Wiatraki w Stodołach-Stodólnie

Około 1967 r. przed wiatrakiem - młynem elektrycznym w Stodólnie. Na zdjęciu widoczny jest kabel doprowadzający energię elektryczną do silnika napędzającego urządzenia młyńskie w wiatraku.

W XVIII w. we wsi Stodoły stały dwa wiatraki, które zlokalizowane były w południowym krańcu wsi, przy drodze do Książa. Zaznaczone one zostały na mapach Gillyego i Schroettera, które opracowane zostały pod koniec tegoż stulecia. Pierwszą pisana informację o wiatrakach w Stodołach znajdujemy pod rokiem 1821, przy okazji obsady etatu nauczycielskiego przy szkole ewangelickiej w Stodołach Koloni (Stodólnie). Na mapie z 1832 roku znajdujemy je ponownie w tym samym miejscu. Opisując Stodoły w 1833 roku odnotowano, że jest to wieś z kościołem katolickim i dwoma wiatrakami. Pierwszymi użytkownikami wiatraków w Stodołach byli polscy młynarze, zaś od połowy stulecia przejęli je koloniści ze Stodół Koloni, rodzina Schneiderów. Przybyli oni tutaj z pierwszą falą osadniczą już w 1781 roku. Antenatem późniejszej młynarskiej rodziny był Johan, który pochodził z Baden-Durlach w Württembergii. Był on początkowo chłopem czynszowym. Po Johanie gospodarzyli jego potomkowie, którzy uwłaszczyli się po wprowadzeniu w 1823 roku pruskiej reformy agrarnej - uwłaszczeniowej. Prawdopodobnie wiatraki odkupił Christian Schneider, a po nim właścicielem tych wiatraków był jego syn Johan Friedrich Schneider ur. w 1839 r.

Stodoły wiatraki. Fragment mapy Schroetter z lat 1796-1802.

1888 r. - wiatrak w Stodołach.

1888 r. - wiatrak w Stodólnie.

W II poł. XIX w. w Stodołach znajdujemy już tylko jeden wiatrak. W tym samym czasie w Stodołach Koloni, pomiędzy obu wsiami stanął drugi wiatrak. Być może, że został on przeniesiony ze Stodół, co często było praktykowane w owym czasie z podobnymi obiektami. Osobą, która postawiła nowy wiatrak był najprawdopodobniej Johan Friedrich. Na mapie z 1888 roku wiatraki zlokalizowane są w Stodołach - na starym miejscy przy gospodarstwie Schneiderów oraz pomiędzy Stodołami i Stodólnem (na gruntach wsi Stodólno). Przy tym ostatnim znajdował się murowany dom młynarza.  

Ok.1967 r. - wiatrak w Stodólnie.

Na początku XX w. zamożny bauer Johann Ege, potomek jednego z pierwszych kolonistów z 1781 roku Michaela Ege, w bliżej nieznanych okolicznościach wszedł w posiadanie gospodarstwa i wiatraków, które zapewne zakupił od Schneidera. W latach międzywojennych oba należały obiekty należały do jego syna Paula Ege, który wymieniany jest w 1928 roku jako właściciel obu wiatraków. Przed 1933 rokiem, w bliżej nieznanych okolicznościach wiatrak w Stodołach uległ zniszczeniu, lub został rozebrany. W tym czasie czynny był i dokonywał przemiału wiatrak w Stodólnie. W 1939 roku musiał być już mocno wyeksploatowany, gdyż Paul Ege nabył wiatrak ze Szczepanowa, skąd po rozebraniu przewiózł i ustawił go w miejscu poprzednika. Cała konstrukcja i urządzenia wiatraka pochodziły z końca XIX w., a on sam uruchomiony został dopiero w 1942 roku.

Ok.1967 r. - wiatrak w Stodólnie.

Po zakończeniu wojny i usunięciu stąd Niemców, wiatrak nabył Józef Piątek, który zamieszkał w domu młynarza przy wiatraku. Po nim działalność prowadził syn Paweł Piątek. Po doprowadzeniu w 1951 roku do Stodół i Stodólna energii elektrycznej, w końcówce lat 50. Piątek doprowadził również prąd do wiatraka i zainstalował w nim silnik elektryczny, którego siłą napędzał urządzenia młyńskie. Na zdjęciu z 1967 roku widoczny jest gruby przewód, którym płynęła energia. W tym czasie wiatrak miał tylko jedną parę śmig, druga para była uszkodzona i już nigdy nie została odbudowana. Paweł Piątek użytkował młyn - wiatrak do 1970 roku. Kolejnymi właścicielami obiektu byli Kazimierz i Teofila Krukowscy.

Rysunek przyziemia wiatraka w Stodólnie.

Na ziemi strzeleńskiej było kilkanaście wiatraków. Przedostatni z tych obiektów, drewniany wiatrak paltrak, przetrwał tutaj do końca XX w. i ze względu, na wysoki stopień wyeksploatowania oraz zły stan techniczny, został rozebrany pod koniec lat 90. Pozostał podobny do niego wiatrak w Ostrowie, który po renowacji stoi do dzisiaj w tej miejscowości. Równie w Młynach do dzisiaj stoi wiatrak typu holenderskiego - murowany i przykuwa oczy przejeżdżających przez wieś podróżnych.

Stodólno wiatrak ok. 1990 r.

Paltraki stały się dość rozpowszechnione na tym terenie i na początku XX w. znajdowały się niemal w każdej wsi gminnej. Łącznie na całym obszarze współczesnej gminy Strzelno było ich 14, a w samym mieście aż 4. Stodolski paltrak był budowlą drewnianą posadowioną na solidnym murowanym fundamencie. W kierunku wiatru obracał  się cały wiatrak wraz z wewnętrznymi urządzeniami, podobnie jak koźlak, z tym, że mechanizm tego obrotu był znacznie stabilniejszy i solidniejszy. Dzięki temu mógł on mieć większą masę, czyli posiadać więcej urządzeń. Obracał się na stalowych rolkach po torze osadzonym bezpośrednio na fundamencie. W przeciwieństwie do koźlaka, w którym dolną kondygnację zajmował mechanizm obrotowy (potężny kozioł), w paltraku miejsce jego zajmowały urządzenia młyńskie, tym samym miał on obniżony do minimum środek ciężkości. Do obracania paltraka stodolskiego służył dyszel, wspomagany przez kołowrót, na który nawijano linę umocowaną do końca dyszla. W zależności, z której strony wiał wiatr w tym kierunku obracano cały wiatrak, śmigami ustawiając go do niego. Najstarsi mieszkańcy, obu wsi, pamiętają jeszcze ożywiony ruch, jaki panował przez cały rok wokół niego, gdy świadczono w nim usługi przemiałowe dla mieszkańców tych, jak i okolicznych miejscowości.

Foto: Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie - NID, archiwum bloga

PSS „Społem“ w Strzelnie - cz. 2

Święto Latawca 1963 r. - stadion MLKS Kujawianka Strzelno. Od prawj 3. Rysiu (Isiu) Podolski.

Stoją od prawej: 1. i 2. Grzesiu i Tadziu Przybylscy, (...), 6. Waldek Lewicki, (...). Z tyłu panowie: Marian Lipiński, (?), Feliks Michalak, Jan Basiński (w ciemnych okularach) i Józef Matuszkiewicz).

PSS „Społem“ w Strzelnie poza podstawowymi celami statutowymi, jak handel, gastronomia, produkcja i usługi, w ramach działalności społeczno-samorządowej była prężną instytucją kulturalno-oświatową, a także sportową z bogatą ofertą skierowaną przede wszystkim dla dzieci i młodzieży. W 1949 roku odgórnymi zarządzeniami stała się organem prowadzącym dla Strzelińskiego Klubu Sportowego, który wszedł w skład Zrzeszenia Sportowego „Spójnia” Okręg Bydgoski. W latach 1954-1957 po przemianowaniu nazwy było to Zrzeszenie Sportowe „Sparta”. Po tych latach Klub stał się samodzielny i przyjął nazwę Zakładowego Klubu Sportowego, a PSS Społem była jednym z licznych jego sponsorów. 

Działalność, którą kontynuowała spółdzielnia przez wiele lat było coroczne obchodzenie na przełomie września i października „Święta Latawca”. Pierwsze Święto Latawca pod patronatem PSS „Społem” w Strzelnie odbyło się w październiku 1963 roku. Bardzo odświętny przebieg miało X jubileuszowe Święto Latawca, które odbyło się 30 września 1972 roku. Już wówczas byłem po maturze i z tytułem technika rolnika odbywałem staż w PGR Markowice… Zastanawiam się, czy raczej myślę głośno: - czy nie warto byłoby powrócić do tamtych zwyczajów? Może młodzi podłapią temat…?

1963 r. 

Stoi w środku w ciemnych spodniach i sweterku Andrzej Tomaszewski.

1964 r. 

Stoją od lewej: 1. Sylwestrzak, 2. Heniu Wawrowski, (...)

Stoi od lewej: 1. Paweł Jarlaczyk, (...)

Stoi od prawj: 2. Rysiu (Isiu) Podolski.

Stoją od prawej: 1. Maryś Przybylski, 2. Kaziu Woźniecki, 3 Waldek Krzewina, 4. Maryś Lewandowski, 5. Heniu Bruk, 6. (?), 7. Leszek Wawrzyniak.

Stoją od lewej: 1. Waldek Krzewina, 2. Kaziu Woźniecki, 3. Maryś Przybylski, (...) 6. Grzesiu Matuszkiewicz.

Stoją od lewej: 1. (?), 2. Grzesiu Matuszkiewicz, 3. Grzesiu Przybylski, 4. (?), 5. Ewuś Błażejczak, 5. (?)

Z latawcem "Zorro" I miejsce Heniu Wawrowski.

Zatem, wróćmy do lat 60. i 70. XX w. i krótkim opisem oraz zdjęciami przywołajmy obchodzone cyklicznie Święto Latawca w Strzelnie. Jego główny element stanowiły zawody w puszczaniu latawców, które odbywały się na boisku piłkarskim (stadionie) MLKS Kujawianka Strzelno. W naszej strzeleńskiej gwarze podwórkowej latawce nazywaliśmy drachami i to one na końcówce lata i jesieni królowały na strzeleńskim niebie. Nie było dziecka, które nigdy nie zbudowało, czy nie miało latawca. Robiło się je samemu w domu oraz podczas zajęć w ramach szkolnego kółka technicznego. Wystarczyło połączyć dratwą (cienkim sznurkiem) kilka różnej długości, cienkich listewek, okleić taką konstrukcję kolorowym lub szarym papierem, doczepić doń w jednym końcu ogon zrobiony z papierowych kokardek, a następnie długi szpagat lub żyłkę i drach był gotowy. Często na płaszczyznach konstrukcji malowano różna wzory geometryczne, hasła imiona bohaterów filmowych, symbole - herby Strzelna, nazwy historyczne i bohaterzy minionych epok itd., itp. By wszystko wypaliło, trzeba było już tylko szybko biegać, żeby latawiec się uniósł, i wówczas zaczynała się doskonała zabawa. Wyróżniającą się mundurkami była grupa harcerzy, którą i ja zasilałem startując dwukrotnie w tych zawodach. 

1971 r.

Osoby starsze od lewej: Bronisława Głodek, Eugenia Gorlach, Helena Mleczko oraz Irena (Gertruda) Oborska

1972 r.

Osoby starsze od lewej: 1. Józef Matuszkiewicz - przewodniczący RN PSS Strzelno, 2. Stefan Płócienniczak - prezes Zarządu PSS Strzelno, 3. Jan Basiński - pełnomocnik Zarządu d/s produkcji, 4. Helena Mleczko, 5. Bronisława Głodek. 

Od lewej 2. zwycięzca konkursu Tomek Burda z latawcem skrzynkowym. 

Organizowane Święto Latawca było plenerową imprezę, w czasie której dziesiątki strzeleńskich dzieci mogły rywalizować w konkursie na najpiękniejszy i najwyżej szybujący latawiec. Konstrukcje, które wyszły spod rąk młodych techników oceniały specjalne komisje, były pokazy, nagrody i gratulacje. Pamiętam, że w latach 1963-1966 latawce wykonywaliśmy pod kierunkiem nauczyciela SP 2 Eugeniusza Wegnera, który prowadził zajęcia pozalekcyjne w ramach kółka technicznego. Później dzieci konstruowały „latające ptaki” pod bacznym okiem nauczyciela Hilszera. Warsztat szkolny wyposażony w stoły stolarskie i komplety narzędzi znajdował się w piwnicy nowego budynku szkolnego przy ul. Marcelego Nowotki. Również latawce wykonywaliśmy w domach i puszczaliśmy je na łąkach cestryjewskich oraz okolicznych polach. Wielokrotnie konstrukcje okazywały się niezbyt lotne i często spadały rozbijając się o drzewa lub ziemię. Po takiej zabawie często paliliśmy ogniska (w gwarze podwórkowej - garę) i w żarze popiołu piekliśmy (garowaliśmy) pyry, czyli ziemniaki.

Foto.: Archiwum bloga

PSS „Społem“ w Strzelnie - cz. 1

Sklep spożywczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha. Kierownik sklepu Jan Kwiatkowski i Helena Pietrzak (1948 r.)

Niestety, ale niewiele zachowało się o strzeleńskiej spółdzielni spożywców, która była trzecią - obok „Rolnika Kujawskiego“, Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska“ - powojenną spółdzielnią działającą na rynku zaopatrzeniowym w Strzelnie. Jednym ze śladów jest pełna zdjęć Księga pamiątkowa PSS „Społem“ w Strzelnie założona z okazji XXX-lecia działalności „Społem“ WSS Oddział w Strzelnie. Dzisiaj prezentuje 29 zdjęć oraz krótki opis z dziejów spółdzielni. Kolejne zdjęcia zobaczycie wkrótce po ich zeskanowaniu i opisaniu. Zapraszam do obejrzenia zdjęć z lat 1945-1960. 

Powstała ona w kwietniu 1945 roku pod nazwą - Powszechna Spółdzielnia Spożywców spółka z ograniczonymi udziałami (o. u.) w Strzelnie. Na czele ówczesnego zarządu stanął Władysław Namieśnik. Od 1 września 1945 roku członkiem zarządu i głównym księgowym został mój ojciec Ignacy Przybylski, który w lipcu powrócił z pięcioletniej niewoli w niemieckich obozach koncentracyjnych.

Pierwszy sklep spożywczo-przemysłowy PSS Społem w Strzelnie otwarty w 1945 r. - Rynek 16

Dodam, że już przed wojną w latach 20. strzelnianie poznali spółdzielczą formę działalności handlowo-spożywczej. Wówczas w Strzelnie powstał pierwszy sklep Spółdzielni Spożywców „Zgoda“. Była to placówka filialna dyrekcji inowrocławskiej i znajdowała się w kamienicy Wachulskich przy ul. Kościelnej 10. Drugą placówką filią był podobny sklep „Zgody“ w Markowicach. Pierwsza spółdzielnia tego typu powstała w 1919 roku w Poznaniu i szybko rozprzestrzeniła się na Wielkopolskę. W Strzelnie był to skład kolonialny i delikatesów z prawem wyszynku piwa i wina. Spółdzielnia ze swoich zysków wspierała miejscowe stowarzyszenia, m.in. w 1928 r. Towarzystwo Katolickie Robotników. W 1931 roku sprzedawano tutaj towary za około 10.000 zł miesięcznie. Wzrost obrotów sprawił, że spółdzielnia swój sklep przeniosła na Rynek do kamienicy po Pińkowskich (w miejscu tym współcześnie funkcjonuje prywatny sklep „Zgoda“). 

Podstawowym celem statutowym powstałej w 1945 roku spółdzielni było szeroko pojęte zaopatrzenie ludności poprzez prowadzenie sprzedaży detalicznej w sklepach ogólnospożywczych i innych sklepach z artykułami zaopatrzenia ludności. Nadto spółdzielnia prowadziła: produkcję pieczywa i ciast w piekarniach, restauracje i inne lokale gastronomiczne, wytwórnie wód i rozlewnię piwa, masarnie oraz świadczyła usługi. Spółdzielnia prowadziła również działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Poza Strzelnem miała także swoją placówkę handlową w sezonie letnim w Przyjezierzu.

Pierwszy sklep wędliniarski PSS Społem w Strzelnie, nazywany wówczas masarskim. Ul. Św. Ducha 17 (Dzisiaj Delikatesy - Pril).

Sklep wędliniarski PSS Społem w Strzelnie orzy ul. Św. Ducha 17. Przejęty przez spółdzielnię w 1950 r. Od lewej członek zarządu PSS Alfons Trzemżalski, w białym kitlu były właściciel, a następnie kierownik Stanisław Lechowski.

Początkowo spółdzielnia nie posiadała własnych lokali i opierała swoją działalność na pomieszczeniach dzierżawionych od osób prywatnych i z zasobów komunalnych. Pierwszy sklep i biura posiadała w Rynku pod współczesnym numerem 16. Po 1950 roku zaczęła przejmować likwidowane sklepy prywatne i piekarnie, które obłożone wysokimi podatkami i tzw. domiarami zaczęły masowo upadać. W wielu wypadkach sklepy przejmowano wraz z ich wyposażeniem oraz z obsługą, zatrudniając byłych właścicieli w spółdzielni. Wraz z rozrostem, spółdzielnia wydzierżawiła lokale biurowe przy Placu Daszyńskiego od rodziny Piątkowskich i tam przeniosła swoje centrum zarządzania. Pod koniec lat 60. XX w. PSS wykupiła z rąk prywatnych kamienicę, w której mieściła się „Restauracja Piastowska“ i tam przeniosła swoją siedzibę.

Na czele PSS „Społem“ w Strzelnie stały zarządy, którymi kierowali prezesi: Władysław Namieśnik, Mieczysław Zieliński, Aleksander Mizerek, Ryszard Pietrzak, Henryk Pieczyński, Stefan Płócienniczak, Jan Pietrzak oraz Tomasz Kasprowicz, po którym rządy nad spółdzielnią przejął likwidator. Dla dopełnienia opisu dodam, że pierwszym prezesem Rady Nadzorczej PSS „Społem“ był Wiktor Piątkowski, a sekretarzem Filip Klemiński. Osobami wspierającymi prezesa Namieśnika w dziele założenia spółdzielni byli: Wiśniewski, Winkowski i Skornia.

Sklep obuwniczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 6.

Sklep obuwniczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 6. Kierownik sklepu Marian Wiśniewski.

Drogeria PSS Społem w Strzelnie przy Rynku 22 przejęta z rąk prywatnych w 1950 r. Od lewej kierownik sklepu Władysław Worsztynowicz - były właściciel, sprzedawca Stefan Adamski.

Sklep tekstylno-odzieżowy PSS Społem w Strzelnie Rynek 25. Kierownik sklepu Wacław Wietrzykowski.

Sklep piekarski PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Gimnazjalnej 6.

Sklep nabiałowy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 15 - kierownik sklepu Stefania Kurek.

Sklep Spożywczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Kościelnej 2.

Sklep owocowo-warzywny PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 4. Kierownik Sklepu Zofia Ceglarska.

Kursokonferencja komitetów członkowskich PSS Społem w Strzelnie - LO Strzelno, przy biurku od lewej prezes Ryszard Pietrzak, przwodniczący Rady Nadzorczej Czesław Jankowski 1959 r.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem - Gosposi - Samosi. Od lewej kierownik sklepu Jan Kwiatkowski i członek Rady Nadzorczej Filip Klemiński.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi. Od lewej prezes PSS Społem Stefan Płócienniczak.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi. Od lewej Janina Płócienniczak - pierwsza klientka.

Pokaz z degustacją dla aktywu spółdzielczego wyrobów masarskich, piekarskich i garmażeryjnych 1960 r.

Podczas pokazu z degustacją - PSS Społem Strzelno, kierownik masarni Ludwik Borowiak i kierownik piekarni Julian Kwiatkowski.

Upadek spółdzielni przyniosły przemiany ustrojowe po 1989 roku, a spotęgowała go końcówka lat 90. XX w. Rynek zaopatrzeniowy zaczął sukcesywnie przejmować handel prywatny. Podobnie działo się w gastronomi, produkcji i usługach. W 2004 roku spółdzielnia rozpoczęła proces likwidacji, który zakończony został w 2006 roku. 

Foto.: Kronika PSS „Społem“