Spacerkiem po Strzelnie - cz. 125 Ulica Gimnazjalna cz. 1

Siedem lat upłynęło jak ostatni raz wirtualnie byliśmy na ulicy Gimnazjalnej. Dzisiejszy spacer i opis rozpocznę od dziejów tejże ulicy. Zaliczana ona jest do jednej z najstarszych ulic miasta, choć takową, w stricte tego słowa znaczeniu stała się dopiero w XVIII wieku, czyli stosunkowo późno. Wcześniej stanowiła naturalną granicę pomiędzy gruntami tzw. zamku, w którym siedzibę miał miejscowy burgrabia. Był on zarządzającym dobrami ziemskimi sióstr norbertanek oraz urzędnikiem sprawującym władzę nad miastem i jego agendami. Lewa, wschodnia strona tej ulicy zamieszkiwana była przez osoby funkcyjne względem zamku i klasztoru, a także przez służby i rzemieślników zamkowych nie zrzeszonych w cechach miejskich. Prawa, zachodnia strona, to już mieszczanie strzeleńscy. Ciekawostką jest, że podczas prac ziemnych w ciągu jezdni i chodników w latach 60. i 80. minionego stulecia odkryto fragmenty drewnianego utwardzenia ulicy i chodników, w postaci dębowych bali, którymi ulica w całej długości była wyłożona. Odkrycie to znajduje potwierdzenie w zachowanym opisie Strzelna z czasów wizyt króla pruskiego Fryderyka Wielkiego. Jedną z nich odbył po przyłączeniu kraju nadnoteckiego do państwa pruskiego i podczas lustracji miasta opisując jego kondycję stwierdził, że trafił do jednego z lepiej utrzymanych miast. Natomiast o Inowrocławiu napisał, że nędzniejszego miasta nie widział.

Inną ciekawostką tej ulicy jest istnienie wąskiego przesmyku pomiędzy posesjami 6 i 8. Jest to miejsce, w którym przebiega stary kolektor ściekowy. W dobie średniowiecza płynął tędy strumyk zbierający wodę ze zboczy wywyższeń otaczających Strzelno od strony zachodniej (okolice Osiedla Piastowskiego). W XIX wieku zamieniony on został w kanał ściekowy i kanał zbierający wodę opadową, zaś z początkiem XX wieku, po zwodociągowaniu miasta został w dnie tegoż kanału położony i zasypany ów kolektor ściekowy.  

Do rangi reprezentacyjnej ulica urosła pod koniec XIX wieku. Dokładniej, jej rozkwit miał związek z powstaniem w 1886 roku powiatu strzeleńskiego (strzelińskiego) i wystawieniem przy ulicy potężnego, jak na owe czasy, gmaszyska, które było siedzibą Kreisständehausu - Starostwa Powiatowego. Jak grzyby po deszczu wyrastać zaczęły okazałe budynki mieszkalne, w tym dla pracowników starostwa (obecny nr 3). Również wystawiony został budynek szkoły ewangelickiej (obecna SP 1), siedziba Komunalnej Kasy Oszczędnościowej - KKO (późniejsza siedziba Banku Spółdzielczego przypisana do ul. Cegiełka nr 18), czy budynek kina, a wówczas siedziba stowarzyszeń niemieckich – Vereinshaus. Przy niej wystawiły swój dom siostry Elżbietanki, a także miejsce znalazła nowa willa sędziów Sądu Powiatowego (obecny nr 22). Ponadto funkcjonować zaczęły dwa zakłady produkcyjne: Fabryka Maszyn Rolniczych (tuż za budynkiem Banku Ludowego) oraz Mleczarnia Parowa - vis a vis willi sędziów.

Z wystawieniem budynku starostwa ulica otrzymała nową brukowaną nawierzchnię i chodniki z płyt granitowych. Wszystkie domy z chwilą uruchomienia gazowni otrzymały zewnętrzne lampy gazowe, oświetlające ulicę. Otrzymała ona również swoją nazwę urzędową, z niemiecka brzmiącą Breitestrasse, czyli ulica Szeroka. Co również jest ciekawe, to wielokrotne zmienianie jej nazwy począwszy od 1939 roku, a mianowicie: Romana Dmowskiego, Breitestrasse, Romana Dmowskiego – choć używano nazwy Szeroka, Generała Karola Świerczewskiego, powrót do przedwojennej nazwy Szeroka i ostatecznie ustalona nazwa to Gimnazjalna. 

Przy nazwach ulicy warto się zatrzymać i wątek ten nieco rozszerzyć. Pierwsza nazwa miała związek z promenadowym wyglądem tej ulicy. Mianowicie po wybudowaniu jezdni i chodników robiła ona wrażenie, jak gdyby była to ulica bardzo szeroka, w porównaniu z pozostałymi ulicami miasta. Nadto była prosta i nie posiadała zakrętów i łuków. W stosunku do ulic Kościelnej i Młyńskiej (Powstania Wielkopolskiego), przebiega pod kątem prostym. Oficjalna niemiecka nazwa Breitestrasse przetrwała do 1919 roku. Wówczas, po przejęciu władzy przez Polaków nadano jej polską nazwę 'Szeroka'. 2 stycznia 1939 roku, kiedy dotarła do Strzelna wieść o śmierci Romana Dmowskiego, tego samego dnia wieczorem zebrała się Rada Miejska i jednogłośnie uchwaliła, że na cześć wielkiego polityka przywódcy Narodowej Demokracji ulicy dotychczas nazywanej Szeroka zmienia się nazwę na Romana Dmowskiego.

Tuż po wkroczeniu Niemców do miasta i wprowadzeniu nowych regulaminów, z dniem 1 października 1939 roku ulicy przywrócono niemiecko brzmiącą nazwę Breitestrasse. 22 stycznia 1945 roku powrócono nieoficjalnie, bez podjęcia stosownej uchwały, do nazwy Szeroka, choć oficjalnie używaną nazwą powinna być Romana Dmowskiego. Po prawdzie, nazwa ta nie zdążyła się przed wojną przyjąć, gdyż używana była niespełna 9 miesięcy, dlatego miejscowa ludność nadal nazywała ulicę, Szeroka. W komunikacie z dnia 21 września 1947 roku czytamy, iż z okazji 800-lecia Strzelna została zmieniona nazwa ulicy Szerokiej na Generała Karola Świerczewskiego. Wówczas, nie sięgając do źródła z 2 stycznia 1939 roku i tę potoczną, a nie oficjalną nazwę zacytowano. Tego samego dnia, boisku piłkarskiemu przy Szkole Powszechnej nr 1 nadano imię Tadeusza Kościuszki, Plac im. Józefa Piłsudskiego nazwano Placem Ignacego Daszyńskiego - polityka i premiera z 1918 roku, zaś ulicy Młyńskiej przywrócono przedwojenną nazwę Powstania Wielkopolskiego.

Przy okazji dokonujących się zmian w nazewnictwie ulic, jako ciekawostkę warto przytoczyć zmianę, jaka dokonana została w następnym roku w nazwie największego placu miejskiego, tj Rynku. Otóż, totalitaryzm i moda komunistyczna doprowadziły do absurdu i nazwania Rynku, Placem Józefa Stalina. Okoliczności były nietuzinkowe, ów dyktator obchodził 18 grudnia 1949 roku 70 urodziny. Do Strzelna dotarły wytyczne by z tej okazji nazwać imieniem „wodza” główną ulicę lub plac. Gówna ulica od grudnia 1948 roku nosiła już nazwę - upamiętniającą datę zjednoczenia PPR i PPS, czyli 15 Grudnia (we wojnę Herman Goering Strasse). Wskazanie padło na Rynek, który w czasie okupacji nosił nazwę Adolf Hitler Platz. 

Z okazji 70. rocznicy urodzin J. Stalina 20 grudnia we wszystkich szkołach na tut. terenie odbyły się uroczyste wieczornice we wszystkich klasach. W dniu tym wszystkie dzieci zostały obdarowane cukierkami zakupionymi przez Zarząd Miejski. Niezależnie od tego sieroty i półsieroty otrzymały od Komitetu Rodzicielskiego po 1kg strucla i po 1 paczce cukierków, było to dnia 20 grudnia. ...miasto tonęło w flagach i portretach J. Stalina. - tak zanotował w kronice szkolnej kierownik SP 1 Filip Klemiński. 

Tego samego dnia we wszystkich zakładach pracy w Strzelnie odbyły się prace dodatkowe, które nazwano „Wartą Stalina” - praca dobrowolna dla narodu polskiego, w celu przygotowania narodu ku socjalizmowi (cyt. F. Klemiński). Nazajutrz 21 grudnia odbyła się akademia w kinie Kujawianka. Referat wygłosiła obywatelka Padniewska Irena. Były tzw. produkcje artystyczne przygotowane przez uczniów Gimnazjum i Szkoły Podstawowej nr 1. Aplauzem przejawiającym się w ryku klakierów z widowni: Stalin, Rokossowski, Stalin, Rokossowski... dano akces radnym miejskim do dokonania zmiany przez aklamację zmiany nazwy Rynku na Plac Józefa Stalina. I tak dyktator, tyran, ludobójca przechwycił pałeczkę nazewniczą z „rąk” Adolfa Hitlera i przez 7 lat patronował miejskiemu rynkowi. W grudniu 1956 roku po śmierci Bieruta i tzw. odwilży gomułkowskiej w ciszy i mroku nocnym zastąpiono tablice z placu – rynku, montując nowe ze starą i historyczną, nazwą, 'Rynek'.

 Wracając do ulicy nazwanej w 1947 roku Generała Karola Świerczewskiego, jej kolejna zmiana nazwy miała związek z przemianami ustrojowymi, jakie przyniósł rok 1989. Już z końcem roku dało się zauważyć większą aktywność opozycji. 27 grudnia 1989 r. podczas sesji Rady Narodowej Miasta i Gminy Strzelno, radny Zbyszek Nosek będący członkiem „Solidarności” nauczycielskiej przy LO w Strzelnie wniósł interpelację o zmianę nazw ulic z minionej epoki: 15 Grudnia, Marcelego Nowotki i Gen. Karola Świerczewskiego, przywracając im odpowiednio stare historyczne nazwy: Św. Ducha, Kolejowa i Szeroka. Radny Eugeniusz Wegner z lewicy zaproponował, by wstrzymać się ze zmianą nazw ulic, gdyż niesie ona koszty, których tak do końca nie potrafił uzasadnić. Wywołało to ostry protest strony solidarnościowej. 26 lutego 1990 roku, pomimo oponowaniu przez niektórych radnych, przy twardym stanowisku powrotu do starych, historycznych nazw, którą prezentowali: Ryszard Cyba, Czesław Borucki oraz Aniela Benedykcińska i Józef Powałowski z MKP NSZZ „Solidarność”, głosami 15. radnych za, przy 3. przeciw i 8. wstrzymujących się od głosu, przywrócono, m.in. nazwę „ulica Szeroka”.

Kolejna zmiana nazwy ulicy nastąpiła wskutek złożenia wniosku przez dyrektora LO Ludwika Zbytniewskiego, działającego w imieniu Rady Pedagogicznej, Rady Szkoły, uczniów liceum, a także licznego grona absolwentów i mieszkańców ulicy Szerokiej. We wniosku podano uzasadnienie, które miało wynikać z kulturotwórczej roli szkoły (?). W trakcie rozszerzania wniosku podczas sesji, już ustnie dyrektor nawiązał do zbliżającego się zjazdu absolwentów oraz uczczenia powstania pierwszego Gimnazjum w Strzelnie, którego kontynuatorem tradycji jest współczesne Liceum Ogólnokształcące. I stało się, że Rada Miejska podjęła 5 kwietnia 1995 roku stosowną uchwałę o zmianie nazwy, na ulicę Gimnazjalną. W tym czasie budowane były nowe chodniki w całej długości ulicy i ową nazwę wypisano wzdłuż chodnika przyległego do posesji, na której znajdują się budynki LO. Tyle gwoli wstępu do bardziej szczegółowego opisu tejże ulicy i przywołania ludzi onegdaj przy niej mieszkających, a który w kilku częściach ukaże się na blogu.

Foto. współczesne: Heliodor Ruciński 

Żydzi strzeleńscy - cz. 1

W dziejach Strzelna był okres, gdy miasto za sprawą migracji stało się wielokulturowe. Ta przemiana nastąpiła po I rozbiorze Polski, kiedy rzesze Niemców i Żydów zamieszkały w jego granicach. Przynieśli oni ze sobą zróżnicowane wzorce kulturowe, które przejawiały się ubiorem, językiem, zachowaniem, stylem i standardem życia. W parze z wielokulturowością miasta szły zmiany w architekturze, na którą składały się budowle sakralne, nekropolie czy budownictwo mieszkaniowe i użyteczności publicznej. Zjawisko wielokulturowości stało się wówczas specyfiką miasta i całej okolicy, w których to środowiskach społeczeństwo stopniowo uczyło się żyć w miarę zgodnie i harmonijnie. 

Później do Polaków, Niemców i Żydów dołączyli nielicznie Francuzi i Ukraińcy, a okres ich wspólnego bytowania przypadł na czasy ponapoleońskie i II Rzeczypospolitej. Dziś pozostał tutaj jeden naród, Polacy, co prawda, pośród nimi znajdują się nielicznie potomkowie Niemców, Francuzów czy Ukraińców, jednakże silnie zdominowani krwią polską. Najdłużej, oczywiście poza Polakami, bo od 1772 do 1945 roku przebywali tu Niemcy, po nich Żydzi, bo od ok. 1775 do 1939 roku, Francuzi po 1813 roku oraz Ukraińcy po 1920 roku. Jak łatwo zauważyć egzystencja czterech pierwszych społeczności: polskiej, niemieckiej, żydowskiej i francuskiej przypadła na czasy rozbiorów i panowania na tych ziemiach zaborcy pruskiego, do których w wolnej już Polsce dołączyli Ukraińcy.

W poniższym opracowaniu, chciałbym przybliżyć dzieje Żydów strzeleńskich, wybiegając nieco poza wyznaczone granice powyższego datowania. Pozostają otwartymi tematy: Niemców, Francuzów i Ukraińców, które da Bóg, że w przyszłości opracuję. W swoim pierwotnym założeniu planowałem artykuł rozpocząć od tolerancji skrywającej się pod pojęciem antysemityzm, ale odstąpiłem od tego założenia i przeniosłem je na koniec. 

 

Do I rozbioru Polski, czyli do końca 1772 roku Żydzi w Strzelnie nie zamieszkiwali. To kategoryczne stwierdzenie zakłócają pewne informacje, na które udało mi się trafić podczas kwerendy bibliotecznej, ale o tym nieco niżej. By wyjaśnić twierdzenie, dlaczego Żydzi przed 1772 rokiem nie zamieszkiwali w Strzelnie, należy przywołać formę właścicielską i ustrój miasta Strzelna. Miasta, jak wszem wiadomo stanowiło własność klasztoru norbertańskiego i to jego prepozyci poprzez burgrabiów sprawowali nad nim nadzór właścicielski. Jednym słowem decydowali o tym, kto w jego przysłowiowych murach mógł zamieszkiwać. Tak po prawdzie, to prawo kościelne zezwalało na to tylko katolikom. Co innego miasta prywatne i królewskie, jak np.: Gębice, Pakość, czy skądinąd pobliskie Gniezno, Inowrocław i Kruszwica. W tych miastach już od średniowiecza na podstawie przywilejów i statutów królewskich mogli zamieszkiwać również Żydzi. I tak np. w Pakości przebywali oni już od ok. 1359 roku, a w Gębicach od ok. 1365 roku. Takie miasta kościelne, jak Mogilno i Trzemeszno, podobnie Strzelno skutecznie unikały wydawania zezwoleń na osiedlenie się innowierców. Nie przeszkadzało natomiast prepozytom i opatom prowadzić interesy z Żydami. Co innego Niemcy, którzy jako katolicy bez problemów mogli osiedlać się w Strzelnie i innych miastach kościelnych. Już od średniowiecz Niemców znajdujemy zarówno w za murami klasztornymi, jak i na tzw. Cestryjewie.

 

Ale jak już wspomniałem to datowanie wyznaczone początkiem I rozbioru Polski możemy nieco przesunąć przed 1772 rok. O pierwszych Żydach, którzy zamieszkali w Strzelnie przed rozbiorami, dowiadujemy się z miejscowych ksiąg metrykalnych. I tutaj od razu należy zadać sobie pytanie, czy ochrzczony przedstawiciel tej społeczności to Żyd? Niewątpliwie chrzest uczynił z niego katolika. A początki takich zachowań miały miejsce już w 1726 roku. Ostatnio dotarłem do informacji, z której wynika, iż 15 września 1776 roku zmarł w Strzelnie w wieku 90 lat nijaki Wojciech Bardziński, który to z judaizmu na łono kościoła katolickiego został nawrócony przed ponad 50-ciu laty. Jest to jak dotychczas najstarsza wzmianka o Żydach w Strzelnie przesuwająca datę ich osiedlenia się w naszym mieście na rok 1726. I drugą wiadomość, że 19 czerwca 1748 roku siedmio i pół leni syn Franciszka Chęcickiego został z judaizmu nawrócony na katolicyzm i podczas chrztu nadano mu imiona Józef Antoni. Sam Franciszek wiarę katolicką przyjął rok wcześniej, natomiast matka młodzieńca, jak odnotowano w metrykaliach: „w żydostwie pozostała”.

Wnętrze synagogi w Tykocinie

Kolejne przyjęcie Żydów na łono Kościoła Katolickiego miało miejsce w 1753 roku. Wówczas to, 1 października w kościele klasztornym, w Strzelnie, u sióstr norbertanek, z zachowaniem reguł ceremonii, ochrzczono Żyda Antoniego Charzyńskiego lat 41, czyli dorosłego, który był świadomym przejścia na wiarę Chrystusową. Ceremonii chrztu dokonał sam prepozyt, ks. infułat Józef Łuczycki, a świadkowała temu wydarzeniu Dorota z Biesiekierskich Umińska, komornikowa grodzka brzesko-kujawska. Tegoż samego dnia, w tejże samej świątyni, dokonano identycznej ceremonii wobec dwójki jego nieletnich dzieci. Sześcioletniemu Józefowi nadano imiona Józef Mateusz. Aktu udzielenia sakramentu dokonał dziekan katedralny kujawski ks. Mateusz Błędowski, przy udziale Apolonii Lisieckiej. Natomiast trzyletniemu Jakubowi nadano imiona, Michał Marcin. Tę ostatnią ceremonię przeprowadził kanonik katedralny płocki ks. Józef Borzymiński z udziałem świadka Teresy Pławińskiej. Dodać należy, że z chwilą ochrzczenia, cała trójka przeszła na wiarę katolicką i mogła w Strzelnie zamieszkać.

 

Nie dysponując wykazem mieszkańców z tamtego okresu, możemy jedynie domniemywać faktu zamieszkania Charzyńskich w Strzelnie. Ale tym okresem przełomowym, od którego Żydzi mogli osiedlać się w mieście były lata po 1775 roku. I tu znowu, bez dysponowania konkretnym dokumentem możemy jedynie domniemywać poprzez analizę szeregu zdarzeń, informacji i dokumentów z tegoż okresy, że pierwsi Żydzi uzyskali pozwolenie na zamieszkanie w Strzelnie tuż po wielkim pożarze Inowrocławia, który wybuchł 30 sierpnia 1775 roku i strawił całą tamtejszą dzielnicę żydowską. Władze pruskie zaprowadziły wówczas pewne i dość drastyczne ograniczenia, stawiając warunek ustawowy, że zamieszkać w mieście mogli tylko ci wybrańcy tego narodu, którzy osiągali roczny dochód w wysokości 1.000 talarów. Pierwsze dane o liczbie mieszkających w Strzelnie Żydów z 1788 roku mówią, iż było ich tutaj 29 w 5 rodzinach, co stanowiło ok. 3% ogółu mieszkańców miasta.

Urodzony w Strzelnie w 1800 r. Julius Löwenberg

Kolejne dane z 1804 roku mówią o 34 Żydach. W tej pierwszej grupie żydowskich mieszkańców miasta niewątpliwie znalazła się rodzina kupca Efraima Mojżesza Löwenberga, który poza handlem zajmował się również udzielaniem pożyczek mieszczanom polskiego pochodzenia. Kredyty te zapisywane były na hipotekach nieruchomości kredytobiorców, a niespłacone przez nich długi były przedmiotem licytacji upadłościowych, o których w latach 1819-1823 informowały obwieszczenia publikowane w Amtsblattach. Jego synem był Julius Löwenberg ur. w 1800 roku w Strzelnie. Był on niemieckim (żydowskiego pochodzenia) geografem i autorem licznych publikacji, m.in. był bibliografem Alexandra von Humboldta. Julius Löwenberg uczęszczał do szkoły talmudycznej w Kleczewie i gimnazjum w Toruniu. Następnie studiował historię kościoła, dogmatykę chrześcijańską i geografię pod kierunkiem Carla Rittera na Uniwersytecie w Berlinie. Już w trakcie studiów rozwinął bogatą działalność literacką, która coraz bardziej rozwijała się w kierunku geografii poprzez przyjacielskie stosunki z Alexandrem von Humboldtem. W Lipsku Löwenberg odegrał znaczącą rolę w redagowaniu biografii naukowej Humboldta w trzech tomach. Opublikował również swoje rozprawy geograficzne i z zakresu etnologii, także w trzech tomach (Lipsk 1877–1879). Napisał wiele książek, głównie geograficznych i dzienników podróży, a także liczne artykuły geograficzne i literackie dla wielu czasopism specjalistycznych, encyklopedii konwersacyjnych i dla Allgemeine Deutsche Biographie. Od 1889 roku, cierpiąc na chorobę oczu, która spowodowała jego niepełnosprawność, spędził starość w żydowskim domu spokojnej starości w Berlinie. Zmarł 12 grudnia 1893 roku w Berlinie.

 

Z kolei z genealogii żydowskiej rodziny Herschellów opracowanej przez angielskiego historyka Geoffreya Hendersona dowiadujemy się, że ich antenaci przybyli do Strzelna z Torunia. Pierwszy strzeleński rabin Rabbi Hillel w mieście naszym zamieszkał po 1775 roku. Urodził się on ok. 1740 roku i miał córkę Ghetal ur. ok. 1780 roku, która poślubiła w 1801 roku Judah Herschella, strzeleńskiego browarnika i destylatora. Judah urodził się w 1777 roku również w Toruniu i w Strzelnie zamieszkał przed 1800 rokiem. Początkowo strzeleńscy Żydzi podlegali kahałowi inowrocławskiemu. Od lat dwudziestych XIX w. zaczęto tworzyć podstawowe elementy infrastruktury gminnej. Już w czasach Księstwa Warszawskiego w Strzelnie obowiązki rabina pełnił Rabbi Hillel, a w 1826 roku wybudowano tutaj lub adaptowano budynek na pierwszą synagogę.   

Ghetal Hillel pozostawiła po sobie pamiętnik, w którym znajdujemy ciekawy opis Strzelna z wiosny 1807 r., czyli z czasów kiedy w mieście stacjonowali Francuzi. Strzelno stało się wówczas miastem garnizonowym. Francuzi zamienili kościoły św. Prokopa, św. Krzyża i św. Ducha na stajnie dla koni, a sami rozlokowali się na kwaterach w mieście. Oficerowie zamieszkali w dworze prepozyta norbertańskiego. Wtedy właśnie każdego dnia Rabbi Hillel przedzierał się przez ruchliwe ulice i przechodząc przez Rynek, starał się omijać konie i gapiących się francuskich żołnierzy. Rabbi był niepozornym człowiekiem z długą siwiejącą brodą, głowę miał nakrytą grubą futrzaną czapką i cały owinięty był płaszczem, który ochraniał go przed zimnem. Niezbyt interesowali go sami Prusacy, ani też Francuzi. Francuska inwazja i okupacja nie były niczym nadzwyczajnym zarówno dla niego, jak i jego ludzi w Strzelnie. Ale dla wielu były to dni grozy. Z tej to przyczyny wielu Żydów opuściło miasto. Chociaż działania wojenne toczyły się daleko, nie można było tutaj czuć się bezpiecznie. Wbrew restrykcjom grożącym tym, którzy opuszczą miasto, wielu uczyniło to, a w Strzelnie, pozostały jedynie cztery rodziny żydowskie.

Żyd w podróży

Rabbi przeżywał ważne chwile i w głowie nie było mu uciekać przed Francuzami. Jego kolejny wnuk miał się lada chwila urodzić, kto wie, może to on będzie dalej kontynuował tradycje rodzinne w kapłaństwie, lub też przejmie rodzinny biznes od swego ojca. Kiedy miało nastąpić rozwiązanie, bardzo pilne interesy wezwały go do Warszawy. W tamtych dniach, pod nieobecność zięcia, Rabbi Hillel zmierzał do rodzinnego domu, gdzie córka jego, przykuta do łóżka, oczekiwała momentu porodu. Strzelnianie znali córkę rabina, Ghetal. Była ona filarem społeczności żydowskiej, kobietą do końca oddaną wierze swoich ojców. Kiedy wielu opuściło miasto, ona wraz z rodziną pozostała w Strzelnie, nie chcąc ryzykować utraty ciąży, która lada chwila miała się rozwiązać.

Żołnierze Napoleona grzejący się przy ognisku

Pewnego dnia stacjonujący w mieście żołnierze francuscy rozpalili ognisko blisko domu rabina. Było ono bardzo blisko, a nawet za blisko domu, ciepło ognia dawało się odczuć w mieszkaniu, w tym czasie wystraszona poczynaniami żołnierzy Ghetal modliła się, cytując Psalm 46. Była ona pełna obaw, ponieważ stacjonujący żołnierze niczym się nie przejmowali, używając do woli. Wielką niewiadomą były ich poczynania, nie było do przewidzenia, co miało się wydarzyć, i to nie tylko Żydom, ale i pozostałym mieszkańcom Strzelna. Sporadyczne strzały z broni, dochodzące z oddali, były codziennością. Nagle, blisko domu Herschellów, rozległa się eksplozja, okno w pokoju, w którym leżała Ghetal zostało roztrzaskane, a szczątki jego spadły na ciężarną. Cały pokój, jak się wydawało, za chwile zawali się. Dym i kurz wypełniły wnętrze. Tynk poodpadał ze ścian, a cały dom, w chwili eksplozji, zadrżał u podstaw. Ghetal straciła przytomność. Rabin był przekonany, że przyszedł ich kres, że mogą zginąć lub zostać wygnani ze Strzelna. Wszystko jednak skończyło się na krzykach i przekleństwach żołnierzy znajdujących się na zewnątrz. Nie wiadomo czy wystrzelony pocisk był przypadkowym, czy też mogło być inaczej, przyczyn tego zdarzenia nie udało się ustalić. Ogień artyleryjski zawsze było słychać w oddali, nigdy jednak w mieście. Nikt nie śmiał pytać wówczas oficerów, ani żołnierzy o przyczyny tego zdarzenia. 

Na przekór wszystkiemu, co działo się w Strzelnie, dziecko urodziło się bezpiecznie we wtorek 7 kwietnia 1807 roku. Był to chłopiec trzeci syn w rodzinie browarnika Judaha Herschella. Sam Judah nie zdążył jeszcze powrócić do domu i matka sama wybrała dziecku imię Haim, co w języku hebrajskim oznacza – życie. Ważnym dla całej rodziny, a szczególnie dla Rabbiego Hillela, było obrzezanie maleńkiego Haima. W judaizmie obrzezanie jest nakazem religijnym i każdy wyznawca płci męskiej musi być poddany obrzezaniu, z reguły ósmego dnia po urodzeniu. Wielkim dylematem było to, iż zbliżał się wyznaczony dzień, a Judah nadal przebywał poza domem. W końcu, siódmego dnia od narodzin, powrócił i wszyscy dziękowali Bogu za bezpieczny powrót. Rabbi Hillel wezwał wszystkich Żydów, ale niestety w mieście pozostały jedynie cztery rodziny, i nie było wystarczającej liczby mężczyzn do przeprowadzenia rytuału obrzezania. Judah starał się ściągnąć Żydów z pobliskich miejscowości. Wieść o trafieniu kulą armatnią domu Herschellów była głośną wśród okolicznych Żydów i budziła wśród nich strach i grozę. Ale tym, co wywoływało u nich szczególną bojaźń i odstraszało ich od przybycia do Strzelna, była obecność żołnierzy francuskich w mieście. Ich mnogość powodowała, iż spotykało się umundurowanych niemalże na każdym kroku. Wszyscy bali się o własne życie. Potrzebna liczba mężczyzn jednak się w końcu znalazła (wymagającym był minjam, czyli quorum dziesięciu Żydów płci męskiej), Haim został obrzezany ósmego dnia po rozwiązaniu, tak jak nakazywała Tora. Stał się Żydem, i takim mógł pozostać do końca swoich dni. A wszystko to działo się w przeddzień święta Pesah, 14 dnia miesiąca Nisan roku (żydowskiego) 5567, o czym po latach wspominała matka Haima.

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 124 Ulica Inowrocławska - cz. 20

Kończąc opowieść o ulicy Inowrocławskiej nieco dłużej zatrzymajmy się pod numerem 4, dawniej był to numer policyjny, czyli porządkowy 92. Dzisiaj na tej parceli stoi blok mieszkalny, dawniej komunalny, dzisiaj stanowiący własność wspólną mieszkańców - tzw. wspólnoty mieszkaniowej. Jako dzieciak pamiętam plac wygrodzony wysokim drewnianym płotem, z dużą bramą wjazdową od ulicy Spichrzowej, a za nią ustawione wokół przeróżne maszyny rolnicze: młocarnie, lokomobile, siewniki, kopaczki, pługi, przyczepy, a pod wiatą ciągniki - sławetne pachaje, ciągniki „Lanz Bulldog”. Szczegółowiej napiszę o tym parku maszynowym pod koniec tegoż artykułu. Jako brzdące biegaliśmy pod ten płot i przez jego szpary podglądaliśmy sprzęt tam zgromadzony. Starsi opowiadali o tym miejscu - o jakiejś buźnicy, Żydach… Padały słowa: parch, szabat, bujosz się jak Żyd w buźnicy, bujosz się jak Żyd na głównie, a gdy było głośno to starsi napominali nas, drzeta się jak te parchy… Dopiero gdy podrosłem, nieco więcej zacząłem rozumieć. Powielekroć pytałem starszych o znaczenie tych słów. Najwięcej dowiedziałem się od ojca, wujka Marysia Strzeleckiego, cioci Peli i kominiarza Puchalskiego.

Generalnie, dzisiejszą wiedzę o Żydach strzeleńskich zawdzięczam niekończącym się wakacyjnym opowieściom wujka Marysia. Wujek wychowany został w duchu narodowym, gdyż taki panował w jego patriotycznym domu i w najbliższym otoczeniu. Przemożny wpływ na taki stan rzeczy miała ciotka Wanda Siemianowska - przywódczyni Narodowej Organizacji Kobiet w Strzelnie. To inne postrzeganie Żydów przez wujka i całkowicie odmienne - po wspólnym losie obozowym - trzeźwe spojrzenie ojca na tę nację społeczną, dało mi właściwy jej obraz. Później dużo czytałem, a mój szwagier Andrzej Gabryszak, w czasach kiedy razem mieszkaliśmy pisał pracę magisterską o Żydach, o których wielokrotnie rozmawialiśmy. Pracę obronił z wynikiem bardzo dobrym. Strzelnianie szybko zapomnieli, że w miejscu, w którym stoi blok na Inowrocławskiej stała niegdyś owa buźnica, czyli synagoga - żydowski dom modlitw i siedziba kahału - strzeleńskiej żydowskiej gminy wyznaniowej.  

Zacznijmy jednak od początku, czyli, co w tym miejscu było przed 200-laty. Z wielokrotnie już przywoływanego opisu ulicy dowiadujemy się, że stał w tym miejscu dom wyrobnika Niedzielskiego. Faktycznie na mapie katastralnej miasta Strzelna z lat 1827/1828 zaznaczony jest w tym miejscu dom. A co wiemy o właścicielu? Otóż w spisie mieszczan strzeleńskich z 1773 roku znajdujemy Batholomeusa Niedzielskiego, głowę czteroosobowej rodziny - ojciec, matka, syn i córka. W aktach metrykalnych parafii strzeleńskiej odnajdujemy pod rokiem 1827 wdowę 34-letnią Teklę Niedzielską, która wyszła za mąż za młodszego od siebie o cztery lata Kazimierza Napora. Na niej urywają się informacje o Niedzielskich, których później znajdujemy w Kwieciszewie i Gębicach. Drogą czystej spekulacji możemy powiedzieć, że po Niedzielskich parcelę z domem nabył Jan Nepomucen Paliński. Do Strzelna przybył on z Kosztowa pod Wyrzyskiem, gdzie został odnotowany w 1810 roku jako oblubieniec poślubionej tam Joanny Fryzównej. Z kolei z danych pochodzących z 1838 roku dowiadujemy się, że wówczas parcela ta nie była zabudowana i stanowiła miejski ogród Jana Nepomucena Palińskiego. 23 kwietnia 1838 r. Królewski Sąd Ziemsko-Miejski w Inowrocławiu na polecenie Sądu Głównego w Bydgoszczy, w ramach tzw. patentu subhastacyjnego (wyroku wywłaszczającego), po wyszacowaniu parceli na 60 talarów ogłosił jej sprzedaż. Wkrótce grunt ten nabyła miejscowa gmina żydowska i w 1844 roku wystawiła na nim swoją świątynię - synagogę.

A co wiemy o wcześniejszej buźnicy? Taka musiała istnieć skoro funkcjonowała gmina wyznaniowa, której głównymi instytucjami były, cmentarz i synagoga. Sama synagoga była miejscem publicznego kultu, a zarazem studiowania „Tory” i miejscem pobierania nauk. Pierwsza synagoga strzeleńska prawdopodobnie została zbudowana około 1827 roku. Zdaje się bezspornie o tym świadczyć pieczęć gminy na piśmie opatrzonym datą roczną 1830. Niestety nie zachowała się informacja, w którym miejscu była ona zlokalizowana. Być może wcześniej był to dom modlitwy na zapleczu posesji Rabbi Hillela przy ul. Kościelnej. Z kolei nachodzi nas pytanie, co wiemy o pierwszym strzeleńskim rabinie? Rabbi Hillel w naszym mieście zamieszkał po 1775 roku. Urodził się on ok. 1740 roku i miał córkę Ghetal ur. ok. 1780 roku, a zmarłą w 1828 roku w Strzelnie. Ghetal poślubiła w 1801 roku Judah Herschella, miejscowego browarnika i destylatora. Jej mąż urodził się w 1777 roku w Toruniu i w Strzelnie zamieszkał przed 1800 r. Małżonkowie mieli dziewięcioro dzieci: Jesi (1802-), Miriam (1805-), Haima (1807-1864), Auguste (1813-), Johna Francisa (1817-1866), Josepha (1817-1842), Louisa (1823-1890), Davida Abrahama (1824-1904), Victora (1825-1865). Więcej o tej rodzinie znajdziecie pod linkiem: 

 https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2020/10/spacerkiem-po-strzelnie-cz-102-ulica.html

 

Jak już wspomniałem synagogę przy ul Inowrocławskiej (Poststrasse) strzeleńska społeczność żydowska wybudowała w 1844 roku. Po upływie 34-lat w wielkie święto żydowskie „Jom Kippur” obchodzone w 1878 roku, podczas nabożeństwa w synagodze strzeleńskiej nastąpiła katastrofa budowlana. W wypełnionej po brzegi świątyni, w której znajdowało się około 500 wyznawców wiary mojżeszowej, runęła część stropu. W katastrofie ucierpiało 16 osób z tego 13 lekko i 3 ciężko rannych. Prasa regionalna nadto podała, że jeden z rannych, młody subiekt handlowy niebawem zmarł. W tym też miejscu odnotowano, że synagoga ta była stosunkowo nową budowlą gdyż wybudowana została w 1844 roku.

Po dwóch latach, dzięki staraniom gminy żydowskiej i całej jej społeczności, odbudowano synagogę w takim kształcie, jakim przetrwała do 1940 roku. Jak ona wyglądała możemy dowiedzieć się z niedawno odnalezionego zdjęcia i z zachowanych notatek sporządzonych na podstawie opowiadań Pelagii Piweckiej i Ignacego Puchalskiego. Mieszkali oni przed 1939 rokiem przy ul. Inowrocławskiej, a sam Puchalski tuż naprzeciw synagogi.

Z ich wspomnień i zdjęć można opisać Tę świątynię. Był to budynek halowy jednonawowy, nakryty dwuspadowym dachem pokrytym dachówką ceramiczną. Po bokach znajdowały się po trzy duże witrażowe okna wysoko osadzone z wielobarwnymi szybami. Zabezpieczały je siatki metalowe przed ewentualnym ich wybiciem. Na osi głównej, po stronie zachodniej znajdowało się duże, zaokrąglone górą wejście główne, po którego bokach były wysoko osadzone wąskie okienka, natomiast po stronie północnej znajdowało się wejście boczne do tzw. „babińca”. Szczyt fasady miał kształt trójkątny i na niej znajdowała się niewielka „Gwiazda Dawida”. Również ów szczyt, jak i ten wschodni zdobiły po bokach i na zwieńczeniu trójkąta zdobne kule z niewielkimi szpicami. Cała budowla była dość skromna i nie dorównywała miejscowym świątyniom katolickim i ewangelickiej.

 

Głównym miejscem w tejże synagodze była „Aron ha – Kodesz” (święta arka), to jest, zamknięta i okryta zasłoną, zwaną „parochet”, nisza w ścianie wschodniej, w której znajdował się zwój Tory. Przed arką paliło się wieczne światło, zwane „ner tamid”, przypominające zapalane przez kapłanów światła siedmioramiennego świecznika w Świątyni Salomonowej. W środkowej części świątyni znajdowało się wzniesienie zwane „bimą”. Było to specjalne podium nakryte baldachimem z pulpitem, zwanym „almemar”, przypominające ołtarz w świątyni, z którego, po wyniesieniu z świętej arki, odczytywano Torę. Modlitwę prowadził kantor (śpiewak – „chazzan”) oraz miejscowy rabin, którego głównym obowiązkiem w synagodze było głoszenie kazania

W synagodze znajdowało się wydzielone pomieszczenie dla kobiet (babiniec), z osobnym wejściem, a wszystko po to, aby wspólna obecność nie przeszkadzała modlącym się. Pomieszczenie to miało przypominać dziedziniec kobiet w Świątyni Salomona i dlatego nazywano je „ezrat naszim” (dziedziniec kobiet). Również znajdowało się przy synagodze  specjalne pomieszczenie szkolne „bet ha – sefer”, gdzie młodzi chłopcy poznawali tajniki nauki poprawnego czytania i zasady religijne judaizmu. Z nauczycieli, którzy nauczali w tej szkółce wymienić należy Juliusa Rawitschera – późniejszego rabina oraz Salomona Destlera, wymienianego w 1906 r

Wiadomym jest, że przy synagodze znajdowała się instytucja społeczna o charakterze charytatywnym, której celem było wspomaganie ubogich i osoby będące w potrzebie, lecz nie zachowały się na ten temat żadne dokumenty. Jedyne informacje o tej działalności pochodzą od starszych mieszkańców, które zebrałem na przełomie lat 70. i 80. minionego stulecia. Wówczas też opowiadano mi, że w sobotę - w szabat, czyli w siódmy, ostatni dzień tygodnia, będący według kalendarza żydowskiego dniem wypoczynku - strzeleńscy Żydzi gromadzili się w północno-zachodniej części rynku i stąd gromadnie ruszali ulicą Inowrocławską do synagogi na modlitwy. W tym dniu wszystkie żydowskie sklepy i interesy były nieczynne, a trał on od zachodu słońca w piątek, do prawie godziny po zachodzie słońca w sobotni wieczór.

Podstawową komórką judaizmu w Strzelnie była gmina żydowska kierowana przez zarząd zwany „kahałem”, który oprócz sfery duchowej, przy użyciu własnych środków, obejmował całą sferę życia społeczno-gospodarczego miejscowej ludności żydowskiej. Żydzi strzeleńscy swoją gminę zorganizowali zapewne na długo przed rokiem 1826, to jest rokiem wybudowania pierwszej synagogi. Na jej czele stał wyznaczony przez kahał rabin (przypomnę, ze pierwszy rabin Rabbi Hillel zamieszkał tutaj po 1775 roku), pod którego postacią krył się nauczyciel i sędzia, urzędnik tejże gminy spełniający obowiązki religijne i duszpasterskie, wychowawcze i społeczne, a także funkcje sądownicze polegające na wydawaniu decyzji w sprawie przestrzegania i stosowania prawa talmudycznego.

W Archiwum Państwowym w Bydgoszczy zachował się odcisk okrągłej pieczęci strzeleńskiej gminy żydowskiej. Dokument, na którym pieczęć ta została odbita sygnowany jest datą dzienną 27 marzec 1830 rok. Średnica jej wynosi 30 mm i w polu zawiera typowy zdobniczy motyw roślinny nawiązujący kształtem do synagogi zwieńczonej Gwiazdą Dawida, zwaną „Magen David” – tarczą Dawida. W otoku nad Gwiazdą Dawida znajdujemy napis, tzw. legendę: „SINAGOGE ZU STRELNO” - Synagoga w Strzelnie. Pod Gwiazdą widoczny jest napis wykonany pismem hebrajskim „KE - HILOT SZTRELNO”.

Z pierwszej połowy XIX w. pochodzi ciekawa informacja, że przebywający w 1837 roku w Strzelnie Heymann Jolowicz (1816-1875), jako kandydat na rabina (zapewne pobierający nauki praktyczne) oferował bezpłatną naukę religii dzieciom w Strzelnie. 10 Listopad 1838 r. spotykamy go jako studenta w Berlinie. 22 kwietnia 1842 r. ukończył studia i od 26 sierpnia 1843 r. został kaznodzieją i nauczycielem młodzieży w Kwidzynie (Marienwerder)… Po rabinie Hillelu był długi okres kiedy opiekę nad tutejszą społecznością sprawował rabin inowrocławski, a następnie przez wiele lat posługę sprawował powszechnie szanowany rabin Joachim Stern, który swój urząd pełnił do chwili śmierci, tj. do roku 1895. Urodził się on w 1809 roku i po skończeniu nauk był rabinem do 1844 roku w Jutrosinie. Następnie tę samą funkcję powierzono mu w Piaskach, a od 1851 roku w Strzelnie. Jego synem był lekarz i filozof Wilhelm Stern (1844-1918). Po Sternie rabinem został Baumert, a po nim M. Pulvermann, którego z kolei  zastąpił Juliusz Rawitscher wymieniony w 1903 r. Ostatnim strzeleńskim rabinem był, wspomniany już wcześniej, Abraham Cohn? Gdy w Strzelnie zabrakło opieki duchowej posługę nad wiernymi podjął rabin inowrocławski dr Jakob Cohn.

Organizacja gminy opierała się na dawnej tradycji żydowskiego życia społecznego. Gmina posiadała suwerenne prawo do określania swoich własnych praw i reguł swego funkcjonowania, których źródłem były „Tora” i „Halacha”. Jako podstawowa jednostka organizacyjna strzeleńskiej zbiorowości żydowskiej zapewniała swym członkom możliwość zaspokojenia potrzeb religijnych i wychowawczych oraz stwarzała im warunki niesienia pomocy społecznej oraz rozstrzygała sprawy sporne. Umożliwiała ona zachowanie samookreślenia i niezależności życia Żydów oddzielonych od reszty miejscowego społeczeństwa.

Z chwilą zajęcia Strzelna przez Niemców Synagogę położoną przy ul. Inowrocławskiej okupant zbezcześcił i zniszczył jej wnętrza (1939 r.). Miejscowych Żydów ograbiono ze wszystkiego, co przedstawiało jakąś wartość i wysłano w wagonach do gett i niemieckich obozów zagłady. W latach 1940-1941 Niemcy przystąpili do jej rozbiórki. Prace te wykonała niemiecka firma, której właścicielem był miejscowy Niemiec Juliusz Küchel. Nieodpłatnie i pod przymusem prace transportowe wykonali Polacy posiadający konny tabor ciężarowy. W robotach tych uczestniczyła również młodzież z obozu szkoleniowego „Jugendbundu”. Gruz ze zburzonej synagogi wywieziono na strzelnicę Bractwa Kurkowego, gdzie trwały prace przy budowie basenu kąpielowego, zamienionego w trakcie na podziemny hangar, w którym jeńcy angielscy remontowali silniki samolotowe. Podobnie uczyniono z cmentarzem - kirkutem, niwelując go kompletnie.

Po II wojnie światowej, kiedy to za sprawą okupanta nie było już śladu po żydowskiej bożnicy, w miejscu tym mieścił się SOM - Spółdzielczy Ośrodek Maszynowy. Powstał on w 1948 r. w ramach struktury organizacyjnej miejscowej GS „SCh”. Posiadał na wyposażeniu: 3 traktory marki „Lanz Bulldog”, 5 pługów 2-3 skibowych, 2 snopowiązałki ciągnikowe i 7 konnych, 7 lokomobil, 1 silnik spalinowy, 9 młocarń, 2 elewatory do kompletów omłotowych, 4 prasy do słomy, 2 siewniki, 2 kosiarki, kopaczkę do ziemniaków oraz 1 czyszczalnię do zboża. Sprzęt ten pochodził z rozparcelowanych majątków ziemskich i gospodarstw poniemieckich i służył do obsługi gospodarstw indywidualnych i powstających z woli partii rolniczych spółdzielni produkcyjnych. W maju 1952 r. całość przekazana została utworzonemu w 1950 r. Państwowemu Ośrodkowi Maszynowemu, mającemu swoje siedziby po byłej fabryce maszyn rolniczych Heinricha Plagensa (obecna „Biedronka”) i tartaku J. Küchla (obecny „FAT-POL”). POM zmienił nazwę tej bazy sprzętowej na Gminny Ośrodek Maszynowy, popularnie zwany GOM-em. Ostatecznie w 1957 r. przeniesiono sprzęt na ul. Powstania Wielkopolskiego, na teren po tartaku Küchla, a w miejscu tym postawiono blok komunalny, który oddano do zamieszkania w 1959 r. O bloku tym można byłoby napisać kilka artykułów wypełniając je biogramami strzelnian tu mieszkających, a pośród nimi: o lekarzu Abramczyku, o nauczycielu, piłkarzu i myśliwym Czesławie Jankowskim, o kolejnym nauczycielu i harcerzu Ireneuszu Lewickim, o byłym właścicielu Ziemowit Przybyszewskim, o urzędniku, dyrektorze, pszczelarzu i myśliwym Alfonsie Wendlandzie i wielu innych osobach.

Ostatnią posesją, która kończy opis ul. Inowrocławskiej jest parcela o zabudowie ciągłej od ul. Ślusarskiej, aż po Rynek. W swej części przypisana została do tejże ulicy i oznakowana numerem 2, dawniej Poststrasse 93. Dziś w nomenklaturze ewidencyjnej cała posesja figuruje pod Rynkiem 1 i pod ten adres już omawiany odsyłam państwa.

Foto.: Heliodor Ruciński

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 123 Ulica Inowrocławska - cz. 19

I tak oto zbliżamy się ku końcowi spacerku ulicą Inowrocławską. Pozostały do opisania trzy numery z czterema obiektami. Dzisiaj czas na numery 8 i 6, pozostanie na ostatni artykuł nr 4 z obiektami trzecim i czwartym, czyli synagoga i pierwszy blok komunalny - wielorodzinny dom wystawiony po wojnie w miejscu, gdzie stała żydowska świątynia. Ale dla zachowania porządku zacznijmy od parterowego domu oznaczonego numerem 8 - dawniej był to tzw. numer policyjny 90. Przed 200-laty stało tutaj domostwo należące do katolickiej rodziny Rymarkiewiczów. Nazwisko to zostało wymienione w spisie ludności miasta Strzelna dokonanym przez zaborcę pruskiego w maju 1773 roku i przewijało się w Strzelnie przez cały XIX w. Pierwszym poznanym z imienia Rymarkiewiczem był Walenty, którego syn Jakub ur. ok. 1817 r. poślubił w 1840 roku Józefę Pietrowską. Małżonkowie mieli dwóch synów, Tomasza i Władysława. Sam Jakub owdowiał i w 1875 roku poślubił wdowę Mariannę Wojtylak z domu Kowalską.

Około 1875 roku Rymarkiewicze sprzedali nieruchomość, której nabywcą został Johann Philipp Armbruster. Był on z zawodu rzeźnikiem i przedstawicielem kujawskiej linii niemieckiej rodziny Armbrusterów wyznania ewangelickiego. Ich przodek Jakub Armbruster przybył na Kujawy z Wirtembergii z Baden-Durlach w 1781 roku wraz z grupą pierwszych kolonistów i osiadł w nowotworzonej koloni Stodoły. Tam, jako chłop czynszowy, otrzymał wydzielone siedlisko pod zabudowę i ziemię. Jego potomkowie stąd przenieśli się do Strzelna. Interesujący nas rzeźnik Johann Philipp urodził się w 1841 roku i był synem Philippa i Rosiny z domu Lindemann. Jego dziadkiem był Johan Sebastian Armbruster syn owego kolonisty z 1781 roku. Johan Philipp w 1882 roku poślubił Berthe Auguste Giese córkę Eduarda browarnika, o którym pisałem wcześniej i Marii z domu Rothrss.

W domu tym zamieszkał również Zygmunt Barański, syn strzelnianina Marcina Barańskiego i Marii z domu Janowskiej. Urodził się on w Strzelnie w 1854 roku i z zawodu był cukiernikiem. W 1876 roku poślubił Annę Piechowską, lecz wkrótce młoda żona zmarła. W dwa lata później, w 1878 roku ponownie się ożenił. Jego wybranką została 23 letnia Wanda Rohr, córka Polaka, miejscowego nauczyciela i prężnego działacza społeczno-gospodarczego Adolfa i Antoniny Gościneckiej. Barański prowadził tutaj cukiernię i sklep kolonialny. W okresie letnim, na zapleczu domostwa w ogrodzie organizował koncerty i zabawy. Jak dowiadujemy się z „Nadgoplanina“ w lipcu 1888 r. w jedną z sobót odbył się w ogrodzie p. Barańskiego koncert, który mimo niekoniecznej pogody dosyć licznie był odwiedzony. Bo też gospodarz ogrodu dołożył wszelkich sił, żeby wieczór gościom uprzyjemnić: wyborne napoje i ciasta, pięknie oświetlony ogród, bengalskie ognie itp., wszystko to przyczyniało się bardzo do podniesienia ducha i humoru, a szczególnie melodie skoczne ożywiły dość licznie zebraną młodzież, która późno w noc w jak najlepsze się bawiła. Spodziewać się należy, ze p. Barański w nie za długim czasie znów nam wieczorek letni uprzyjemnić raczy.

W Księdze adresowej z 1895 r. obaj panowie Armbruster i Barański są nadal wymieniani w swoich branżach. W 1910 roku zamieszkiwały tutaj trzy pięcioosobowe rodziny: Philippa Armbrustera, Hermanna Renna i Karla Schreibera. W latach międzywojennych posesja nadal należała do Armbrusterów i mieszkał tutaj również rzeźnik Wiktor Żurawski. Urodził się on 15 lutego 1897 r. w Strzelnie jako syn Franciszka i Joanny z domu Durowicz. Uchwałą Rady Państwa nr: 07.06-0.869 z dnia 6 lipca 1972 roku został odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym 1918-1919 za czynny udział z bronią w ręku w Powstaniu Wielkopolskim. W uzasadnieniu wniosku o odznaczenie Wiktora Żurawskiego WKP wnioskodawca oparł się na weryfikacji dokonanej na podstawie zaświadczenia Centralnego Archiwum Wojskowego, w którym stwierdzono, że Wiktor Żurawski brał czynny udział w Powstaniu Wielkopolskim jako ochotnik. Wcielony został do 9. kompanii 5. Pułku Strzelców Wielkopolskich w Inowrocławiu. Pełnił funkcję dowódcy sekcji ciężkich karabinów maszynowych.

Obecnie nieruchomość podzielona jest pomiędzy dwóch właścicieli. Stojący do dzisiaj dom pochodzi z przełomu XIX/XX w. Jest to budynek parterowy, pięcioosiowy z charakterystyczną wewnętrzną bramą przejazdową na trzeciej środkowej osi. Nakryty dachem dwuspadowym, niegdyś ceramicznym, a obecnie pokryty eternitem. W pierwotnym wyglądzie posiadał w linii poddasza fryz z pięcioma okulusami doświetlającymi strych  (obecnie zamurowane) oraz na całej wysokości narożników zdobne boniowania. Cała fasada frontowa została ostatnimi laty pozbawiona dawnych elementów - zdobnych elewacyjnych listew wokółokiennych, boniowania i pokryta płytkami ceramicznymi. 

Przechodząc pod sąsiedni dom nr 6 zauważamy podobne, co w poprzednim, współczesne dekoracje z elementami płytek ceramicznych. Razem z przebudową elewacji wynikłą ze zmiany jego funkcji, w części z użytkowej na mieszkalną, zmienił się pierwotny wygląd elewacji frontowej. Budynek ten pochodzi z końca XIX w. i został wystawiony w stylu eklektycznym. Dawniej oznaczony był numerem policyjnym 91. Jest on parterowy, pięcioosiowy z użytkowym - mieszkalnym poddaszem, nakryty dwuspadowym dachem papowym. Szczególnie okazale prezentowała się jego elewacja frontowa. Jej narożniki na całej wysokości posiadało silne boniowanie. Parter od półpiętra poddasza rozdzielał gzyms. Uwagę przykuwał pas osi centralnej elewacji z wejściem głównym, który ukształtowany był w formie pozornego ryzalitu uwypuklonego pilastrami podtrzymującymi wysunięty nad lico gzyms oraz pilastry półpiętra, między którymi znajdowały się dwa okna. Całość wieńczył wystający ponad linię dachu zdobny fronton z dwoma bocznymi pylonami trapezoidalnymi. Pierwszą i drugą oś parteru stanowiła witryna sklepowa oraz wejście do sklepu piekarniczego. Obramowania tych otworów stanowiły dwie pary pilastrów podtrzymujących fryz. Zdobnie ukształtowane również były obramowania otworu drzwi wejściowych i okien mieszkania. Elewacja boczna, południowa posiadała w części parteru trzy ślepe otwory okienne oraz w części poddasza dwa okna i okulus u zwieńczenia frontonu.

Dom z parcelą zabudowaną budynkiem piekarni z częścią gospodarczą dawniej oznaczony był numerem policyjnym 91. Przed dwustu laty całość należała do Niemca ewangelika Klingera. Był on kowalem i tutaj prowadził swoją kuźnię. Ile pokoleń Klingerów tu pracowało - dwa może trzy. Jednym z nich był urodzony w 1837 roku Eduard, który w 1863 roku poślubił Augustę noszącą również to samo nazwisko. Później nieruchomość dostała się w ręce polskiej rodziny Arkuszewskich. Przebudowali oni całą parcelę wystawiając piekarnię, a później nowy dom, który wyżej opisałem. Piekarnię prowadził tutaj Antoni Arkuszewski urodzony w 1844 roku, który w 1872 roku w kościele pw. św. Trójcy w Strzelnie zawarł związek małżeński z dwudziestoletnią Józefą Mańkowską. Z metrykali katolickich wynika, że Arkuszewscy od kilku pokoleń mieszkali w Strzelnie. Przedstawicielką tej rodziny była Marianna, która w 1828 roku wyszła za Franciszka Wegnera, antenata znakomitego rodu strzeleńskiego. Antoni Arkuszewski był wymieniany jako piekarz w 1889 roku i w księgach adresowych w 1895 i 1903 roku. Przed 1910 rokiem całą nieruchomość nabył pochodzący z Sokolnik mistrz piekarski Józef Stanek. Urodził się 27 lutego 1881 roku w Sokolnikach w ówczesnym powiecie inowrocławskim (od 1886 r. strzelińskim), jako syn Jakuba i jego drugiej żony Józefy z Paluszaków. Po ukończeniu nauki w szkole katolickiej w Polanowicach udał się do Strzelna, gdzie uczył się zawodu piekarza. Po zdaniu egzaminu mistrzowskiego kontynuował rzemiosło piekarnicze po Arkuszewskich. Wypiekał chleb, bułki, a także uruchomił produkcję cukierniczą. Dość powiedzieć, że interes rozwijał się bardzo dobrze.

W 1907 roku poślubił Zuzannę Pawłowską, z którą miał trójkę dzieci: Mieczysława ur. 28 marca 1908 roku, Janinę ur. 12 października 1911 roku i Wiktora ur. 23 marca 1913 roku. Z wybuchem I wojny światowej, jako rezerwista armii niemieckiej został zmobilizowany i walczył na froncie zachodnim, na linii francusko-belgijskiej. W 1916 roku przekroczył linię frontu i zgłosił się do Francuzów. Dwukrotnie w 1917 i 1918 roku był wymieniany na Pruskiej liście strat jako żołnierz brakujący. Tam internowany, doczekał się formowania Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera i ochotniczo wstąpił w jej szeregi. Razem z Armią powrócił do kraju i pozostawał czynnym żołnierzem do 1920 roku. Brał udział w zabezpieczaniu granic ustalonych działaniami Powstania Wielkopolskiego, w przejmowaniu Pomorza oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. 

Po zwolnieniu do cywila powrócił do rodziny i pomyślnie kontynuował działalność piekarniczo-cukierniczą. Na szybie witryny nadal figurował napis reklamowy Piekarnia chleba i ciast J. Stanek, tym razem bez niemieckiego tłumaczenia. W latach międzywojennych Józef Stanek z listy Chrześcijańskiej Demokracji był członkiem Rady Miejskiej w Strzelnie. Uczestniczył w pracach Komisji Sanitarnej RM. Był członkiem Koła Związku Hallerczyków w Strzelnie, w którym zasiadał w zarządzie i piastował funkcję skarbnika. Zachowała się relacja ze Święta Hallerczyków w Strzelnie, z której dowiadujemy się, że w dniu Wniebowstąpienia (niedziela 26 maja 1927 r.) obchodziło Strzelno uroczystość poświęcenia sztandaru Związku Hallerczyków - placówki Strzelno. W tymże dniu odbył się V walny zjazd chorągwi pomorskiej. Uroczystość poprzedzona została capstrzykiem, urządzonym w przeddzień obchodu przez drużyny Hallerczyków. Zbiórkę na pochód urządzono przed lokalem Piątkowskiego. Przybyli m.in. starosta strzeliński p. Kozłowski, komendant PKU - Inowrocław major Hoerl oraz zastępca gen. Hallera, płk Zaremba. Pochodem ruszono do kościoła fajnego, gdzie mszę św. odprawił ks. wikariusz Wasiela, a kazanie wygłosił oraz sztandar poświęcił ks. radca Czechowski. Na rynku odbyło się następnie wręczenie sztandaru przez prezesa chorągwi pomorskiej ppor. rez. Pałaszewskiego, prezesowi miejsc, placówki p. Palędzkiemu, który sztandar wręczył chorążemu p. Józefowi Stankowi. Nastąpiła przemowa płk. Zaremby oraz udekorowano Hallerczyków.

W czasie okupacji Stankowie zostali wysiedleni, a piekarnię przejął jeden z Łotyszów Baltendeutschów - Niemców bałtyckich. 9 października 1939 r. w walkach w obronie wybrzeża w wyniku odniesionych ran zmarł bosman Szczepan Stanek. Jego doczesne szczątki spoczywają na Cmentarzu Witomińskim w kwaterze Obrońców Wybrzeża 1939 roku. Po zakończeniu działań wojennych rodzina Sanków wznowiła produkcję piekarniczo-cukierniczą. 28 marca 1947 r. zmarł drugi syn Wiktor, który z żoną i dziećmi mieszkał w Łąkiem. Z początkiem lat 50. minionego stulecia w wyniku nałożonych domiarów zrezygnowano z prywatnej działalności. W rok później, 19 grudnia 1951 roku zmarł właściciel piekarni Józef Stanek. Piekarnię i sklep przejęła wówczas PSS „Społem“ i prowadziła je do 1976 roku. Ten okres znam z autopsji, gdyż jako dziecko, a później podlotek biegałem do sklepu piekarniczego po szneka z glancem (drożdżówka z kruszonką silnie lukrowana) oraz po duże, kilogramowe bochny chleba. Pamiętam, że za ladą była p. Powałowska nazywana przez strzelnian ciotką. W soboty mama piekła placki drożdżowe - po dwie blachy, które nosiliśmy do piekarni do Stanków. Przed świętami było tego multum, bo i babki, placki, ciasto biszkoptowe na torty, rogale… Wówczas nikt nie mówił żeby iść do piekarni PSS, wszyscy mówili po prostu - do piekarni Stanków, albo po prostu, do Stanków. Pamiętam, że do placków mama przyklejała karteczki z nazwiskiem, by rozpoznać przy odbiorze swoje placki. Do dziś mam przed oczyma ową kartkę ze skrótem imienia i pełnym nazwiskiem - Ir. Przybylska. Również pamiętam piekarzy w białych kitlach, a szczególnie jednego, niewielkiego wzrostu p. Malinowskiego z ul. Cegiełka. Ciągle chodził po piekarni z papierosem w ustach. O dziwo, że mu popiół nie wpadał do dzierży, w której wyrabiał ręcznie ciasto - no chyba, że…   

W 1968 roku zmarła Zuzanna, żona śp. Józefa Stanka. Całość zabudowań wraz z gruntem przeszła na córkę Janinę. Niestety, po trzech latach w tragicznych okolicznościach żywot dokonała Janina (19 czerwca 1971 r.). Od czerwca 1971 roku piekarnię wraz z domem i parcelą nabył rodzinnie (zapisem testamentowym) rolnik Benon Stanek z Młynic. Po 1976 roku nowy właściciel całość wydzierżawił cukiernikowi Mirosławowi Pilarskiemu, który powadził tutaj produkcję dobrej jakości całej palety wyrobów cukierniczych, a szczególnie pączków i strucli makowych. W połowie lat 80. nabył on nieruchomość po Lechowskich przy ul. Świętego Ducha i tam po przystosowaniu obiektu kontynuował produkcję cukierniczą. Obecnie cała nieruchomość spełnia funkcje mieszkalne i znajduje się w rękach dwóch córek śp. Benona Stanka: Marii i Agnieszki.   

Foto.: Heliodor Ruciński

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 122 Ulica Inowrocławska - cz. 18

Piękna pogoda nastraja do spacerów, jednakże roztopy nie pozwalają nam zajrzeć do parków, bo tam mokro. Zatem, pozostaje miasto i nadal zatłoczone ulice. Gdyby była obwodnica moglibyśmy pochodzić nawet jezdnią. Potrwa to jeszcze kilka, być może kilkanaście lat, dlatego nie czekając ruszamy i to najbardziej zatłoczoną - Inowrocławską. Podczas dzisiejszego spacerku, idąc ku Rynkowi poznamy dzieje dwóch domostw, w tym jednego, które niestety już nie istnieje. Zacznijmy od domu nr 12, który dawniej, jeszcze przed wprowadzeniem obecnie obowiązującego porządku nosił numer 88. Sięgnijmy po stary, pochodzący z 1898 roku opis opatrzony tytułem Ulica Pocztowa. Z niego dowiadujemy się, że przed 200-laty posesja należała do szewca Wawrzyńca Jarłowskiego. Do Strzelna przybył on z Gniezna w 1817 roku wraz ze swoją nowo poślubioną małżonką Katarzyną Tykocińską. W domu, który tutaj wystawili mieszkały jeszcze ich dwa pokolenia. Około 1870 roku nieruchomość nabył przybyły do miasta właściciel firmy budowlanej Jan Kriewald, Niemiec wyznania ewangelickiego. W 1883 roku wymieniony został jako budowniczy stawiający nową owczarnię na folwarku w Maszenicach należącym do majątku Głębokie pod Kruszwicą. W grudniu 1886 roku został on wybrany do Sejmiku nowo powstałego powiatu strzelińskiego i z jego ramienia został członkiem komisji ds. taksowania padłych na zarazę zwierząt oraz zabitych na rozkaz policji.

Po Kriewaldzie właścicielem posesji został Maks Wiedemayer, który prowadził tutaj gościniec. Wymieniony został w 1903 roku jako restaurator. Po nim nieruchomość nabył Niemiec Bernard Schufheiss, który prowadził tutaj tak jak poprzednik restaurację i kolonialkę. W 1927 roku po sprzedaży młyna Jaśkowiakowi całość nabył w drodze kupna od Niemca Józef Ogiński. On także był kontynuatorem tej samej działalności gospodarczej. Po nim działalność przejął syn Jan, który był członkiem strzeleńskiego Koła Związku Hallerczyków i sekretarzem Towarzystwa Hodowców Gołębi Pocztowych. Oba stowarzyszenia odbywały w salce restauracyjnej Ogińskich swoje zebrania. Nadto był sekretarzem Koła Chrześcijańskiej Demokracji. Józef miał jeszcze synów: Władysława, który prowadził sklep galanteryjny przy ul. św. Ducha oraz Bronisława członka Koła Związku Hallerczyków.

Stosunkowo późno Józef uregulował ostateczne scedowanie praw własności swojej sprzedanej Jaśkowiakowi firmy „Młyn Parowy J. Ogiński w Strzelnie“. Dopiero 16 lutego 1929 roku doprowadził do zmiany zapisów w rejestrze handlowym prowadzonym przez miejscowy Sąd Grodzki, z których wynikało, iż Bronisław Ogiński jako właściciel do 1/4 części tej firmy, sprzedał swoją część Józefowi Ogińskiemu kontraktem notarialnym z dnia 26 maja 1925 roku, a zatem Józef Ogiński jest jedynym właścicielem. W latach 30. minionego stulecia Ogińscy sprzedali dom Wziętkom. W latach powojennych w lokalu po kolonialce działalność usługową prowadziła PSS „Społem“. Tutaj znajdował się punkt szklarski. Już w latach przemian gospodarczych po szklarzu otworzył swój pierwszy sklep spożywczy Tadeusz Skonieczny z Łąkiego. Po pewnej przerwie placówka powróciła w to miejsce i funkcjonuje pod szyldem sklepu ogólnospożywczego.

Przechodząc dalej zatrzymujemy się przed wyrwą w zabudowie pierzei - pustą parcelą. Niegdyś oznaczone to miejsce było numerem policyjnym 89, a współcześnie numerem porządkowym 10. Wystające z ziemi  końcówki łączy gazu i energii elektrycznej oraz resztki murów dawnej zabudowy, spełniających rolę opłotowania zdają się mówić, że stał tu jeszcze do niedawna dom… Ta wolna przestrzeń odsłania przed nami obraz sąsiednich zabudowań podwórzowych oraz głębię sięgającą końcówki ulicy Magazynowej, z ostatnim w mieście kominem przemysłowym stojącym przy byłej rzeźni miejskiej. Najstarsze zapiski wskazują, że przed 200-laty stał już tutaj dom należący do rodziny Usorowskich - jednej z najstarszych w mieście. Co ciekawe, to poznajemy tę rodzinę w tragicznych dla niej okolicznościach. Otóż działo się to 19 marca 1698 roku, co odnotowano w Kruszwickich grodzkich relacjach, pożar strawił dobytek czterech mieszczan, w tym Usorowskiego. O tym pożarze pisałem przy okazji ul. Świętego Ducha 21, gdyż tam mieszkał w 1800 roku kolejny Usorowski, jak również trzeci przedstawiciel tej rodziny pod numerem 11 tej samej ulicy.

Gdyby ów z 1698 roku pożar dotyczył domostwa dziś omawianego, moglibyśmy powiedzieć, iż 300 lat temu historia tego domu od pożaru się zaczęła i współcześnie w 2011 roku pożarem się zakończyła. Ale zanim do tego tragicznego finału doszło, miejsce to kilka razy przechodziło przemiany. W 1800 roku Usorowski prowadził w tym miejscu szynk, czyli karczmę, która z racji swego położenia zapewne służyła podróżnym przybywającym do miasta. Interes rodzinny mogły prowadzić tutaj co najmniej cztery pokolenia Usorowskich. Około lat 70. XIX w. interes przejął po nich Żyd Schwalbe, kontynuując tzw. wyszynk. Z kolei w latach 90. starą karczmę odkupił od Schwalbego sąsiad, budowniczy Jan Kriewald i po rozebraniu starych zabudowań wystawił w ich miejsce okazały piętrowy dom, który miał być dla niego formą lokaty kapitału na chudsze lata.

Budynek został wystawiony w stylu eklektycznym pod koniec XIX w. i był typową jednopiętrową, podpiwniczoną, sześcioosiową kamienicą, nakrytą dwuspadowym dachem papowym, ze strychem użytkowym, o niezwykle bogato zdobiony frontonie, szczególnie w pasie okiennym pierwszego piętra. Na trzeciej osi od północy znajdowało się wejście główne do kamienicy. Posiadała ona jedno duże i jak na owe czasy luksusowe mieszkanie na pierwszym piętrze oraz cztery mieszkania na parterze. Część mieszkalna parteru pełniła funkcję gabinetowo-kancelaryjną. Parter zdobiły silne boniowania międzyokienne, solidne, murowane parapety oraz wnęki podokienne wypełnione girlandami. Podobnie przedstawiał się pas podokienny pierwszego piętra, z bogato zdobionymi otworami okiennymi, które wieńczyły dwa rodzaje pięknych, murowanych, kształtem naprzemiennych frontonów - surbaissé i sans retoure. Kondygnacje rozdzielał gładki fryz, a nad nim murowany gzyms. Górę zamykał kolejny fryz ze ślepymi płycinami okienkowymi oraz wielki drewniany, zdobny gzyms okapowy wsparty na równie zdobnych stiukowych wspornikach. W latach 60. minionego stulecia, boniowania parteru wyrównano tynkiem, zacierając urok tego rodzaju zdobienia.

Z początkiem XX w. przybył do Strzelna adwokat i notariusz dr Paul Eugen Bändel. Był on osobą samotną i zakupił od budowniczego Kriewalda nową, okazałą, a do tego elegancką kamienicę. Jak wynika ze spisu ludności miasta Strzelna w 1910 roku zamieszkiwał w niej sam. Znajdując się w grupie bogatych mieszczan wcześniej, bo w 1909 roku został wybrany na członka magistratu Strzeleńskiego. Funkcję tę sprawował 6 lat i po upływie kadencji, 16 marca 1915 roku ponownie został wybór na tę samą funkcję i ten sam sześcioletni okres. 22 kwietnia adwokat, notariusz dr Bändel został uroczyście wprowadzony do swojego biura magistrackiego. Funkcję tę sprawował do 1919 r. W międzyczasie był on jednym z członków grupy Niemców reprezentujących ugodowy stosunek do Polaków. Na jej czele stał dziedzic Markowic Claus von Heydebreck. To on w 1911 roku w specjalnym oświadczeniu wystąpił przeciwko strzeleńskiemu kierownictwu sławetnego Towarzystwa Hakata (HKT). Dr Bändel osobiście docierał do przedstawicieli narodowości niemieckiej w powiecie mogileńskim, zbierając podpisy pod protestacyjnym oświadczeniem dziedzica Markowic. W 1920 roku - już w spolszczonej formie imion - dr Paweł Eugeniusz Bändel zamieszkiwał w Bydgoszczy przy Nowym Rynku 11, gdzie był notariuszem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu.   

 

W okresie międzywojennym mieszkał tutaj do 1929 r. lekarz dr Czesław Bydałek, który stąd przeniósł się do Inowrocławia.  Jak wieść miejska niesie, przed II wojną światową, w domu tym mieściło się ustronne miejsce szyldowane przysłowiową czerwoną latarnią. Jednym słowem burdel, lub, jak kto woli agencja towarzyska, o której usługach szeptali, przy kufelku miejscowego piwa, niespełnieni w małżeństwie mężczyźni. Ale i trzeba powiedzieć, że w okolicy, jak i samym Strzelnie, sporo mieszkało okrzepłych w stanie wolnym kawalerów, którym nie pilno było myśleć o zamążpójściu. I to generalnie oni zdobywali tutaj pierwsze szczeble wtajemniczenia w sztuce uprawiania poletka rozkoszy. Ile w tym prawdy? Dzisiaj nie sposób ustalić…

Od około 20 lat kamienica zaczęła popadać w ruinę. Jej oficjalny administrator i współwłaściciel Paweł Wiśniewski z niewiadomych przyczyn - zapewne z braku środków - przestał o nią dbać. Wszyscy lokatorzy się wyprowadzili, pozostał tylko on sam. Z roku na rok było coraz gorzej i nagle 25 lipca 2011 r. o godz. 5:30 strzelnian wybudziły wyjące syreny. Gro zaspanych, spod kołdry słyszało sygnały alarmowe pędzących w oddali samochodów. Pierwsza myśl – wypadek i u wielu tak pozostało, aż do spotkania sąsiadów, po wyjściu z domów do pracy, na ranne zakupy i na poranną modlitwę do kościoła. Szczęście w nieszczęściu w wyniku pożaru nikt na zdrowiu i życiu nie ucierpiał. Była początkowo taka obawa, nawet została sprowadzona kamera termowizyjna, jednakże okazało się, że właściciela tej kamienicy w czasie pożaru nie przebywał na miejscu. Co ciekawe kamienica przeznaczona była do rozbiórki, na co były podjęte przez właściwe organy stosowne decyzje. Jedynie odwołanie się właściciela opóźniało wykonanie tego, co niechybnie tę kamieniczkę czekało. Problem poniekąd rozwiązał pożar, choć słów tych - zasłyszanych od gapiów - bym nie powiedział. W sprawnej akcji gaśniczej udział brało kilka jednostek ratunkowo-gaśniczych. Oczywiście pierwsi zjawili się nasi druhowie od św. Floriana, których wspierali i dowodzenie akcją przejęli zawodowcy z PSP z Mogilna i Inowrocławia. Nadto na pomoc przybyły zastępy z Gębic o Ostrowa. Nie pierwsze i ostatnie to zdarzenie, które wspomagają druhowie z sąsiednich PSP i OSP. Ale najczarniejsza robota przypadła naszej braci strażackiej - zabezpieczyć pogorzelisko i udrożnić komunikację miejską. Tego dnia po pracy i ja w tym miejscu byłem i rzewną łezkę nad znikającym świadkiem historii miasta uroniłem.

Tej kamienicy media poświeciły kilkanaście artykułów, a to w związku z zagrożeniem jaki jej stan techniczny niósł dla przechodniów i przejeżdżających samochodów. Na portalach internetowych trwała nieustanna i zażarta dyskusja. Wieszano wszystko, co najgorsze na ówczesnej władzy i dopiero po zmianach ostatecznie problem rozwiązał nowy burmistrz Strzelna Dariusz Chudziński. W sierpnia 2019 roku kamienicę rozebrano… 

Foto.: Heliodor Ruciński