Kolej strzeleńska - cz. 3

Nieistniejące stacja kolejowa i dworzec w Strzelnie oraz naczelnik J. Przybysz. Z albumu fotograficznego Ku pamięci ofiarowanemu radcy kolejowemu Kalityńskiemu w związku z przejściem na emeryturę. Źródło NAC.

Należę do tych szczęśliwców, którzy od dzieciństwa do połowy lat 70. dość często przemierzali trasę ze Strzelna do Mogilna i z powrotem pociągami. Przez kilka lat dojeżdżałem do Mogilna, a stamtąd autobusem do szkoły do Bielic. W owym czasie, kiedy usprzętowienie gospodarstw domowych ograniczało się do okazjonalnie włączanego odbiornika radiowego, a przez miasto przejeżdżało zaledwie kilkadziesiąt pojazdów mechanicznych na dobę, cisza panująca w mieście była tak wielka, że w okolicznych wsiach słyszano bijące na Anioł Pański dzwony z wieży św. Prokopa, a w mieście - gwizd lokomotywy opuszczającej stację kolejową w Młynach. 

Były to czasy, czasy kiedy powszechnym było nazywanie taboretu - ryczką, przedpokoju - antrejką, drożdży - młodziami, paczki - tytką, a pociągu - baną. Do kościoła wychodziło się z domu trzy kwadranse na siódmą, a nie za 15 siódma, w sklepie kupowało się na funty, a nie kilogramy, po mleko chodziło się z kanką i wieczorami słuchało się nielegalnego w kraju Radia Wolna Europa. I tak mógłbym wyliczać przykłady czegoś, co wyszło z obiegu, a przecież stanowi nasze prowincjonalne, strzeleńskie dziedzictwo kulturowe.

Ale wróćmy do tematu. 

Już po oddaniu w 1892 roku odcinka łączącego Strzelno z Mogilnem, landrat strzeleński prowadził rozmowy z władzami regencyjnymi o realizację dalszego połączenia Strzelna z Kruszwicą, a za jej pośrednictwem z Inowrocławiem. Rozmowy te zintensyfikowały się po roku 1895. Wówczas to przeprowadzono reorganizację w funkcjonowaniu Królewskich Kolei Niemieckich. Linia należała do Królewskiej Dyrekcji Kolei Górnośląskich we Wrocławiu, a użytkowana przez Królewska Dyrekcja Kolei Wschodniej w Bydgoszczy przeszła pod zarząd KDKW w Bydgoszczy. W tym samym czasie zintensyfikowała się działalność Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, która zaczęła wykupywać majątki ziemskie i parcelować je w celach osadzenia na ich obszarach kolonistów niemieckich. Takiego zakupu dokonała komisja między innymi przejmując majętność Wronowy wraz z folwarkiem Kijewice. Podobnie udało się nabyć Bławaty. Zaś dla zwiększenia żywiołu niemieckiego pośród tutejszymi Polakami wyłączono z domeny Waldau (Strzelno Klasztorne) folwark Młyny - Mühlgrund, gdzie w latach 1903-1906 powstała zbudowana od podstaw wieś chłopska. Kolejno nowe wsie powstały wówczas w Kijewicach, Wronowach i Dobskach.

W tym samym czasie zapadła decyzja o budowie odcinka kolejowego pomiędzy Strzelnem i Kruszwicą. Miała ona łatwiej przyciągnąć kolonistów, a także przygotować przyczółek do wykupu dalszych polskich majętności przyległych do granicy miedzy zaborami pruskim i rosyjskim. Elementem strategicznym przemawiającym za budową tej linii był również cel militarny - bliskość granicy państwowej. Prace geodezyjno-pomiarowe rozpoczęto już w 1906 roku, zaś linię ostatecznie oddano do użytku w 1908 roku. Było to przedsięwzięcie ogromne, gdyż wiązało się z wystawieniem dwóch dużych dworców, do tego identycznych pod względem architektonicznym, w Kruszwicy i Strzelnie. Dodatkowo w obu miastach wybudowano po kilka budynków mieszkalnych  dla kilkunastu rodzin kolejarskich. W Strzelnie wystawiono 3 takie domy dla 8 rodzin. Ponadto na długości całej linii powstało 6 stacji kolejowych z identycznymi budynkami dworcowymi w Młynach, Wronowach, Lachmirowicach, Racicach i Polanowicach.   

Bocznica kolejowa w Młynach z wagonami załadowanymi tarcicą iglastą z Tartaku w Miradzu z przeznaczeniem na rynek angielski. Tarcica docierała do Portu Drzewnego w Gdańsku, tam przeładowywana na statki i drogą morską docierała do Anglii.

Dzień dzisiejszy w na stacji Młyny...

 Ostatecznie „Gazeta Toruńska” poinformowała, że nowa linia kolejowa z Kruszwicy do Strzelna oddana do użytku publicznego ma być 1 października 1908 roku. I tak też się stało. Jak donosił „Dziennik Poznański“ i wiele innych gazet: Nowa Kolej. Otwarcie kolejki z Kruszwicy do Strzelna, obejmującej 16,71 kilometrów [błędnie podano długość linii, która faktycznie wynosiła 26,691 km] nastąpiło z dniem 1 października dla przewozu osób i towarów z chwilowym wyłączeniem dworca przy jeziorze Gople [do jeziora było 1,85 km zaś stację w obrębie miejscowości Dobsko, Rzeszyn, Rzeszynek, Kościeszki, Golejewo nazwano Gopło]. Kursujące na tym torze pociągi - mieszane z drugą, trzecią i czwartą klasą - wyszczególnione są na planie kolejowym rozwieszonym na stacjach. 

Z informacji tej wynika, że stacja kolejowa Gopło była wówczas jeszcze nieczynna, co zapewne wiązało się z budową przy niej ujęcia wodnego, czyli wieży ciśnień do zaopatrywania parowozów w wodę. Stacja ta była mniej więcej na półmetku linii Inowrocław-Mogilno (na 24,741 km). Cała linia liczyła 55,330 km i na nowym odcinku Kruszwica-Strzelno posiadała stacje i dworce kolejowe w: Kruszwicy, Polanowicach, Lachmirowicach, Gople, Wronowach, Młynach i Strzelnie. Wkrótce uruchomiono przystanek, bez budynków dworcowych w Racicach. Była to wówczas nowopowstała kolonia nazwana Raschleben z osadnikami niemieckimi, na czele której stał znany hakatysta, gospodarz Müller.

Otwarcie nowej linii kolejowej, czy wręcz uruchomienie połączenia Mogilna z Inowrocławiem przez Strzelno, Kruszwicę wiązało się ze zmianami w kursowaniu pociągów osobowych. Wprowadzono piąte połączenie i do stacji docierało pięć pociągów z Mogilna i pięć pociągów z Inowrocławia-Kruszwicy. Poniższy rozkład jazdy pociągów z 1910 roku obrazuje ruch pociągów na stacji kolejowej w Strzelnie:

Nie były to idealne połączenia, gdyż na ich przeszkodzie stawały złe warunki pogodowe. Jak donosiła ówczesna prasa: W połowie marca 1909 roku zamiast wiosny spadły tak obfity śnieg, iż pociąg wyjeżdżający o 22:00 z Mogilna do Strzelna utkwił w zaspie i przybył do Strzelna z znacznym opóźnieniem. Ale poza skrajnymi anomaliami według przejazdu pociągów ludność zamieszkująca wzdłuż linii kolejowej regulowała sobie zegarki. Takim szczególnym momentem był wjazd składu na stacje, kiedy to maszynista przed otwartym semaforem dawał sygnał gwizdem lokomotywy, że pociąg nadjeżdża.

Nowo otwarta linia przyczyniła się do zwiększenie zatrudnienia. W 1910 roku na stacji kolejowej w Strzelnie zatrudnieni byli m.in. Niemcy: Drescher, Kornig, Germer, Wustlich, Radtke, Hundt. Wszyscy oni mieszkali w budynkach starego i nowego dworca. Poza nimi na kolei pracował 8 innych pracowników funkcyjnych, którzy posiadali mieszkania służbowe przy ulicach Raj i Miradzkiej.

Z informacji prasowych dowiadujemy się o kolejnych dwóch wypadkach kolejowych, Jeden z nich wydarzył się na bocznym torze do krochmalni w Bronisławiu. Na początku marca 1915 roku w pobliżu stacji w Jeziorkach (Amalienhof) wykoleił się pociąg, co spowodowało kilkugodzinna przerwę komunikacyjną na torach. Stwierdzono straty nieznaczne. Śmiertelnemu wypadkowi uległo na początku czerwca 1918 roku dziecko bawiące się na torze kolejki fabrycznej w Bronisławiu. Podczas gdy rodzice przebywali w kościele na procesji pozostawione bez opieki dziecko pobiegło poza wieś i bawiło się na torze kolejki. Nagle dziecko zostało pochwycone przez manewrującą maszynę i poniosło śmierć na miejscu.

CDN

O szpitalu na życzenie

Ta wielka zadyma wokół strzeleńskiej lecznicy zaczęła się już w latach 30. minionego stulecia, kiedy zlikwidowany został powiat strzeleński i został włączony z nowiusieńkim 100 łóżkowym szpitalem do powiatu mogileńskiego. W czasach kiedy przygotowywano podwaliny pod nowy odradzający się powiat mogileński odkurzono ukrywany ale ciągle pulsujący temat. Powstanie w 1998 roku czterogminnego powiatu było wynikiem zawarcia umowy społecznej pomiędzy przedstawicielami gmin Mogilno i Strzelno. Owymi reprezentantami byli burmistrzowie, zarządy gmin oraz przewodniczący rad. Wymuszenie na stronach zawarcia tejże niepisanej, z racji braku podstaw prawnych, umowy było podyktowane nastrojami społecznymi, które wyrażały się chęciami przynależności strzelnian do przyszłego powiatu inowrocławskiego, zaś mogilnian do Wielkopolski i budowy nowego powiatu w ramach tegoż województwa.

Notatka prasowa z 1998 r.

Ostateczne dogadanie się przypieczętowane zostało zawarciem dorozumianej umowy i dało podstawy do powstania czterogminnego Powiatu Mogileńskiego. Głównymi punktami umowy społecznej były dwa strategiczne dla Strzelna tematy. Pierwszy to uznanie w przyszłym powiecie szpitala strzeleńskiego, jako wiodącej placówki służby zdrowia, zaś drugim - utrzymanie struktur szkolnictwa średniego, jakie znajdowało się na terenie Strzelna. Tak więc, mieszkańcy działaniami ówczesnej władzy, dając zgodę na działania zmierzające do utworzenia powiatu uznali, że przyszłe władze powiatowe będzie zobowiązywała owa umowa. W mniemaniu większości stała się ona uzasadnieniem historycznie ważnego poglądu, że powiatu mogileński będzie istniał tak długo, jak długo będzie przestrzegana powyższa umowa społeczna.

Wspólnym mianownikiem dla tych dwóch podstawowych punktów umowy jest suwerenna wola, którą na mocy umowy społecznej wszyscy członkowie społeczeństwa są zobowiązani przestrzegać.

Naruszenie umowy

Umowa społeczna i wiążące się z nią prawa obywatelskie nie są ani naturalne, ani ostateczne. Sama umowa jako środek do celu jest uzasadniona tylko wtedy, kiedy przynosi powszechne korzyści. Zatem, gdy umowa zostaje zerwana, zaczyna się sprzeciw społeczny tej grupy, którą decyzje najbardziej dotykają. Owe prawo do sprzeciwu, gdy zostaje ona zerwana jest prawem niezbywalnym.

Ponieważ prawa wiążą się ze zgodą na umowę, ci, którzy nie wypełniają zobowiązań umowy ryzykują utratę części praw, a społeczeństwo powinno chronić się przed działaniami ograniczającymi dostęp do dóbr, raz wynegocjowanych. Bycie członkiem społeczeństwa oznacza wzięcie odpowiedzialności za przestrzeganie zawartych zasad, a wraz z ich utratą, prawo do sprzeciwu za ich pogwałcenie. Ponieważ większość ludzi obawia się tych, którzy mogą ich skrzywdzić i jednocześnie nie zamierza krzywdzić innych, czuje się bezpiecznie mając świadomość istnienia praw karzących szkodliwe zachowania.

Niestety, stało się, Strzelno zostało pozbawione szpitala! Już od lat wiedzieliśmy o tym, że wcześniej, czy później taki stan zaistnieje. Nie łatwo przychodzi nam strzelnianom pogodzić się z tym faktem, niełatwo. No ale cóż, stało się, ja zaś zostałem poproszony, by przybliżyć mieszkańcom historię tego miejsca, dzieje strzeleńskiego szpitala.

Wstęp

Dzieje szpitalnictwa na terenie miasta strzelna sięgają 1453 roku. Wówczas ufundowany został szpital pw. Świętego Ducha. Jego drugi z kolei budynek rozebrali Niemcy podczas okupacji.

Rozwinięcie

Pierwszą znaczącą budowlą, jaka została zlokalizowana przy ul. Powstania Wlkp. był nowy budynek szpitala powiatowego. Wystawiony on został w latach 1892-94 na gruntach tzw. ogrodów szpitalnych, należących onegdaj do szpitala dla ubogich pw. św. Ducha i nosił nazwę Szpitala Powiatowego w Strzelnie. To ta inwestycja dała początek rozwojowi tej ulicy i wystawienia przy niej kilku okazałych kamienic. Wcześniej, bo od XV w. funkcję szpitala spełniał budynek tzw. Szpitala Świętego Ducha, który zlokalizowany był przy kościele o tym samym wezwaniu. Pisałem o nim przy okazji spacerku ulicą Świętego Ducha.

Śmiało mogę powiedzieć, że z obiektem współczesnego szpitala związany jestem sentymentalnie, choć on sam, jak i otocznie nie przypominają już obrazu zapisanego w mym dzieciństwie. Kilkanaście lat pracował tutaj mój ojciec Ignacy Przybylski, jako główny księgowy. Było to w czasach, kiedy szpital był samodzielny i nie tworzył jeszcze współczesnej struktury SP ZOZ. Ale wróćmy do jego początków. Już w 1886 roku przystąpiono do organizowania nowoczesnej powiatowej struktury medycznej, której zadaniem było hospitalizowanie i leczenie chorych poza ich miejscem zamieszkania. Początkowo szpital liczył 12 łóżek, a w 1893 roku ich liczba została podwojona. Pierwszym lekarzem powiatowym został w 1887 roku dr Karl Schmid, który stanowisko to piastował do 1892 roku. Następnie przeszedł na identyczne stanowisko do Inowrocławia. Jego stanowisko – jak pisze prof. Kozłowski – od 1893 roku objął lekarz wojskowy dr Janssen, a następnie od 1894 r. dr Ernst Dörschlag. W między czasie za sprawą miejscowego proboszcza ks. Antoniego Kanteckiego sprowadzono do Strzelna siostry elżbietanki. Były to dwie siostry wyspecjalizowane w opiece medycznej nad chorymi. Z czasem personel ten zwiększył się do kilkunastu sióstr zakonnych.

Pierwszy Szpital Powiatowy w Strzelnie

Początkowo liczba pacjentów nie przedstawiała się imponująco. Z danych statystycznych, jakie zachowały się dowiedzieć możemy się, że w pierwszym roku funkcjonowania szpitala powiatowego, czyli w 1886 przyjęto 14 pacjentów, z których 3 zmarło, zaś w roku następnym leczono 24 osoby, z których 4 zmarły. Podobnie było w 1888 roku, na 23 pacjentów 3 zmarło w szpitalu. Sytuacja ta nie zmieniała się do czasu oddania nowobudowanego gmachu szpitalnego, czyli do 1894 roku, w którym to roku po otwarciu szpitala przyjęto do niego 145 pacjentów. Śmiertelność ich był bardzo duża, gdyż z tej liczby, aż 47 osób zmarło. W tym roku w całej regencji bydgoskiej szerzyła się epidemia cholery i na nią można byłoby zwalić ową śmiertelność, jednakże z zachowanych informacji wynika, że cholera do Strzelna nie dotarła. Za to, teren ten opanowała epidemia tyfusu, którego źródłem była skażona woda.

Rok 1919 przyniósł Strzelnu wolność. Pod szpitalem rozegrały się krwawe walki powstańców wielkopolskich z Grenzschutzem. Tutaj polegli w wyniku odniesionych ran dwaj powstańcy z kompani gnieźnieńskiej kap. Pawła Cymsa, Stanisław Pacholski i Czesław Plewiński. Dopiero w 2009 roku, w 90-tą rocznicę wyzwolenia Strzelna uczczono bohaterskich powstańców obeliskiem upamiętniającym przelaną w tym miejscu krew. Spośród kolejnych dyrektorów szpitala na szczególne wyróżnienie zasługuje dr med. Józef Rostek, który funkcję sprawował w latach 1917-1919. Przybył on do Strzelna ze Śląska i stąd został przeniesiony do Ministerstwa Zdrowia w Warszawie. Później lekarzem prowadzącym był dr Czesław Bydałek, a lekarzem powiatowym dr Kazimierz Truszczyński. 

W odrodzonej Polsce Strzelno doczekało się nowoczesnego szpitala pełniącego funkcję Publicznego Szpitala Powiatowego. Stało się to za sprawą rozbudowy istniejącego obiektu. Prace budżetowo-projektowe rozpoczęto w 1927 roku, a budowlane w 1929 roku i zakończono w 1930 roku. Nowa część wystawiona została w części rozebranego skrzydła wschodniego szpitala z lat 1892-1894. Był to w pełni obiekt nowoczesny, wyposażony w najnowsze aparaty lecznicze i instrumentarium operacyjne. Znajdowało się w nim dla chorych łącznie 100 łóżek. Szpital składał się z pięciu oddziałów z następującą ilością łóżek: chirurgiczny 34, chorób wewnętrznych 33, położniczy 10, chorób skórnych i wenerycznych 6 oraz oddział chorób zakaźnych 17.

  

Chorzy na oddziale chirurgicznym leżeli w 7 pokojach i 1 oddzielnym pooperacyjnym. Pozostałe oddziały miały pokoje wspólne. Położnictwo i oddział przeznaczony dla chorych wenerycznie i ze schorzeniami skóry miały po dwa pokoje oraz cztery pokoje zajmowali pacjenci chorzy na choroby zakaźne. Salami specjalistycznymi były: sala operacyjna z pomieszczeniem do narkozy, sala porodowa, sala aparatury i laboratoryjna, sterylizatornia, gabinet rentgenowski, gabinet elektrofizykoterapii, kamera dezynfekcyjna, cztery łazienki i kostnica w podziemiach. W szpitalu znajdowała się także cała infrastruktura potrzebna do prawidłowego funkcjonowania lecznicy. Szpital posiadał własną akumulatornię - agregat prądotwórczy na wypadek awarii energetycznej, natomiast zaopatrywany był w energię specjalną linią zasilającą z Młyna Zygmunta Jaśkowiaka z ul. Inowrocławskiej.

W święto Chrystusa Króla, które przypadło na niedzielę 26 października 1930 r. przed szpitalem odsłonięto pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa, który w tym dniu został uroczyście poświęcony. Ceremonia ta była utożsamiana z jednoczesnym poświęceniem nowego szpitala.

Zabudowa szpitala wraz z ogrodem zajmowała 1,3 ha. Przed szpitalem stała figura Najświętszego serca Pana Jezusa, którą we wrześniu 1939 roku zniszczył okupant. Od 1926 roku w Strzelnie znajdowała się stacja opieki nad matką i dzieckiem, w której pracowało 13 położonych i 3 akuszerki. Pierwszym dyrektorem nowej lecznicy został dr Eugeniusz Schittek. Opracował on już w 1935 r. nowatorską metodę cięcia cesarskiego w znieczuleniu miejscowym. Stosowny artykuł opublikował w „Nowinach Lekarskich“ 15 stycznia 1936 roku. Pielęgnacją chorych zajmowały się siostry elżbietanki. Po likwidacji w 1932 roku powiatu strzeleńskiego i przyłączeniu terenów do powiatu mogileńskiego szpital strzeleński przejął funkcję szpitala powiatowego dla całego nowego powiatu. Sejmik Powiatowy uchwalił zlikwidować szpital w Mogilnie z jednoczesnym uznaniem Szpitala w Strzelnie jako powiatowego. Wówczas uzasadniono tę decyzję bardzo prosto, uznając, że szpital strzeleński jest większy i nowocześniej urządzony, mógł pomieścić 100 łóżek dla chorych podczas gdy mogileński zaledwie 40. Nadto szpital mogileński był o 30% droższy. Uchwałę sejmiku zatwierdził Wojewoda Poznański („Gazeta Bydgoska”, 1933.04.19, Nr 90).

Pod koniec 1937 roku dr med. Aleksander Ast wygrał konkurs i został nowym dyrektorem szpitala w Strzelnie. Lekarzem powiatowym z siedzibą w Starostwie Powiatowym w Mogilnie był wówczas dr Kazimierz Truszczyński, którego z kolei zastąpił dr Edmund Kwieciński. W tym czasie lekarzami w Strzelnie byli: dr Antoni Gościński, dr Aleksander Ast – ginekolog i chirurg, dr Alfred Fiebig oraz lekarz rodzinny Ubezpieczalni Społecznej w Inowrocławiu dr Tadeusz Łyczyński. Mieszkał tutaj również dr Jan Witold Gruhn, który z racji choroby nie prowadził praktyki lekarskiej.

Dr Ast i dr Gościński  zostali powołani w sierpniu 1939 roku do wojska. Obaj wzięli udział w kampanii wrześniowej - pierwszy wziął udział w bitwie nad Bzurą i lata wojenne spędził w niewoli, drugi po rozbiciu oddziału polskiego pochwycony został przez Niemców i leczył rannych żołnierzy Wehrmachtu. Okupacja hitlerowska przyniosła strzeleńskiemu szpitalowi niepowetowane straty. Po wkroczeniu Niemców do Strzelna szpital był przepełniony, między innymi znajdowało się w nim 5 rannych oficerów Wojska Polskiego. Po kapitulacji udało się wrócić dr. Gościńskiemu i natychmiast włączył się on w nurt pracy szpitala. Wyleczonym oficerom zorganizował odzież cywilną i umożliwił im powrót do domów. Przez 2 tygodnie udało mu się przetrzymać w szpitalu miejscowego Żyda Lipmanna, który dzięki temu uratował się od niechybnej śmierci. W kwietniu 1940 roku został aresztowany dr Gościński i zesłany do obozu koncentracyjnego. Po zakończeniu działań wojennych do Strzelna już nie powrócił. Dr Fiebig okres zniewolenia, po wysiedleniu ze Strzelna przeżył w Generalnej Guberni. Szpital strzeleński przejął w części funkcje szpitala wojskowego. Obsługę medyczną sprawował lekarz niemiecki chirurg dr Georg Bergmann, który przybył tutaj z Łotwy w grudniu 1939 roku i Polak dr Tadeusz Łyczyński. Dentystką była przez czas okupacji Helena Bronisz. Dostępność strzelnian do korzystania z opieki szpitalnej została drastycznie ograniczona.

W latach okupacji

Już we wrześniu 1939 roku Niemcy usunęli sprzed szpitala figurę Najświętszego Serca Pana Jezusa. Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku w miejscu figury ustawiono krzyż, którego trzecia wersja do dziś znajduje się przed szpitalem. Podczas wyzwolenia miasta 21 stycznia 1945 roku wokół szpitala, jak i o sam budynek toczyły się zacięte walki. Poległo wielu Niemców oraz Rosjan. Pierwszymi pacjentami szpitala po wyzwoleniu Strzelna byli ranni w walkach o miasto żołnierze  rosyjscy. Do miasta powrócił z wygnania dr Alfred Fiebig, a opiekę nad pacjentami nadal sprawowały siostry elżbietanki. Obowiązki dyrektora i ordynatora oddziału chirurgicznego w latach 1945-1946 sprawował dr Albin Bandurski, absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego, autor kilkunastu prac naukowych. Po nim do 1948 roku funkcje dyrektora sprawował dr Aleksander Ast, który w 1946 roku powrócił z Francji. W latach powojennych zmieniono imię szpitala nadając nowe - Tytusa Chałubińskiego, które placówka nosi do dzisiaj.

Podczas okupacji hitlerowcy pozbyli się sióstr elżbietanek ze szpitala, z których część zajęła się przedszkolem prowadzonym przy domu zakonnym (obecnie stołówka gimnazjalna). Niektóre siostry miały zezwolenie na domową opiekę medyczną, wykonując praktyki w Strzelnie i okolicznych miejscowościach. Uprzedzone o aresztowaniu, w 1941 roku rozjechały się do domów rodzinnych i powróciły dopiero po wyzwoleniu Strzelna w styczniu 1945 roku. Zaraz też podjęły pracę w szpitalu.

Spektakularnym wyczynem komunistów w powojennej służbie zdrowia było usunięcie ze szpitala niezwykle fachowego średniego personelu medycznego, jakim były siostry elżbietanki. Sprowadzone z wielkim wysiłkiem i zaangażowaniem do Strzelna za pruskiego zaborcę, zmuszone zostały w komunistycznej Polsce do opuszczenia Szpitala. Sukcesywne pozbawianie sióstr stanowisk w szpitalu rozpoczęło się w 1951 roku. Ich usunięcie poprzedzone zostało wiecami, jakie organizowała partia i Liga Kobiet. Odbywały się one w sali kina „Kujawianka”, a towarzyszyły im manifestacyjne okrzyki: Stalin!!! Rokossowski!!! Stalin!!! Roko...!!! To na nich żądano pracy dla strzeleńskich kobiet, wskazując, że zakonnice blokują etaty w szpitalu. I stało się, że elżbietanki zastąpił personel cywilny o kwalifikacjach dalekich od posiadanych przez siostry zakonne. Nagonka na zakonnice rozpoczęła się od 5 lutego 1951 roku. Wówczas w szpitalu pracowała siostra przełożona, którą była Bolesława Warchlewska. Prowadziła ona nadzór nad bielizną, magazyn mydła i lekarstw oraz podczas operacji była anestezjologiem (narkotyzerką). Podczas urlopów pielęgniarek zastępowała je, jako siostra oddziałowa. Dietetyczką była siostra Konrada Krzewina, która prowadziła kuchnię. Poza tymi siostrami w 1951 roku zatrudnione były jeszcze 4 siostry, w tym 3 dyplomowane, które prowadziły – każda oddzielnie - salę operacyjną i rentgen, oddział zakaźny, oddział kobiecy oraz oddział męski. Siostra oddziałowa z męskiego prowadziła również fizykoterapię. Nadto siostry dyplomowane wykonywały wszystkie prace fachowe zlecone przez lekarzy, którzy z racji nawału pracy nie mogli sami tych zabiegów wykonywać.

Poza elżbietankami, czyli pielęgniarkami dyplomowanymi w szpitalu zatrudniona była absolwentka 6-miesięcznego kursu pielęgniarskiego, którą przydzielił Wydział Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy. Nadto było tutaj 17 salowych bez żadnych kwalifikacji, z których 7 pracowało od 3 lat i posiadało minimum wiedzy sanitarnej. Swoistą nagonką na siostry elżbietanki było poszukiwanie na nie „haka”, który pozwoliłby je usunąć ze szpitala. Rozpytywano personel o ewentualne kradzieże szeroko pojętych medykamentów. Ówczesny intendent szpitala Zbigniew Grzybowski – zapewne z narażeniem swego stanowiska – twardo opowiedział się za zakonnicami, jako fachowym i nieskazitelnym personelem. Pan Grzybowski był wówczas przełożonym personelu z racji prowadzenia wszystkich spraw gospodarczo-administracyjnych szpitala.

Na taką postawę zareagował kierownik Wydziału Zdrowia PPRN w Mogilnie Jan Ostrowski, który wydał zalecenia pisemne Zbigniewowi Grzybowskiemu pisząc, by ten ...na dobro działalności szpitala, a szczególnie świata pracy od dnia najpóźniej 15 lutego 1951 r. zaangażował względnie przydzielił administrację gospodarczą, jak wydawanie lekarstw osobom wykwalifikowanym, wyłączając siostry zakonne. W wypadku niemożności przydzielenia wyżej wymienionych zadań obecnemu personelowi zatrudnionemu w szpitalu, wskazane jest zaangażowanie odpowiedzialnego magazyniera, który poza zajęciami służbowymi będzie pomagał intendentowi szpitala w prowadzeniu prac buchalteryjnych. Natomiast wydawanie leków z apteczki podręcznej powierzyć jako czynność dodatkową laborantce ob. Goderskiej, względnie osobie upoważnionej przez dyrektora szpitala (jednakże nie siostrze zakonnej).

W taki oto sposób władze administracyjno-polityczne zaczęły wymuszać na kierownictwie szpitala stopniowe usuwanie elżbietanek z administracji szpitala, a następnie z podstawowego personelu medycznego. Proces ten trwał do końca lat pięćdziesiątych. Dokładniej nie zdołałem ustalić, kiedy ostatnia siostra zakonna została usunięta ze szpitala w Strzelnie. Po tych rugach, siostry podjęły się opieki domowej nad chorymi i staruszkami. Z upływem lat ich liczba w Strzelnie drastycznie się zmniejszyła.

Szpital strzeleński w okresie powojennym prowadził rodzaj gospodarstwa pomocniczego. Było nim ogrodnictwo i przyszpitalny chów trzody chlewnej. Na zapleczu posesji szpitala znajdował się park spacerowy dla pacjentów, w którym rosły ozdobne, a między nimi egzotyczne, drzewa i krzewy. Były tutaj różaneczniki i pięknie kwitnąca magnolia, rododendron, a także wiele iglaków, później wyrosłych w drzewa. W centralnym punkcie znajdowała się niewielka fontanna. W alejkach znajdowało się wiele ławeczek parkowych. Zaś ogród przyszpitalny był pełen drzew owocowych, krzewów agrestu oraz porzeczek: czarnych, czerwonych i żółtych. Była tu szklarnia, tzw. rozmnażalka oraz inspekty. W dużych zagonach uprawiana była kapusta, kalafiory, a także warzywa i owoce miękkie - truskawki.

Całość zbiorów przeznaczona była na zapasy zimowe, z których poważną pozycję zajmowały zaprawy w postaci kompotów, kapusty i ogórków kiszonych oraz powideł śliwkowych przygotowywanych przez kuchnię. Uzyskiwany z tuczu żywiec wieprzowy był ubijany w rzeźni, a mięso przeznaczano do spożycia przez pacjentów. Całe te zapasy służyły na zaopatrzenie kuchni przyszpitalnej. Z czasem ograniczono powierzchnię ogrodnictwa, budując w części wschodniej pod koniec lat 60-tych XX w. boisko do piłki siatkowej, tenisa i koszykówki. Było to za czasów dyrektora lek. med. Konrada Kubisa (1955-1967), którego następnie zastąpił na tym stanowisku od 1967 roku strzelnianin lek. med. Wojciech Torkowski.

W 1951 roku pracę w szpitalu rozpoczął mój ojciec Ignacy Przybylski. Był on księgowym bilansistą nadzorującym finanse szpitala - do śmierci w 1966 roku. Wówczas też dużym oddziałem szpitalnym był oddział pulmonologiczny, czyli tzw. gruźliczy. Jego ordynatorem był strzeleński lekarz dr med. Alfred Fiebig. Polityka lat sześćdziesiątych nie sprzyjała zbytnio rozwojowi szpitala. Cały czas wykorzystywano tę jego przedwojenną nowoczesność. Nie inwestowano w obiekt, ani w zaplecze. Zlikwidowano gospodarstwo pomocnicze, a w wyniku wystawienia w 1980 roku bloku mieszkalnego, wybudowanego w miejscu, gdzie znajdował się dawniej barak administracyjno-socjalno-mieszkalny (mieszkania dla pielęgniarek) i późniejszej rozbudowy szpitala zdegradowano całkowicie zieleń parkowo-ogrodową.

Na przełomie lat 60. i 70. XX w. gruntownie przebudowano oddział gruźliczy poprzez rozbudowę, modernizację i nowe wyposażenie. W 1972 roku w wyniku adaptacji części poddasza uruchomiono oddział laryngologiczny, którego ordynatorem był lek. med. Ryszard Cyba (1939-2012), honorowy obywatel naszego miasta. Przez szereg lat borykał się z trudną sytuacją lokalową oddział dziecięcy, którego pomieszczenia i wyposażenie kwalifikowały go na pododdział, a nie oddział. Po rozbudowie w latach 2015-2016 jego sytuacja uległa diametralnej poprawie. Z początkiem lat siedemdziesiątych wybudowano w parku przyszpitalnym wolnostojący budynek magazynowy.

Pomyślne lata dla szpitala zarysowały się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. W wyniku nacisków społecznych zawiązał się społeczny komitet rozbudowy szpitala. Ludność i poszczególne zakłady dobrowolnie opodatkowali się łożąc składki na przyszłą inwestycję. Ta forma społecznej aktywności strzelnian spowodowała, że poczęły spływać również środki państwowe i przystąpiono pod koniec lat osiemdziesiątych do prac budowlanych. Działo się to za czasów dyrektorowania lek. med. Wojciecha Torkowskiego. Był on od 1973 roku dyrektorem nowej jednostki organizacyjnej w systemie zintegrowanej opieki zdrowotnej, Zakładu Opieki Zdrowotnej, tzw. ZOZ-u w Mogilnie. Ten system łączył lecznictwo zamknięte z otwartym oraz z pomocą doraźną, we wspólne administrowanie. Zapoczątkowane wówczas prace budowlano-remontowe do dzisiaj nie zostały zakończone. Dzisiaj z perspektywy czasu możemy śmiało powiedzieć, że Była to najdłużej trwająca inwestycja w dziejach najnowszych Strzelna. Po dyrektorze Torkowskim szpital strzeleński już nie miał swoich dyrektorów. Działał w ramach ZOZ jako filia i funkcję kierowniczą sprawowali i sprawują nad nią dyrektorzy zozowscy.

W fatalnym okresie chylenia się do upadku starego systemu, po wielu konsultacjach zapadła decyzja o rozbudowie szpitala w Strzelnie. Dokumentację projektową wykonał „Miasto Projekt” w Bydgoszczy pod kierownictwem mgr inż. architekta Kozłowskiego. Środki inwestycyjne zostały w części przekazane, a w części obiecane. Wykonawcą został „Budrex” z Bydgoszczy. Inwestycję podzielono na trzy etapy. W pierwszym etapie budowa skrzydła bocznego z podjazdem dla karetek pogotowia, wejściem dla pieszych, w tym dla niepełnosprawnych. Na niskim parterze zaplanowano pomieszczenia laboratoryjne, apteki oraz kaplicy. Na parterze hol główny z izbą przyjęć, pogotowie ratunkowe, pracownię rentgenowską, poradnię chirurgiczną i USG. Na pierwszym piętrze zaplanowano - lecz niestety nie ukończono, choć w stanie surowym wykonano - pomieszczenia na blok operacyjny z dwiema salami, sterylizację, pomieszczenie na sale intensywnego nadzoru. Budynek skrzydła połączono z budynkiem głównym i z windami. Ten etap w części zakończono i oddano z pompą do użytku w grudniu 1996 roku. Pozostało przeniesienie pracowni rentgenowskiej do nowego budynku oraz wyposażenie bloku operacyjnego.

Drugi etap przewidywał podniesienie budynku o 1/2 kondygnacji dla potrzeb oddziału położniczo-ginekologicznego. Zaś trzeci etap przewidywał przebudowę starego skrzydła z oddziałem dziecięcym, z nowym wejściem i windą. Równocześnie rozpoczęto budowę studni głębinowej z uzdatniaczem wody, wymianę instalacji wodno-kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków, budowę kotłowni.

Z dniem 15 grudnia 1998 roku ZOZ w Mogilnie został ustawowo przekształcony w Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej - SP ZOZ w Mogilnie. Jego pierwszym dyrektorem został lek. med. Grzegorz Jędrzejczak, a po nim lek. med. Jerzy Kriger do 2012. W latach 2001-2002 przeprowadzono remont kapitalny oddziału wewnętrznego. Szpital zaczął nabierać blasku i widoków na przyszłość… Po odejściu dyrektora Krigera kolejnymi dyrektorami byli: p. o. dyrektora Barbara Bauza, 2013-2014 Michał Ogrodowicz, kolejny raz p. o. dyrektora Barbara Bauza i od 2015 do 2019 roku Marek Gotowała. Obecnie dyrektorem jest…

Zakończenie

Nie jest to pełna historia szpitala, wiele wątków pominąłem. Nie dokonałem pełnego bilansu inwestycyjnego, gdyż nie sposób w tym artykule wymienić wszystkiego, jak chociażby wszystkich lekarzy, którzy przewinęli się przez tę lecznicę. Wielu z nich związało swoje dorosłe życie z naszym miastem, wielu spoczęło na strzeleńskiej nekropoli. Przywołując pamięć wymienię chociażby: lek. med. panie Małasiewicz i Torkowską, lek. med. Witold Zubowicz, lek. med. Ewarysta Rutkowskiego, dra n. med. Jana Kosińskiego, lek. med. Romualda Zawadę, ginekologa-położnika lek. med. Jaworskiego, lek. med. Jentysa, lek. med. Abramczyka, lek. med. Kujawińskiego... Do dzisiaj lekarzami w Strzelnie są byli lekarze szpitala: Anna Radel, Paweł Kukuła, Małgorzata Smorawska-Kukuła, Agata Kościelak-Pieszak, Maria Wojdyła. Osobiście leczyli mnie lekarze: Tadeusz Pawlak i chirurg Marek Banaszewski. Wymienię jeszcze lek. med. Mbamu Nsonsa, czyli doktora Edo; dra n. med. Bogdana Kopcia oraz wielu, wielu innych, których z nazwiska już nie pamiętam. Byli jeszcze felczerzy, jak chociażby Giemza i setki pielęgniarek, salowych, pracowników administracji i obsługi oraz pogotowia ratunkowego…

Z końcem marca 2020 roku szpital strzeleński zakończy swój byt. Jego wnętrza zamienione zostaną w ZOL - Zakład Opiekuńczo-Leczniczy…

O Helenie z Kościelskich Potworowskiej, pani na Bożejewicach

12 marca 1911 r., w numerze 11. ilustrowanego tygodnika polityczno-literackiego „Praca“ opublikowano Wspomnienie pośmiertne, którego autorem była osoba posługująca się pseudonimem literackim „Iry“. Z pięknych słów wspomnieniowych dowiadujemy się, iż wspominana jest Helena z Kościelskich Potworowska, pani na Bożejewicach i Kosowie. Pseudonim literacki „Iry“, którym podpisano wspomnienie, nosiła polska literatka, działaczka niepodległościowa Irena Stablewska. Pochodziła ona ze znakomitej wielkopolskiej rodziny i była córką Stanisława, ziemianina, ostatniego polskiego Marszałka Sejmiku Prowincjonalnego i Stanisławy z domu Sczanieckiej. Jej wujem był Florian Stablewski, arcybiskup metropolita gnieźnieński i poznański oraz prymas Polski.

Nieistniejący dwór Kościelskich w Bożejewicach na Kujawach. 

A kim była sama Helena z Kościelskich Potworowska? Zanim przejdziemy do wspomnienia o niej, poznajmy jej skrócony biogram:

Helena na świat przyszła w Bożejewicach 2 marca 1843 r. we wnętrzach pięknego klasycystycznego dworu jako córka Ludwika Kościelskiego, herbu Ogończyk, dziedzica Bożejewic wraz z przyległościami i Zofii Emilii Petroneli z Potockich, córki Maksymiliana Józefa hrabiego Potockiego, dziedzica Będlewa koło Stęszewa w Wielkopolsce. Ludwik Kościelski był jednym ze starszych braci słynnego Władysława Kościelskiego, późniejszego Sefera Paszy, uczestnikiem Powstania Listopadowego, kawalerem orderu „Virtuti Militari”. Zdobył go, jako kapitan 1. Pułku Jazdy Mazurów. Dziadkiem Heleny był Józef Kościelski, pan na Szarleju, a babcią Kunegunda Teresa Rokitnicka herbu Prawdzic.

Helena z Kościelskich Potworowska

Stosunkowo wcześnie, bo w wieku 11 lat, osierocona została przez matkę, która zmarła 30 sierpnia 1854 r. Ojciec przyłożył się do gruntownego wykształcenia córki, dzięki czemu Helena biegle władała językiem francuskim i niemieckim. Była autorką przekładu z francuskiego na język polski Wiktor Hugo i Polska pióra Wacława Gasztowtta. Rodzinne kontakty z elitą ziemiaństwa wielkopolskiego zaowocowały zamążpójściem 19 letniej Heleny za przedstawiciela znakomitej i wielce patriotycznej rodziny Potworowskich, 30 letniego Bronisława - dziedzica Kosowa koło Gostynia. Ceremonia zaślubin miała miejsce 14 października 1863 r. w Pawłowicach na ziemi leszczyńskiej, a świadkowali jej: Leon Mielżyński, hrabia na Pawłowicach i Aleksy Czarnecki, hrabia na Rakoniewicach. Małżonek Heleny był synem Gustawa i Klementyny z Chłapowskich, bliskiej krewnej generała Dezyderego Chłapowskiego (1788-1879). Sam Gustaw Potworowski (1800-1860) był jednym z przywódców patriotycznego ziemiaństwa i bliskim współpracownikiem Karola Marcinkowskiego. U boku Dezyderego Chłapowskiego, będąc jego adiutantem, uczestniczył w powstaniu listopadowym.

Bronisław Potworowski

Po ślubie Helena przeniosła się do Kosowa, w którym rozpoczęto właśnie prace budowlane nad wspaniałą rezydencją rodową. Był to neogotycki pałac w/g projektu Stanisława Hebanowskiego, którego realizację zakończono w 1866 r. W Kosowie na świat przyszła czwórka dzieci małżonków Potworowskich. Najstarszym z nich była córka Maria Józefa Emilia, ur. 21 lipca 1864 r. W rok później, 7 lipca 1865 r. na świat przyszedł syn Gustaw Czesław, po czym 27 stycznia 1867 r. urodził się Jan Chryzostom, którego osobiście do chrztu trzymał sam sędziwy generał Dezydery Chłapowski z Turwi. Czwartym dzieckiem była Zofia (1876-1877), która jako niemowlę zmarła. Oboje synowie dziedziczyli po ojcu, natomiast córce w przyszłości przyszło dziedziczyć po matce Bożejewice.

Pałac Bronisława i Heleny Potworowskich w Kosowie

24 listopada 1884 r. w wieku 54 lat zmarł w Kosowie małżonek Heleny, Bronisław Potworowski. Po nim to, w 7 lat później, majątek przejął syn Gustaw, natomiast Helena bardziej poświęciła się Bożejewicom, które w owym czasie były wzorowym, prowadzonym na wysokim poziomie, majątkiem.

Helena z Kościelskich Potworowska zmarła 27 lutego 1911 r. w Poznaniu. Jak donosił w dniu 1 marca 1911 r. „Dziennik Poznański“: Śp. Helena z Kościelskich Potworowska zakończyła życie po krótkich cierpieniach w poniedziałek, dnia 27 bm. [lutego] w Poznaniu. Zmarła cieszyła się ogólnym szacunkiem wśród społeczeństwa naszego, a dom jej w Bożejewicach znanym był z gościnności. Śmierć jej okrywają licznie spokrewnione rodziny wielkopolskie żałobą. Nabożeństwo żałobne i eksportacja zwłok na dworzec odbędzie się w czwartek 2 marca z kaplicy św. Józefa, pogrzeb nazajutrz w Wielkim Sławsku. Po mszy św. żałobnej w Poznaniu, trumnę ze zwłokami przewieziono na dworzec kolejowy skąd w specjalnym składzie wagonowym przetransportowano koleją do Kruszwicy. Stamtąd dnia następnego w kondukcie żałobnym, w asyście żałobników i rodziny trumna dotarła do kościoła w Sławsku Wielkim. Po uroczystościach żałobnych trumnę ze zwłokami Heleny z Kościelskich Potworowskiej złożono w specjalnym sarkofagu w mauzoleum rodzinnym.

Jej dobra rodowe przypadły, zgodnie z zasadą dziedziczenia po kądzieli, córce, Marii Józefie Emilii zamężnej Bnińskiej. I nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, iż synem Marii był jeden z najbardziej zasłużonych Wielkopolan pierwszej połowy XX w., Adolf hrabia Bniński (1884-1942), kolejny właściciel Bożejewic, wojewoda poznański.

Wspomnienie pośmiertne o Helenie z Kościelskich Potworowskiej skreślone piórem Ireny Stablewskiej:

W ostatni wtorek zapustny, przybywam do Poznania. Po długotrwałych wichrach i deszczach, słońce jakby przez pomyłkę złoci świat i budzi całą przyrodę Zdaje się, że to przedwstęp wiosny… wszystko się cieszy, raduje i żyje pełnią życia.

A i mnie wesoło na duszy. Jadę obchodzić świętą Helenę. Za chwilę - przyszła solenizantka powita mnie  z okrzykiem radości, za chwilę, otworzą się jej ramiona i będę mogła przytulić się do serca, które kochać umie, jak mało kto na ziemi.

O jak strasznie i nie zbadane są wyroki Boże!

Na dworcu dowiaduję się, że ta, do której przybywam, pani Helena z Kościelskich Potworowska wczoraj jeszcze w pełni sił i zdrowia - dziś już nie żyje!...

„Pani Helena“ umarła!... Gdy wieść ta lotem błyskawicy obiegła Poznań, dotarła do Bazaru, zdawało się, że na balujące kółko ktoś zarzucił całun śmierci. I niejeden stanął z zapartym oddechem wobec grozy i tragizmu życia!...

Jeszcze przed godziną, kilku członów najbliższej rodziny i znajomych otaczało tę istotę, z miłych - najmilszą, z dobrych - najlepszą, z gościnnych - najgościnniejszą!

A oto nagle pod wieczór, gdy obcy się rozeszli - stanął przy niej anioł snu wiecznego i zabrał do innej krainy!

Helena z Kościelskich Potworowska

Śp. Helena Potworowska była to wielka pani, w każdym calu, w szlachetnym znaczeniu tego słowa - bez cienia snobizmu - dla wszystkich równie uprzejma i uczynna, jak one dostojne matrony polskie, naszej świetnej przeszłości. Umysł o wyższej kulturze, wykwintny i niepospolity, kochający się w pięknie, pełen zapału do wszystkiego co wzniosłe, co godne podziwu.

Kto znał śp. Helenę Potworowską, kochać ją był zniewolony. W prawym na wskroś szlachetnym sercu był tak bogaty zasób życzliwości dla bliźnich, tyle niewyczerpanych skarbów dobroci, miłosierdzia i wyrozumiałości, iż śmiało rzec można, że dobrze czynić, zniewalać ludzi, koić zbolałych, było gwiazdą przewodnią jej życia. Ona po prostu nie mogła patrzeć na czyjąś niedolę. Kiedy była przy chorym, zdawało się, że cierpi po równo z nim, albo jeszcze więcej od niego. Każdy kto cierpiał, już miał prawo do jej sympatii, tak jak każdy kto w dom jej wchodził był witany jak przyjaciel.

Nie piszę nekrologu. Trudno w ciasnych jego ramach umieścić wszystkie szczegóły przebogatego żywota śp. Heleny Potworowskiej - nie wspomniałam dotąd o jej gorącej miłości do Ojczyzny i tej ziemi polskiej, dla której utrzymania gotowa była do wielkich ofiar - nie wspomniałam o jej patriarchalnym stosunku do ludu w Bożejewicach - lecz maluczcy najlepiej wiedzą, jak hojną panią i opiekunkę stracili w zmarłej. Ach! nie łatwo to pisać, gdy oczy zalewają się łzami!...

Więc pragnę rzucić kilka kwiatków wspomnienia na drogą mogiłę - podzielić się żalem z liczną rzeszą wielbicieli i przyjaciół nieboszczki, dla których to imię - „pani Helena“ było synonimem wdzięku, dobroci i altruizmu.

O wielki Boże! Miłosierdzie Twoje,

w Które ufała bezgranicznie Zmarła -

Niech jej otworzy niebieskie podwoje! -

Niech mówią za Nią łzy, które otarła…

Szlachetne czyny wprowadza do Ziemi,

Gdzie Ty królujesz z Aniołami Swymi!

"Dobry Jezu a nasz Panie

Daj Jej wieczne spoczywanie!"

Iry.

Z dziejów Koła Gospodyń Wiejskich w Ciechrzu

Strzelno lata 30. XX w. Pokaz wypieków po ukończeniu kursu włościanek z pieczenia ciast.

W minioną sobotę 22 lutego KGW w Ciechrzu obchodziło swój wielki jubileusz, 60-lecie istnienia. Uroczystość ta została przełożona z ubiegłego roku, na początek tegoż 2020 r. Z racji tej, że nie uczestniczyłem w obchodach, nie będę opisywał jak Panie świętowały, za to przywołam, w oparciu o zgromadzony przeze mnie materiał źródłowy krótki rys historyczny, o dziejach przedwojennego Kółka Włościanek w Strzelnie, do którego włościanki z Ciechrza należały oraz powojennego KGW w samym Ciechrzu, które działało przy miejscowym Kółku Rolniczym. Zapraszam do lektury.

14 marca 1866 roku w Piasecznie koło Gniewa odbyło się pierwsze spotkanie „Towarzystwa Gospodyń” pierwowzór dzisiejszego KGW. Wówczas głównym zadaniem Kółek Włościanek była obrona polskich rodzin przed wynarodowieniem i wydziedziczeniem, obrona polskości przed germanizacją poprzez zachowanie polskiej mowy i religii katolickiej, poprawa gospodarności, propagowanie ogrodnictwa i zachowanie regionalnego folkloru w zaborze pruskim.

W Wielkopolsce pierwsze Koło Włościanek zostało założone 17 marca 1907 roku w Żegocinie koło Pleszewa. Wkrótce, bo 7 marca 1910 r. rozpoczęło swoją działalność pierwsze Kółko Włościańskie w Kościeszkach, pierwsza tego typu organizacja na Kujawach i w powiecie strzeleńskim. Założyła je przy tamtejszej parafii Emilia Wyskota-Zakrzewska z Mirosławic. Po odzyskaniu niepodległości zadania, obowiązki i cele Kółek Włościanek zmieniły się. W Ciechrzu w połowie zamieszkałym przez potomków kolonistów niemieckich, a w połowie przez rdzennych Polaków, wśród światłych Polek - włościanek zapanował trend jednoczenia się wokół haseł niesienia postępu na wsi i wspierania w tym dziele swoich małżonków. Do powstałego w 1921 r. Kółka Włościanek w Strzelnie, które skupiało rolniczki ze Strzelna i okolicznych miejscowości przystąpiły również kobiety z Ciechrza, wśród których prym wodziły szczególnie dwie panie: Salomea Burzyńska z Ciechrza w latach 1921-1933 prezesowała Kółkowi Włościanek w Strzelnie, a w 1933 r. zastąpiła ja na tym stanowisku Salomea Bochat również z Ciechrza, która funkcję tą piastowała do 1939 r.

II połowa lat 30. XX w. Młode włościanki przed ówczesnymi siedzibami Gmin Strzelno-Południe i Strzelno-Północ po ukończonym kursie (po likwidacji powiatu strzeleńskiego w byłej jego siedzibie mieściły się biura tych dwóch gmin - obecny budynek LO).

 Szczególny patronat nad mieszkankami Ciechrza sprawowała Maria Skrzydlewska (zamężna od 1930 r. Sikorska), dziedziczka z sąsiednich Żegotek oraz proboszcz rzadkwiński, patron Kółek Rolniczych ks. Romuald Sołtysiński. Kółko strzeleńskie organizowało comiesięczne spotkania, podczas których wygłaszano odczyty. W jednym z referatów wygłoszonych podczas Walnego Zebrania Kółka Włościanek w Strzelnie 18 marca 1923 r. odnotowano:

Gospodyni wiejska obarczona tyloma obowiązkami tak by je należycie wypełniła, musi mieć „głowę na karku“. Kobieta na wsi musi pokierować dziećmi tak, aby wrosły na prawych ludzi, musi fachowo prowadzić gospodarstwo kobiece, by osiągnąć maksimum dochodów, wreszcie wypełnić zadanie obywatelki kraju. Aby podołać tym obowiązkom powinna kobieta, gdzie tylko znajdzie się możność oświaty, czerpać ją całymi garściami. Cele oświaty zawodowej spełniają Kółka Włościanek…

Prowadziło również szkolenia w zakresie: jak prowadzić gospodarstwo kobiece oraz gotowania i pieczenia ciast. Każdy z takich kursów kończył się pokazem i degustacją przy tzw. herbatce. Włościankom z powiatu strzeleńskiego przyświecało hasło: "Oświata ludu dokona cudu". W sezonie zimowym przygotowywano i przedstawiano sztuki teatralne. Na przykład zimą 1926 r. przeprowadzono kurs robótek ręcznych, wystawiono przedstawienie amatorskie i urządzono zabawę. 7 lutego 1928 roku Kółko Włościanek wystawiło sztukę amatorską oraz urządziło zabawę taneczną. Wśród prelegentów zapraszanych na zebrania byli goście z Inowrocławia i Poznania.

Bardzo pracowitym dla włościanek z Ciechrza skupionych w szeregach strzeleńskiego kółka był rok 1929. Patronat powiatowy pod kierownictwem ziemianki Marii Skrzydlewskiej zatrudnił instruktorki Wielkopolskiej Izby Rolniczej i przeprowadzone zostały wykłady dla włościanek o tematyce: gospodarczej, religijnej, społecznej, pedagogicznej, historycznej, higienicznej i ogrodniczej. Przeprowadzonych zostało również osiem kursów i to z działu gospodarczego: gotowania, szycia, bieliźniarstwa, robót ręcznych, zapraw i tzw. kapłonienia. Kobiety zamówiły i uczestniczyły w mszy św. na intencję Ojca Świętego. 97 włościanek z całego powiatu strzeleńskiego, w tym i z Ciechrza, wzięło udział w Walnym Zjeździe Kół Włościanek w Poznaniu oraz w zwiedzaniu odbywającej się tam Powszechnej Wystawy Krajowej. Potrzeby edukacyjne sprawiły, iż przy Kółku zaczęła funkcjonować biblioteczka z książkami o różnej tematyce i z prasą fachową. Członkinie Kółka wykonały bieliznę kościelną, którą następnie wysłano na Kresy Wschodnie.

Okazją do wysłuchania bardzo fachowych odczytów były roczne Walne Zjazdy Kółek Włościanek w Strzelnie. Podczas jednego z nich 18 marca 1930 r. w Strzelnie wykład o hodowli drobiu wygłosił dr Szuman z Poznania oraz o przyczynach gruźlicy występującej u ludzi i ciężkich jej skutkach dr Gutowski z Inowrocławia. W tym też dniu na zakończenie Walnego Zjazdu włościanki ze strzeleńskiego Kółka wystawiły dwie jednoaktówki „Doskonałą kuchmistrzynię“ i „Praprawnuczkę Twardowskiego“.

Lata 30. XX w. Włościanki na pielgrzymce w Częstochowie.

 W 1931 r. podczas walnego zebrania Maria Sikorska (Skrzydlewska) wygłosiła referat „O katolickim wychowaniu młodzieży“. W 1932 r. prasa informowała, że: podczas spotkania prezesek Kół Włościanek w Kruszwicy, po odczytaniu protokółu z ostatniego zebrania przez panią Wandę Daszyńską, przystąpiono do omówienia bardzo ważnych spraw, mianowicie zaprowadzenia kursów zdrowotności, na które Izba Rolnicza przeznaczyła jedną higienistkę, kursu hodowlanego drobiu, wyrobu wina krajowego, wypożyczania książek i ich streszczenia itd. 13 kwietnia 1933 roku podczas zebrania w Strzelnie referaty wygłosiły panie: Adjukiewiczówna z Inowrocławia oraz Kozłowska z Poznania. W tym też roku, 17 września w sali Szeffsa (obecny Dom Kultury) włościanki strzeleńskie zorganizowały piękną wystawę ogrodniczą.

W styczniu i lutym 1936 r. odbył się czterotygodniowy kurs gospodarczy w Strzelnie dla włościanek i ich córek. W kursie tym brało udział 30 osób, w tym panie z Ciechrza. Instruktorką kursu była p. Wojtorska z Poznania. Na zakończenie odbyła się w dniu 20 lutego kawka towarzyska, połączona z zabawą. Wieczorek zaszczycił swoją obecnością również ks. prob. Sołtysiński z Rzadkwina. Kurs ten odbywał się z inicjatywy ziemianki pani Sikorskiej z Żegotek. W 1939 r. skarbniczką Związku Kółek Włościańskich na powiat mogileński była włościanka z Ciechrza Nowakówna, a prezeską Maria Sikorska.

Druga Wojna Światowa i okupacja uniemożliwiły działalność Kółkom Włościanek, a władze Polski Ludowej w 1945 roku wydały zakaz ich istnienia pod nazwą Kółek Włościanek. W całej Polsce wprowadzono nazwę Koła Gospodyń Wiejskich. Odrodzenie Kółek Rolniczych zainicjowane zostało po 1956 r. W Ciechrzu Kółko Rolnicze powstało 19 stycznia 1958 r. i swą działalność rozpoczęło po rejestracji statutu, które nastąpiło 25 kwietnia 1958 r. Pierwszym prezesem Kółka został Leon Chorzępa, skarbnikiem Bernard Gościniak, sekretarzem Antoni Domżalski. Na pierwszym zebraniu założycielskim pośród 20. członkami była tylko jedna Kobieta Barbara Więzowska, która została członkiem Komisji Rewizyjnej. Jednocześnie powierzono jej w myśl założeń statutowych organizację i przewodniczenie Kołowi Gospodyń Wiejskich w Ciechrzu.

Z ramienia Powiatowego Związku Kółek Rolniczych i jego agendy Powiatowej Rady KGW 6 listopada 1958 r. Krystyna Posłuszna odebrała z Prezydium WRN w Bydgoszczy zatwierdzony statut KR w Ciechrzu i przystąpiła do organizowania pracy, zarówno KR, jak i KGW w Ciechrzu. W następnym 1959 r. swoją działalność rozpoczęło KGW w Ciechrzu. Początki były bardzo ciężkie, należało przekonywać gospodynie, by wstępowały w szeregi nowej organizacji. 26 marca 1962 r. wybrano nowy Zarząd KR z Kazimierzem Szmańdą jako prezesem KR i nową przewodniczącą KGW Czesławę Wiśniewską, która również pełniła funkcję członka Komisji Rewizyjnej Kółka.

Powstanie w 1968 r. Ośrodka Nowoczesna Gospodyni przy GS „SCh“ w Strzelnie usprawniło działalność KGW w Ciechrzu i innych miejscowościach. Pod patronatem ONG i Powiatowej Rady KGW organizowano co raz więcej: kursów, szkoleń i pogadanek. Szczególny bum organizacyjny przypadł na lata 70 i 80. Wówczas w Ciechrzu organizowano: kursy pieczenia, cukiernicze, garmażeryjne (5-9 lutego 1980 r.), racjonalnego żywienia oraz w okresie żniwnym uruchamiano dziecińce (np. w 1979 r. w dniach 20.07 - 20.08). Normą stały się cykliczne pogadanki z lekarzami. Ogólnym powodzeniem cieszyły się kursy haftu kujawskiego, organizowane dla pań w ONG w Strzelnie, a które prowadziła artystka ludowa Maria Patyk.

KGW Ciechrz - Dożynki 2018

 Przez wiele lat przewodniczącą KGW w Ciechrzu była Pelagia Gutek, a po niej Wanda Ciszewska. Kolejną przewodniczącą była Maria Stopińska, a po niej pałeczkę kierowniczą przejęła Ilona Karczewska. Obecnie prężnie działające KGW ściśle współpracuje z Gminną Radą Kobiet w Strzelnie, która skupia wszystkie Koła z terenu gminy. Do dyspozycji posiada piękne i bogato wyposażone zaplecze kuchenne przy świetlicy wiejskiej. Uczestniczy w pokazach stołów świątecznych - wigilijnych i wielkanocnych oraz na stoiskach promocyjnych Gminy Strzelno. Współorganizuje liczne imprezy środowiskowe: Dzień Babci i Dziadka, Dzień Dziecka, Dożynki, jubileusze i imprezy okolicznościowe z pokazami i zabawami tanecznymi.

Zdjęcie współczesne: palukimogilno.pl

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 74 Ulica Świętego Ducha - cz. 27

Kiedy przed dziewięcioma laty pisałem po raz pierwszy o posesji nr 27, niegdyś oznaczonej numerami policyjnymi 48 B wówczas należała ona do Krystyny z Howilów Walczakównej. Niestety właścicielka w międzyczasie zmarła, a dom dzisiaj dzierży córka państwa Walczaków. Dom jest parterowy, nakryty dwuspadowym, ceramicznym dachem ze ściętymi szczytami. Jego architektura nawiązuje do najstarszych zachowanych przy tej ulicy domostw i swym wyglądem oraz wiekiem sięga połowy XIX stulecia. W moich zbiorach rodzinnych zachowało się zdjęcie z początku XX w. z widokiem tego domu, na którego tle uwiecznili się moi przodkowie. Około 1902 r. zamieszkał tutaj w wynajętym od Wegnerów mieszkaniu mój dziadek Marcin Przybylski.

Ale zanim to nastąpiło opowiem dzieje tejże nieruchomości począwszy od 1800 r. Otóż, była to nieruchomość należąca do Augustynowiczów, przodków dra Jakuba Cieślewicza - honorowego obywatela miasta Strzelna. Ich antenatem był Blasius, czyli Błażej Augustynowicz, który poślubił Jadwigę z Konkiewiczów. Oba te nazwiska występowały w Strzelnie, już w połowie XVIII w. i zostały odnotowane w spisie mieszkańców z maja 1773 r. Małżonkowie ci według wszelkiego prawdopodobieństwa mieli same córki, a były one cztery. Najstarsza Franciszka ur. w 1806 r. poślubiła w 1832 r. Antoniego Markowskiego ur. w 1807 r. Młodzi zamieszkali naprzeciwko w domu Markowskich pod obecnym numerem 28 (Plebańczyk). Błażej z Jadwigą Augustynowicze mieli jeszcze trzy córki. Mariannę ur. w 1808 r., Ewę ur. w 1819 r. i Magdalenę ur. w 1824 r. Jak widzimy rozpiętość wieku między najstarszą a najmłodszą wynosiła 18 lat.

O synach Augustynowiczów nie udało mi się nic znaleźć w metrykaliach strzeleńskich. Marianna, w 1833 r. poślubiła Józefa Cieślewicza, zapisanego w metrykaliach jako Cieślak, syna Franciszka ur. w 1801 r. Obojgu w tym domu po 13 latach małżeństwa urodził się syn Jakub, późniejszy lekarz, społecznik, bojownik o polskość z naporem germanizacyjnym i honorowy obywatel. Sylwetkę tę przybliżę przy okazji kamienicy nr 7 z tejże ulicy.

Nekrolog matki dra Jakuba Cieślewicza. W podpisie syn oraz wnuki - będące dziećmi siostry Jakuba, Ludwiki z Cieślewiczów Kopczyńskiej.

Pozostałe ciotki doktora, a siostry jego matki równie dobrze wyszły za mąż. Ewa Augustynowicz poślubiła w 1851 r. restauratora i hotelarza Józefa Wegnera, wówczas wdowca, wielkiego patriotę i działacza niepodległościowego. Zaś najmłodsza Magdalena w 1856 r. wyszła za mąż mając 32 lata za Józefa Janiszewskiego lat 35, syna Józefa i Jadwigi z domu Skoniecznej.

Józef Wegner, małżonek Ewy z Augustynowiczów prowadził obok restaurację, którą z kolei przejął syn Franciszek. Oboje byli wielce zasłużonymi działaczami społeczno-gospodarczo-narodowymi. Ich nazwisko przewijało się prze całą II połowę XIX w., aż po lata 30. XX w. Józef zaangażował się już w 1863 r. w ruch niepodległościowy, organizując pomoc dla walczących za kordonem powstańców styczniowych pochodzących z Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Był członkiem tajnej organizacji powstańczej. Po upadku powstania zaangażował się na niwie gospodarczej i został jednym z pierwszych członków strzeleńskiej Kasy Pożyczkowej.

Nie mniej znakomitym działaczem gospodarczym był jego syn Franciszek, który przejął po ojcu pałeczkę społecznikowskiej pracy w Banku Ludowym, stając na czele rady nadzorczej. Był on również działaczem i członkiem rady nadzorczej „Rolnika”. Aktywnie uczestniczył w życiu społeczno-gospodarczym Strzelna przez cały okres międzywojenny. Urodził się 24 stycznia 1862 r. w Strzelnie. Ożenił się z Marianną Wasielewską. W okresie zaboru pruskiego, rozwijał szeroką działalność społeczną. Był współzałożycielem i prezesem „Sokoła”, prezesem Towarzystwa Przemysłowców, wiceprezesem i sekretarzem Kółka Rolniczego - był miejskim rolnikiem, a gospodarstwo posiadał w ul. Cestryjewskiej, o czym informował „Nadgoplanin” w jednym z numerów. Prezesował dobroczynnemu Towarzystwu św. Wincentego a Paulo. Był przedstawicielem większości polskiej w strzeleńskiej Radzie Miejskiej podczas zaborów, współzałożycielem i organizatorem Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik”. Należał do osób, które w znacznym stopniu przyczyniły się do zwycięstwa Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w rodzinnym Strzelnie. W okresie międzywojennym nie ustaje w pracy społecznej. Był prezesem rady nadzorczej Banku Ludowego, Prezesem Towarzystwa Śpiewu „Harmonia”, członkiem Towarzystwa Powstańców i Wojaków, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Związku Obrony Kresów Zachodnich. Współzałożył Towarzystwo Właścicieli Domów i Nieruchomości. Otrzymał honorowe członkowstwa Towarzystwa Przemysłowców, odznaczony został srebrnym krzyżem zasługi. Zmarł 16 czerwca 1946 r. w Strzelnie.

Franciszek Wegner z małżonką Marianną i dziećmi.

W 1902 r. u Wegnerów, którzy po Mariannie Cieślewiczowej, matce dra Jakuba przejęli posesję zamieszkał mój dziadek Marcin Przybylski - mistrz szewski, który właśnie, co poślubił mieszkankę Łąkiego Mariannę Jagodzińską, córkę Jakuba i Marianny, włościan, którzy prowadzili jedno z trzech gospodarstw znajdujących się po drugiej stronie Jeziora - od strony lasu. Było to jedno z nielicznych polskich gospodarstw w Łąkiem. Dziadek do Strzelna przybył z Głuchowa pod Poznaniem. Konkretnie z parafii i gminy Komorniki w powiecie poznańskim. Był synem Kacpra i Antoniny z Kaczmarków, z Głuchowa w Parafii Komorniki pod Poznaniem. Moja rodzina, zarówno po mieczu, jak i kądzieli w tamtych stronach żyła już w XVIII w. Byli to z krwi i kości Wielkopolanie, których przodkowie od kilkuset lat tę piękną i starą krainę zamieszkiwali. Dziadek, mojego dziadka Marcina, Tomasz Przybylski był leśniczym w Lasach Trzebawskich Ordynacji Kórnickiej hr. Działyńskiego. Kiedy w sierpniu 2010 r. odwiedziłem cmentarz w parafialny Komornikach natknąłem się na kilkadziesiąt pochówków Przybylskich i Kaczmarków. Pośród nimi wiele starych pomników nagrobnych.

Zdjęcie pochodzi z ok. 1914 r. Na progu domu przy ul. Św. Ducha 27 stoją małżonkowie Marianna i Marcin Przybylscy. Marianna trzyma na rękach roczną Stefanię (ur. 7.03.1913 r.), zaś z piłką stoi Kazimierz (ur. 27.02.1908 r.), późniejszy słynny piłkarz "Kujawianki Strzelno". Na ścianie domu duża reklama warsztatu szewskiego Marcina Przybylskiego.

Dziadek Marcin urodził się 29 października 1872 r. w Głuchowie w powiecie poznańskim. Przyszedł na świat w rok po zawarciu ślubu przez swoich rodziców, Kacpra i Antoninę. Z przekazów rodzinnych wiem, że nauki w rzemiośle pobierał we Witkowie, u swego bliskiego krewnego. Po wyzwoleniu się na czeladnika, a następnie uzyskaniu tytułu mistrzowskiego przeniósł się do Strzelna i tu zamieszkał. 4 listopada 1902 r. w wieku 30 lat zawarł w miejscowej bazylice św. Trójcy związek małżeński ze wspomnianą Marianną z Jagodzińskich i dał początek strzeleńskiej linii Przybylskich, których korzenie wywodzą się z wielkopolskiego Głuchowa i Trzebawa. W tej linii ja stanowię trzecie pokolenie, zaś mój wnuk Michał, syn Marcina, to już piąte pokolenie. W reklamie z 1910 r. opublikowanej w „Kalendarzu Informacyjnym Miasta Strzelna” dziadek, jako stateczny obywatel podawał do publicznej wiadomości zakres świadczonych usług. Oto i treść tej reklamy:

Reklama dziadkowej pracowni eleganckiego obuwia zamieszczona w "Kalendarzu informacyjnym miasta Strzelna na rok 1910"

Z początkiem lat dwudziestych dziadek wraz z rodziną: żoną Marianną i synami: Leonem, Ignacym, Kazimierzem oraz córką Stefanią przeniósł się na Rynek i zamieszkał pod numerem 5. Aktywnie udzielał się w miejscowym Cechu Szewskim. Z ramienia Izby Rzemieślniczej w Poznaniu sprawował funkcję zastępcy przewodniczącego komisji egzaminacyjnej dla czeladników zawodu szewskiego na okręg Cechu Szewskiego w Strzelnie. W przekazach ustnych mojej mamy zasłyszanych od babci Marianny, po wielokroć przewijały się opowieści z warsztatu szewskiego dziadka. Ja osobiście dziadków nigdy nie poznałem, gdyż jak przyszedłem na świat oboje już nie żyli. Dziadek w swoim warsztacie miał zawsze kilku uczniów i czeladników. Zadaniem ucznia - najmłodszego, który rozpoczynał naukę zawodu - było, poza sprzątaniem warsztatu, świadczenie usług domowych polegających na wykonywaniu poleceń majstrowej, czyli mej babci. Taki młodzian rąbał drzewo, przynosił węgiel i palił w piecach, chodził po drobne zakupy, a także wychodził z majstrową na grubsze zakupy, dźwigając kosz z towarem. W wolnych chwilach przyglądał się pracy czeladników i starszych uczniów oraz poznawał teorię z zakresu szewstwa. Dopiero po pół roku dopuszczany był do prostych czynności warsztatowych. Najstarszy z czeladników, mając do dyspozycji rower, rozwoził po odbiorcach zamówione buty, szczególnie tzw. oficerki, w których produkcji specjalizował się warsztat dziadkowy. Ich odbiorcami byli bogaci włościanie oraz okoliczni ziemianie. Zdarzało się, że niekiedy i sam dziadek udawał się do odbiorcy, by wyegzekwować należność, której odbiorca nie uregulował dostarczającemu obuwie, czeladnikowi. Przy tej okazji, w ramach odsetek przywoził on poza kwotą zasadniczą nawiązkę w postaci wędlin, drobiu, czy rąbanki.

Dziadek był solidnym rzemieślnikiem i bardzo zżytym z liczną rodziną swej małżonki, Jagodzińskimi z Łąkiego. Jego najbliżsi mieszkali po drugiej stronie Poznania. Dziś tam możemy dojechać ulicą Grunwaldzką, która kończy się przed autostradą A2, zaś po jej drugiej stronie mamy właśnie nasze rodzinne Głuchowo - na ówczesne czasy wieś gminną. Czy często odwiedzał rodzinne strony? Tego nie udało mi się, niestety, ustalić. Tak po prawdzie, nie zdążyłem się dowiedzieć od wujków i cioci, gdyż dawno poumierali. Już po wojnie, kontakty, jeśli takowe były, uległy całkowitemu zatarciu. Natomiast z rodziną Jagodzińskich i szeroko pojętymi krewniakami: Łojewskimi, Kwiecińskimi, Kowalskimi, Ogonkami, Bachora, Nowakami podtrzymywane były na różne sposoby, chociażby obieranie ich przedstawicieli za rodziców chrzestnych licznego mego rodzeństwa. Najbardziej z Jagodzińskich z nad jeziora w mej pamięci zapisali się: szwagierka babci, Anastazja z Kwiecińskich Jagodzińska i jej dzieci, wujek Franciszek i ciocia Hela (Helena). Zaś z Łojewskich z Łąkiego, wujek Franek, ciocia Jasia (Joanna) i ich dzieci: Renia, Kaziu, Heniu i Zenek. Ale więcej o rodzinie będę umieszczał na blogu „Przybylscy ze Strzelna“.