osiągnęli poprzez szlachetne dążenia. Powinny one nas wznosić i wzmacniać; ofiarne oddanie, z jakim te dzielne umysły oddają się swej świętej służbie, skłaniają nas wszystkich do gorliwego naśladowania, do niestrudzonego wypełniania obowiązków. Wychodząc naprzeciw naglącej prośbie niektórych drogich kolegów, chcę się zobowiązać do zaprezentowania moim słabym piórem miniaturowego obrazka czcigodnego, zasłużonego kolegi i zaprezentowania go czytelnikom tych stron. Można słusznie powiedzieć o tym prawdziwym kapłanie Najwyższego, który od 32 lat pełni w Strzelnie funkcję kantora, kaznodziei ku największej satysfakcji swego zgromadzenia, które zawsze z radosną dumą spogląda na swego ojcowskiego proboszcza. Mowa jest o rabinie Joachimie Sternie ze Strzelna w prowincji poznańskiej.

Przewodniczący strzeleńskiego Kahału Adolph Lesser

Przebieg jubileuszu opisany przez nauczyciela religii Israela Bacha:

Rabin Stern, który od 42 lat jest pastorem i od 33 lat stara się prowadzić członków swojej lokalnej społeczności w zgodzie i harmonii w oparciu o przepisy religijne, założył kilka instytucji charytatywnych i pod każdym względem zasłużył sobie na szacunek i podziw swoich parafian, jak również współobywateli miasta Strzelna. W uroczystości wzięło udział sześcioro dzieci szczęśliwej pary z Berlina, a także wnuki oraz inni krewni i przyjaciele, którzy na jubileusz przybyli z daleka. Od rana uczniowie szkoły żydowskiej śpiewali jubilatom serenady. Następnie zjawił się zarząd synagogi i przedstawiciele zgromadzenia, członkowie zarządów wszystkich stowarzyszeń założonych przez jubilata, wręczając adresy okolicznościowe. Spośród wszystkich zgromadzonych i w ich imieniu przemówił dyrektor synagogi, głosząc pod adresem jubilatów wzruszającą mowę. Po południu z życzeniami przybyli członkowie magistratu i radni miasta oraz przedstawiciel szkoły protestanckiej. Wieczorem w domu szczęśliwej pary odbył się uroczysty posiłek, który ubogacił swoim wykładem jubilat.

Niech Bóg sprawi, że ta para będzie silna i radosna przez długi czas i niech nasz rabin otrzyma błogosławieństwo pracy w naszej społeczności przez długi czas.

Israel Bach, nauczyciel religii

W szabat 16 sierpnia, w dzień poprzedzający jubileuszowe obchody napłynęły liczne adresy okolicznościowe i gratulacje od przyjaciół, znajomych i byłych uczniów rabina Sterna, w tym od naczelnego kantora J. Sarasohna ze Szczecina. Sarasohn był uczniem przygotowującym się do studiów rabinackich w Strzelnie u rabina Sterna. Później po ukończeniu studiów we Wrocławiu w 1866 r., wykonywał obowiązki szubińskiego kantora i kaznodziei. Po opuszczeniu miasta został głównym kantorem w Szczecinie.) 

Nekrolog J. Sterna

Rabin Joachim Stern, który przez 42 lata kierował strzeleńską żydowską gminą wyznaniową w Strzelnie, 3 maja 1893 roku obchodził 50-lecie sprawowania urzędu. Radosny staruszek w wieku 84 lat jest bardzo energiczny. Kongregacja uhonorowała go owacjami i prezentami. W dwa lata później, 22 października 1895 roku miasto, a szczególnie środowisko Żydów strzeleńskich obiegła smutna wiadomość: - o godzinie 3:00 rano zmarł w wieku 86 lat, nasz rabin Joachim Stern. Przy okazji tej informacji podano, że zmarły: - po dwóch latach pełnienia funkcji rabina w Sandbergu i sześciu latach w Jutroschinie objął urząd w Strelnie i pełnił go z wielką godnością przez 44 lata, do końca swojego życia. Dwa lata temu przy licznym udziale strzelnian obchodził 50-lecie swojego urzędowania.

Czy tak wyglądał strzeleński kirkut? - Fragment starego cmentarza żydowskiego w Inowrocławiu. Zdjęcie z ok. 1938 r.

Na uroczystość pogrzebową przybyło dwóch rabinów z Gniezna i Inowrocławia. Konsekracji ciała zgodnie ze starym zwyczajem żydowskim dokonało Bractwo Święte Chewra Kadisza pod przewodnictwem rabina dr. Moses Jacobsohn z Gniezna. Ceremonię przeprowadzono w synagodze, którą w tym celu udekorowano na czarno. Po tej uroczystości kondukt żałobny, w którym brali udział nie tylko Izraelici, ale także liczni ludzie innych wyznań, przeniósł się na cmentarz, gdzie rabin dr. Jakub Kohn z Inowrocławia przewodniczył modlitwom i wygłosił „pochwałę“. Jak podano w opisie ceremonii pogrzebowej: - Nie tylko w prowincji poznańskiej, ale daleko poza odejście tego czcigodnego, znanego z pobożności i tolerancji człowieka spotkało się z szerokim współczuciem.

Być może, że w tym zbiorze potłuczonych macew pochodzących z kolekcji J. Secha znajduje się fragment tablicy z grobu rabina Joachima Sterna (fragment zdjęcia z "Gazety Pomorskiej").

Strzeleńska gmina żydowska wkrótce po zakończonej żałobie przystąpiła do poszukiwania kandydata na miejsce zmarłego. Stosowne ogłoszenie w prasie żydowskiej w imieniu gminy wyznaniowej zamieścił przewodniczący zarządu Adolf Lesser. Według tegoż anonsu Gmina poszukiwała pilnie rzezaka, by go zatrudnić tymczasowo do 1 marca 1896 roku, tj. do czasu zatrudnienia rabina z funkcją kantora i rzezaka. Nowym rabinem okazał się Manheim Martin Pulvermann urodzony w 1854 roku jako syn kupca Moritza i Sophi Jaffe. Związek małżeński zawarł w 1885 roku w Ostrowie Wielkopolskim z Klarą Lande (ur. 1861) córką Josepha i Emilii Wasservogel. Prawdopodobnie był on bliskim krewnym żony zmarłego rabina Karoliny Stern z domu Pulvermann, która pochodziła również z Ostrowa (Wielkopolskiego).

Macewa upamiętniająca strzeleński cmentarz żydowski

 

31 maja 1896 roku na grobie zmarłego rabina Sterna odbyła się uroczystość ustawienia macewy, która kończyła proces pochówku. Przeprowadzono ją pod przewodnictwem następcy Sterna, rabina M. Pulvermanna, który nadał tej celebracji szczególną rangę poprzez modlitwę i mowę. Odnotowano, że rabin godnie uhonorował zmarłego w obecności licznie zgromadzonych przy grobie rabina.

Foto.: Heliodor Ruciński i archiwum bloga

Rabin Joachim Stern (1809-1895) - cz. 1

Przeprowadzona ostatnio przeze mnie kwerenda w zasobach Judaików Biblioteki Uniwersytetu Goethego we Frankfurcie nad Menem okazała się bardzo owocna. Trafiłem m.in. na informacje o strzeleńskim rabinie Joachimie Sternie. Sprawował on posługę w naszym mieście w latach 1852-1895. Trafiłem również na opisy katastrofy budowlanej miejscowej synagogi oraz wiele innych ciekawych informacji o strzeleńskich Żydach. W niniejszym artykule skupię się na biogramie rabina, który przez 44 lata sprawował posługę w synagodze i stał na czele strzeleńskiej gminy wyznaniowej. To na nim spoczywała odpowiedzialność za prowadzenie nabożeństw, szkoły zwanej cheder i opieki nad domem modlitwy, czyli synagogi. Nadto pełnił funkcję duchowego ojca, doradcy, sędziego i interpretatora prawa religijnego w gminie, a jego autorytet opierał się o wiedzę i bogobojność. Również opiszę tragiczną w skutkach katastrofę. Zapraszam!

 

W 1851 roku przewodniczący ówczesnej osieroconej strzeleńskiej gminie żydowskiej kupiec i radny miejski Abraham Malachowski (były członek lokalnego Komitetu Narodowego w 1848 r.), zwany również zarządcą, podpisał 22 lipca ogłoszenie, a następnie zamieścił je w „Allgemeine Zeitung des Judenthums“. Dowiadujemy się z niego, że Żydzi ze Strzelna poszukują kantora i rzezaka, który jest w stanie prowadzić naukę w języku niemieckim za stałą opłatą 200 talarów wraz z pracami pomocniczymi i, jeśli to możliwe, darmowym mieszkaniem. Ci, którym ta propozycja odpowiada zechcą skontaktować się osobiście z niżej podpisanym. Koszty podróży nie zostaną zwrócone.

Strzelno, 22. Lipiec 1851 roku

Zarządca Abraham Malachowski

 

Cofając się nieco wstecz trafiamy na informację, że w 1847 roku gmina żydowska w Strzelnie liczyła około 80 rodzin i że nie ma tutaj rabina. Pomimo to dalszy rozwój społeczności żydowskiej wzmógł się tutaj do tego stopnia, że wywołał zadowolenie u Żydów inowrocławskich. Dalej czytamy, że tutejsza synagoga, która została otwarta dwa lata temu (budowę jej rozpoczęto w 1844 r.), jest gustowna i zbudowana w najnowszym stylu. Nabożeństwa odprawiane są przez wprowadzenie śpiewu chóralnego i współczesnych reform z niemieckojęzycznymi modlitwami. Był to kierunek religijny zwany reformowanym judaizmem. Nawet jeśli hymny pozostawiają jeszcze wiele do życzenia, to można mieć nadzieję, że z czasem istniejące niedociągnięcia zostaną rozpoznane i usunięte. Postęp tutejszej kongregacji nie ogranicza się tylko do nowoczesnej przemiany służby Bożej, ale również do edukacji tutejszej młodzieży, o którą dba się jak najlepiej. Świadomość nowego czasu już dawno się tutaj przebudziła i nie jest tłumiona przez hierarchiczną autonomię. W szczególności jednak należy podkreślić poczucie dobroczynności tej społeczności żydowskiej, która sprawdziła się minionej zimy. Oprócz dotacji, które z funduszu gminnego napływają do biedoty żydowskiej, istnieją dwa stowarzyszenia męskie i kobiece, wspierające tutejszych żydowskich ubogich i w znacznym stopniu przyczyniają się do kontroli pauperyzacji.

Tora - święty zwój, pierwsze pięć ksiąg Biblii

W takich oto okolicznościach, w krótkim czasie do Strzelna przybył  z Jutrosina - Ostrowa Wielkopolskiego liczący wówczas 42 lata Joachim Stern. Został zaakceptowany przez Zarząd Gminy Żydowskiej i z dniem 1 stycznia 1852 roku rozpoczął wieloletnią posługę jako rabin i kantor. A teraz czas na przedstawienie ojca duchowego Żydów strzeleńskich, który nieprzerwanie przez 44 lata sprawował w tutejszym środowisku swoją posługę: 

Joachim Stern urodził się 11 sierpnia 1809 roku w Kępnie w Kaliskiem na ziemi wieluńskiej, jak syn rabina Israela Sterna. Jak odnotowano: - w młodości musiał toczyć wiele gorzkich i trudnych potyczek z zaślepionymi fanatykami oraz z goryczą życia. Jego błogosławiony ojciec rabin Israel Stern, a także jego starszy brat rabin Abraham Symeon Stern, byli wielkimi uczonymi, którzy od najmłodszych lat poświęcili małego Joachima studiowaniu Tory i wprowadzili go do świętych sal Talmudu.

W wieku 13 lat przekroczył progi krotoszyńskiej jesziwy, w której pobierał nauki u naczelnego rabina Tobiasa Asche (1768-1827). Dwa lata po śmierci rabina znajdujemy Joachima u stóp światowej sławy wielkiego rabina Sama Landau w Pradze czeskiej. Landau był synem założyciela praskiej jesziwy wielkiego rabina Ezechiela Landau, zwanego Noda bi-Yehuda. W tym samym czasie studiował Sziur kome w praskiej jesziwie założonej przez rabina Eleazara Fleckelesa (1754-1826). Przez cały ten czas dążył do doskonalenia się w językach i naukach świeckich, pobierając nauki prywatnie poza jesziwami.

Uzbrojony w bogactwo gruntownej wiedzy, Stern wrócił w rodzinne strony, gdzie po raz pierwszy objął stanowisko prywatnego nauczyciela u jednego z okolicznych właścicieli ziemskich. 17 sierpnia 1834 roku młody Joachim poślubił Karolinę - ładną i zacną córkę pana Abrahama Pulvermanna w Ostrowie (Wielkopolskim). Od tego momentu żona towarzyszyła mu w długim i pracowitym życiu - zawsze wierna i kochająca u jego boku w radościach i smutkach. Małżonka pobłogosławiła go siedmiorgiem dzieci, z których jedno zmarło w dzieciństwie. Po ślubie Stern osiadł w Ostrowie i zajął się kupiectwem. Wkrótce zgromadził  znaczny kapitał, który niestety w 1837 roku, w nieznanych bliżej okolicznościach utracił. Świadom posiadanego wykształcenia przyjął posadę urzędnika w gminie wyznaniowej - urzędnika kultowego. Po kilku latach, w 1843 roku został obrany rabinem w Piaskach (Sandbergu) w obecnym powiecie gostyńskim. W 1845 roku przeniósł się do Jutrosina (Jutroschin) w obecnym powiecie rawickim, gdzie przebywał do 1851 roku, również jako rabin w tamtejszej gminie żydowskiej.

W tym miejscu stała synagoga - narożnik ul. Inowrocławskiej i Spichrzowej

Po dwóch latach pełnienia funkcji rabina w Piaskach i sześciu latach w Jutrosinie pod koniec 1851 roku Joachim Stern został wybrany przez Kahał - Zarząd Gminy Wyznaniowej w Strzelnie rabinem i jednocześnie kantorem. Swoją posługę wynikającą z powierzonych obowiązków rozpoczął 1 stycznia 1852 roku, kilka miesięcy wcześniej zamieszkując w mieście. To wcześniejsze zamieszkanie i prawdopodobnie wykonywanie funkcji rzezaka i kantora sprawiło, że kilkakrotnie podano rok 1851 jako rok rozpoczęcia posługi w synagodze. Po blisko dziesięcioletniej pracy w lutym 1861 roku tutejsza społeczność żydowska wystawiła swojemu rabinowi bardzo pozytywną ocenę. Zaznaczono w niej, że: - miejscowi Żydzi charakteryzują się działalnością religijną i charytatywną, a zawdzięczają tę postawę bardzo udanemu kierownictwu rabina Joachima Sterna. Ten rozkwit to m.in. niedawno powstałe nowe towarzystwo, które oferuje ludziom przedsiębiorczym nie oprocentowane kredyty. Zebrano na ten cel stosunkowo duży fundusz, na który m.in. szlachetnie usposobiony członek gminy wpłacił 100 talarów. Rabin Stern przez cały czas pracuje i tworzy na chwałę Bożą w młodzieńczym duchu, podbudowany i zachwycony powszechną miłością i czcią swojej drogiej wspólnoty.

W 1857 roku wspólnota liczyła 580 osób i było to 109 rodzin. Zarząd Gminy Wyznaniowej w Strzelnie tworzyli wówczas: A. Malachowski, S. Lewinsohn, M. Rachfalski, A. Elkan, M. Rudnitzki, D. Jakobsohn, W. Gembitzki, M. Cohn, M. Schlamm, R. Schwerin, L Gehlhaar i M. Sprinz. Wcześniej, bo w 1854 roku na czele gminy stali: Schlamm, Sprinz, Schwerin, a w 1871roku: Aron Hirsch, Simon Gembitzki, Neuman Salomon, Adolph Lesser, Abraham Jacob. Od 1873 roku gminą kierował Adolph Lesser… 

W kwietniu 1864 roku Żydzi strzeleńscy przy walnym udziale rabina Sterna założyli stowarzyszenie kredytowe, o którym napisano, iż jest ono bardzo chwalebne na niwie dobroczynnej pracy w promowaniu tej godnej naśladowania gałęzi pomocowej. Świadczyło ono nieoprocentowane pożyczki w wysokości do 30 talarów, które spłacano w nieznacznych cotygodniowych ratach. Średni obrót przy stałym kapitale podstawowym ok. 500 tal. osiągał 1900 tal. rocznie. Trudne zadanie prowadzenia stowarzyszenia powierzono p. Lewkowi, którego bezinteresowność jest tym bardziej godna pochwały, że życzliwie i bez wynagrodzenia prowadził finanse instytucji.

Tora

W poniedziałek 1 stycznia 1877 roku rabin Stern obchodził 25-lecie swojego urzędu. W związku z tym miejscowa gmina zgotowała z tej okazji swojemu rabinowi wielkie uroczystości, z powszechnym udziałem wspólnoty. Kazanie związane ze świętem wygłoszone wczoraj przez naszego rabina w synagodze było naprawdę podnoszące na duchu i spotkało się z powszechną aprobatą. Niech Bóg zachowa na wiele lat naszego czcigodnego ojca duchowego, który założył pięć stowarzyszeń charytatywnych w naszej wspólnocie, abyśmy mogli nadal uczestniczyć w jego przykładnej, pożytecznej pracy przez długi czas. Przy tej okazji otrzymał wspaniałe i liczne życzenia oraz bardzo cenne prezenty. Przy tej okazji dowiadujemy się, że najstarszy syn rabina, lekarz i filozof dr Wilhelm Stern mieszkał w Berlinie i wcześniej uczęszczał do żydowskiego seminarium teologicznego we Wrocławiu i już jako rabin uzyskał doktorat z filozofii. Później z niewiadomych przyczyn przeniósł się na wydział lekarski. Kolejni trzej młodsi synowie również cieszyli się starannym wychowaniem i wyższym wykształceniem. Wszyscy biegle władali językiem hebrajskim i cała szóstka dzieci realizowała się w szczęśliwych małżeństwach i żyła w dobrobycie - wszyscy oni pletli i tkali niebiańskie róże na starość swoich ukochanych rodziców, którzy z najgłębszą radością patrzą na wesoły tłum wnucząt jak na najpiękniejsze korony na ich głowach.

 Strzeleńska wspólnota żydowska zapewne już wcześniej miała w swoich strukturach towarzystwa i stowarzyszenia, jak chociażby wynikające z ich religii Bractwo Święte Chewra Kadisza, które przygotowywało ciała zmarłych do pochówków. Przy nowej synagodze wybudowanej w 1844 roku funkcjonował chór, o którym dowiadujemy się z ogłoszenia opatrzonego datą 14 czerwca 1846 roku, a sygnowanego przez urząd gminy wyznaniowej. Jak z niego wynika, poszukiwano: sprawdzonego muzycznie, wykształconego Izraelity, nauczyciela podstawowego, który może również pełnić funkcję kantora, uczyć i kierować chórem. Jego uposażenie miało wynosić ok. 220 talarów plus mieszkanie, ogrzewanie i wyposażenie.

Rabinowi Joachimowi Sternowi przypisuje się założenie i odnowienie: Krankenverein - Stowarzyszenia Opieki nad Chorymi, któremu w 1888 roku przewodził L. Varlam; Vorschutzverein - Stowarzyszenia Opieki nad Ubogimi z przewodniczącym Adolfem Lesserem; Frauenverein - Stowarzyszenia Kobiet z J. Gembicką na czele oraz Vekleidungsverei - Stowarzyszenia Pomocy Odzieżowej, kierowane przez Malachowską.

CDN