PSS „Społem“ w Strzelnie - cz. 1

Sklep spożywczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha. Kierownik sklepu Jan Kwiatkowski i Helena Pietrzak (1948 r.)

Niestety, ale niewiele zachowało się o strzeleńskiej spółdzielni spożywców, która była trzecią - obok „Rolnika Kujawskiego“, Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska“ - powojenną spółdzielnią działającą na rynku zaopatrzeniowym w Strzelnie. Jednym ze śladów jest pełna zdjęć Księga pamiątkowa PSS „Społem“ w Strzelnie założona z okazji XXX-lecia działalności „Społem“ WSS Oddział w Strzelnie. Dzisiaj prezentuje 29 zdjęć oraz krótki opis z dziejów spółdzielni. Kolejne zdjęcia zobaczycie wkrótce po ich zeskanowaniu i opisaniu. Zapraszam do obejrzenia zdjęć z lat 1945-1960. 

Powstała ona w kwietniu 1945 roku pod nazwą - Powszechna Spółdzielnia Spożywców spółka z ograniczonymi udziałami (o. u.) w Strzelnie. Na czele ówczesnego zarządu stanął Władysław Namieśnik. Od 1 września 1945 roku członkiem zarządu i głównym księgowym został mój ojciec Ignacy Przybylski, który w lipcu powrócił z pięcioletniej niewoli w niemieckich obozach koncentracyjnych.

Pierwszy sklep spożywczo-przemysłowy PSS Społem w Strzelnie otwarty w 1945 r. - Rynek 16

Dodam, że już przed wojną w latach 20. strzelnianie poznali spółdzielczą formę działalności handlowo-spożywczej. Wówczas w Strzelnie powstał pierwszy sklep Spółdzielni Spożywców „Zgoda“. Była to placówka filialna dyrekcji inowrocławskiej i znajdowała się w kamienicy Wachulskich przy ul. Kościelnej 10. Drugą placówką filią był podobny sklep „Zgody“ w Markowicach. Pierwsza spółdzielnia tego typu powstała w 1919 roku w Poznaniu i szybko rozprzestrzeniła się na Wielkopolskę. W Strzelnie był to skład kolonialny i delikatesów z prawem wyszynku piwa i wina. Spółdzielnia ze swoich zysków wspierała miejscowe stowarzyszenia, m.in. w 1928 r. Towarzystwo Katolickie Robotników. W 1931 roku sprzedawano tutaj towary za około 10.000 zł miesięcznie. Wzrost obrotów sprawił, że spółdzielnia swój sklep przeniosła na Rynek do kamienicy po Pińkowskich (w miejscu tym współcześnie funkcjonuje prywatny sklep „Zgoda“). 

Podstawowym celem statutowym powstałej w 1945 roku spółdzielni było szeroko pojęte zaopatrzenie ludności poprzez prowadzenie sprzedaży detalicznej w sklepach ogólnospożywczych i innych sklepach z artykułami zaopatrzenia ludności. Nadto spółdzielnia prowadziła: produkcję pieczywa i ciast w piekarniach, restauracje i inne lokale gastronomiczne, wytwórnie wód i rozlewnię piwa, masarnie oraz świadczyła usługi. Spółdzielnia prowadziła również działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Poza Strzelnem miała także swoją placówkę handlową w sezonie letnim w Przyjezierzu.

Pierwszy sklep wędliniarski PSS Społem w Strzelnie, nazywany wówczas masarskim. Ul. Św. Ducha 17 (Dzisiaj Delikatesy - Pril).

Sklep wędliniarski PSS Społem w Strzelnie orzy ul. Św. Ducha 17. Przejęty przez spółdzielnię w 1950 r. Od lewej członek zarządu PSS Alfons Trzemżalski, w białym kitlu były właściciel, a następnie kierownik Stanisław Lechowski.

Początkowo spółdzielnia nie posiadała własnych lokali i opierała swoją działalność na pomieszczeniach dzierżawionych od osób prywatnych i z zasobów komunalnych. Pierwszy sklep i biura posiadała w Rynku pod współczesnym numerem 16. Po 1950 roku zaczęła przejmować likwidowane sklepy prywatne i piekarnie, które obłożone wysokimi podatkami i tzw. domiarami zaczęły masowo upadać. W wielu wypadkach sklepy przejmowano wraz z ich wyposażeniem oraz z obsługą, zatrudniając byłych właścicieli w spółdzielni. Wraz z rozrostem, spółdzielnia wydzierżawiła lokale biurowe przy Placu Daszyńskiego od rodziny Piątkowskich i tam przeniosła swoje centrum zarządzania. Pod koniec lat 60. XX w. PSS wykupiła z rąk prywatnych kamienicę, w której mieściła się „Restauracja Piastowska“ i tam przeniosła swoją siedzibę.

Na czele PSS „Społem“ w Strzelnie stały zarządy, którymi kierowali prezesi: Władysław Namieśnik, Mieczysław Zieliński, Aleksander Mizerek, Ryszard Pietrzak, Henryk Pieczyński, Stefan Płócienniczak, Jan Pietrzak oraz Tomasz Kasprowicz, po którym rządy nad spółdzielnią przejął likwidator. Dla dopełnienia opisu dodam, że pierwszym prezesem Rady Nadzorczej PSS „Społem“ był Wiktor Piątkowski, a sekretarzem Filip Klemiński. Osobami wspierającymi prezesa Namieśnika w dziele założenia spółdzielni byli: Wiśniewski, Winkowski i Skornia.

Sklep obuwniczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 6.

Sklep obuwniczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 6. Kierownik sklepu Marian Wiśniewski.

Drogeria PSS Społem w Strzelnie przy Rynku 22 przejęta z rąk prywatnych w 1950 r. Od lewej kierownik sklepu Władysław Worsztynowicz - były właściciel, sprzedawca Stefan Adamski.

Sklep tekstylno-odzieżowy PSS Społem w Strzelnie Rynek 25. Kierownik sklepu Wacław Wietrzykowski.

Sklep piekarski PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Gimnazjalnej 6.

Sklep nabiałowy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 15 - kierownik sklepu Stefania Kurek.

Sklep Spożywczy PSS Społem w Strzelnie przy ul. Kościelnej 2.

Sklep owocowo-warzywny PSS Społem w Strzelnie przy ul. Św. Ducha 4. Kierownik Sklepu Zofia Ceglarska.

Kursokonferencja komitetów członkowskich PSS Społem w Strzelnie - LO Strzelno, przy biurku od lewej prezes Ryszard Pietrzak, przwodniczący Rady Nadzorczej Czesław Jankowski 1959 r.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem - Gosposi - Samosi. Od lewej kierownik sklepu Jan Kwiatkowski i członek Rady Nadzorczej Filip Klemiński.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi. Od lewej prezes PSS Społem Stefan Płócienniczak.

Strzelno, 10 grudnia 1959 otwarcie sklepu samoobsługowego PSS Społem Gosposi - Samosi. Od lewej Janina Płócienniczak - pierwsza klientka.

Pokaz z degustacją dla aktywu spółdzielczego wyrobów masarskich, piekarskich i garmażeryjnych 1960 r.

Podczas pokazu z degustacją - PSS Społem Strzelno, kierownik masarni Ludwik Borowiak i kierownik piekarni Julian Kwiatkowski.

Upadek spółdzielni przyniosły przemiany ustrojowe po 1989 roku, a spotęgowała go końcówka lat 90. XX w. Rynek zaopatrzeniowy zaczął sukcesywnie przejmować handel prywatny. Podobnie działo się w gastronomi, produkcji i usługach. W 2004 roku spółdzielnia rozpoczęła proces likwidacji, który zakończony został w 2006 roku. 

Foto.: Kronika PSS „Społem“ 

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 201 ul. Spichrzowa

Rzeźnia Miejska w Strzelnie - l. 80. XX w.

Małymi krokami zbliżamy się do końca spacerku po Strzelnie. Teraz wszystko zależeć będzie od Was moi drodzy, czy będziecie w te miejsca wracać, czy nie? Z mojej strony możecie się spodziewać, że będę je przywoływać, dodając nowe informacje oraz zdjęcia pokazujące przemiany, jakie dokonują się w naszym mieście. Tym bardziej, że opowieść o naszym mieście nie ma końca - miasto ciągle żyje i rozwija się. A póki co zamykając pewien etap z życia Strzelna i strzelnian, dopełnię końcówkę naszego spacerku, obejmując nim jeszcze kilka ulic, czy raczej uliczek, o których wielokrotnie już wspominałem przy okazji innych tematów z dziejów naszego miasta, ale nigdy nie omówiłem kompleksowo. 

Zatem, przechodzimy na ul. Ślusarską, która jest jakby przedłużeniem ul. Cestryjewskiej w kierunku wschodnim i swój początek bierze od ul. Inowrocławskiej, a kończy się wpadając w ul. Magazynową. Do ok. 1900 roku nosiła nazwę Speicherstrasse, czyli ul. Spichrzowa, jednakże przed 1910 rokiem została nazwana razem ze współczesną ul. Ślusarską jedną nazwą Schlosserstrasse, czyli ul. Ślusarską. Do swojej pierwotnej nazwy - ul. Spichrzowa - powróciła w latach międzywojennych. Przez długie lata była to ulica gospodarcza, w części stanowiąca zaplecze dla posesji zlokalizowanych przy północnej pierzei Rynku. Jej ożywienie nastąpiło z chwilą wybudowania przy niej Rzeźni Miejskiej.

Rzeźnia - hala główna, plan przyziemia

Parcela przy współczesnej ul. Spichrzowej 13, granicząca od wschodu z ul. Magazynową, na której wzniesiono zespół Rzeźni Miejskiej, w 1846 roku stanowiła własność ewangelików Augusta Hildebrandta i jego małżonki Johanny Caroline z domu Falk. W 1864 roku całość dzierżyła wdowa po Auguście, Caroline Hildebrandt. W tym czasie parcela zabudowana była domem mieszkalnym, stajnią z podwórzem i ogrodem. Wkrótce całą nieruchomość nabyli małżonkowie Rudolf i Emilia Bergowie. W 1886 roku 17 strzeleńskich rzeźników ubijało rocznie 380 szt. bydła, 1212 sztuk świń, i 1065 szt. owiec. Zainicjowali oni wówczas budowę w Strzelnie rzeźni miejskiej. 8 sierpnia 1886 roku magistrat Strzelna poparł tę inicjatywę i skierował do rejencji bydgoskiej prośbę o udzielenie zgody budowlanej. W tym czasie zaczęły wchodzić przepisy władz pruskich zakazujące uboju w rzeźniach prywatnych, ze względów higieniczno-sanitarnych. Już w 1887 roku miasto zakupiło od małżonków Rudolfa i Emilii Bergów parcelę przy ul. Speicherstrasse (obecnie ul. Spichrzowa 13). W 1889 roku rozebrano budynki i wzniesiono halę rzeźni, budynek administracyjny wraz z mieszkaniem dla inspektora rzeźni (1890 r.) w pierzei ul. Spichrzowej oraz oborę i klozet wzdłuż ogrodzenia od ulicy Magazynowej. Otwarcie budynku rzeźni miejskiej nastąpiło 1 maja 1890 roku. A oto informacja strzeleńskiego „Nadgoplanina” z 7 maja 1890 roku (Nr 36) z otwarcia rzeźni: - W zeszły czwartek odbyło się uroczyste otwarcie tutejszej nowo wybudowanej rzeźni. Po południu zebrał się cech rzeźnicki, składający się z miejscowych rzeźników tak Polaków, jak Niemców i Żydów w mieszkaniu niedawno zmarłego cechmistrza Franciszka Kurzta i stąd udał się poprzedzony muzyką przed gmach magistracki, gdzie nowa chorągiew cechu przez burmistrza wręczona została, a następnie do nowo wybranego cechmistrza Andrzeja Jeski, który członków cechu krótkimi i treściwymi słowami po polsku powitał. Przy udziale magistratu, jak i radnych miasta nastąpiło potem otwarcie rzeźni przez Burmistrza i oddanie jej do użytku publicznego. Na poświęcenie zaś ewangelickiego nowego szlachtuza, jak to „Kurier Poznański” donosi nie było i nie zarzezano też po niemiecku żadnego wołu. Na zakończenie odbyła się wieczorem w sali p. Morawietza zabawa z tańcami.

Strzelno - Cech Rzeźników, l. 30. XX w.

W ciągu następnych lat trwała rozbudowa i unowocześnienie. W 1891 roku wybudowano halę do sprzedaży, w 1898 roku szopę z wagą dla zwierząt i sklep, a w 1901 roku szopę na nawóz (odchody). W tym też roku przebudowano halę rzeźni, a w 1905 roku wzniesiono stajnię przy zachodniej granicy parceli oraz przybudówkę przy budynku administracyjno-mieszkalnym. W 1909 roku powstały nieistniejące jatki. W 1939 roku w tylnej części zespołu rzeźni wzniesiono niewielką chłodnię. Nadzór nad Rzeźnią Miejską sprawował lekarz weterynarii, pełniącego funkcję inspektora i dyrektora rzeźni. Urząd ten od początku do 1935 roku  sprawował lek. wet. Teofil Jan Weigt.   

Weigt Teofil (1858-1937) lek. wet. w Strzelnie

Urodził się 18 grudnia 1858 roku w Jankowie Zaleśnym koło Raszkowa jako syn Mateusza i Józefy z domu Szlachcińska - polskich katolików. Ojciec z zawodu był nauczycielem i piastował stanowisko dyrektora szkoły. Noworodek ochrzczony został w kościele parafialnym w Jankowie Zaleśnym 21 grudnia 1858 r. i nadano mu imiona Teofil Jan, a rodzicami chrzestnymi byli Augustyn Turkowski (nauczyciel i dyrektor szkoły) oraz Józefa Świątecka. [Teofil miał starszego brata Stanisława Józefa, który urodził się w 1855 roku, a który poślubił w 1890 roku w kościele parafialnym w Kobiernie Zofię Teodorę Rosochowicz (ur. 1865). Małżonkowie mieli syna Józefa Teofila (ur. 5 lutego 1906 r.) również lek. wet., m.in. kierownika rzeźni miejskiej w Mogilnie.]

Pierwsze nauki pobierał w szkole ludowej, do której uczęszczał do 1869 r., a następnie w latach 1869-1878 uczył się w gimnazjum, które ukończył egzaminem maturalnym. W latach 1878-1882 odbył studia weterynaryjne na Akademii Weterynaryjnej w Dreźnie.

Rzeźnia - budynek administracyjno-mieszkalny, elewacja frontowa (2001 r.)

Od 23 maja 1883 r. do 1 października 1883 r. prowadził prywatną praktykę lekarza weterynarii w Lwówku, po czym odbył jednoroczną służbę wojskową w dragonach, a następnie pozostał w wojsku jako lekarz weterynarii do 31 marca 1886 r. Od 1 kwietnia 1886 r. do 31 marca 1890 r. prywatnie praktykował w Wieleniu. 1 kwietnia 1890 r. objął kierownictwo rzeźni miejskiej i prywatną praktykę lekarza weterynarii w Strzelnie.

W 1894 r. w kościele parafialnym pw. Świętej Trójcy w Strzelnie Weigt zawarł związek małżeński ze strzelnianką 18-letnią Katarzyną Łowicką, córką zamożnego budowniczego Maksymiliana Łowickiego i Wiktorii z domu Laskowska. Małżonkowie mieli dwoje dzieci. 

14 kwietnia 1920 r. został tymczasowym powiatowym lekarzem weterynarii. Od 1921 r. do 31 sierpnia 1924 r. pełnił funkcję powiatowego lekarza weterynarii. W uzasadnieniu odwołania Weigta z funkcji powiatowego lekarza weterynarii, wojewoda podał, iż skończył on 66 lat i z racji wieku przysługuje mu emerytura. Weigt pozostał w zawodzie lekarza weterynarii i inspektora rzeźni miejskiej do 1935 roku, po czym wyprowadził się do rodziny, do Kościana, gdzie 20 marca 1937 roku zmarł. Pochowany został na starym cmentarzu w Strzelnie u boku wcześniej zmarłej małżonki. 

Rzeźnia - hala ubojni, elewacja frontowa (2001 r.)

Rzeźnia - elewacja frontowa stajni (2001 r.)

Rzeźnia - kotłownia z kominem (2001 r.)

Po Weigtcie od 1 września 1924 r. funkcję tę objął lek. wet. Aleksander Szczepański z Kruszwicy. Obowiązki swe Szczepański pełnił do 31 maja 1928 roku, po tym czasie nadal pozostawał kierownikiem rzeźni miejskiej w Kruszwicy. Po nim obowiązki przejął lek. wet. Czesław Kłostowski, który został w 1930 roku przeniesiony do Wyrzyska i tam pozostał do 1939 roku. Od 1 marca 1930 roku z Wyrzyska został przeniesiony do Strzelna lek. wet. Kazimierz Sentkowski. Obowiązki powiatowego lek. wet. pełnił do czasu likwidacji powiatu tj. do 1932 roku. Od 1934 roku samorządowym lek. wet. -  miejskim lek. wet. i kierownikiem Rzeźni Miejskiej oraz urzędowym badaczem mięsa był lek. wet. Tomasz Ostrowski. Na tym stanowisku pozostawał do września 1939 roku. W czasie II wojny światowej lekarzem weterynarii w Strzelnie był Niemiec dr Arthur Sauter oraz od 1942 roku dr Edmund Paluszkiewicz, który do Strzelna został przeniesiony z Gniezna przez władze okupacyjne. Po wyzwoleniu powierzono mu stanowisko kierownika Rzeźni Miejskiej w Strzelnie. Po powstaniu w 1949 roku przy Rzeźni Miejskiej, Państwowego Zakładu Leczniczego dla Zwierząt w Strzelnie został on jego kierownikiem. Na tym stanowisku pozostał do 1950 roku, a zastąpił go lek. wet. Aleksy Flieger. Od 1951 do 1957 roku kierownikiem PZLZ w Strzelnie był lek. wet. Ludwik Janiszewski. Od wiosny 1957 roku placówka PZLZ została przeniesiona z ul. Spichrzowej do nowo wybudowanego obiektu przy ul Powstania Wielkopolskiego.

Przy ul. Spichrzowej pozostała Rzeźnia Miejska, która przeszła pod administrację PSS „Społem” w Strzelnie. Nadzór kierowniczy nad rzeźnią pełnili kierownicy masarni, a byli nimi: Ludwik Borowiak, Bolesław Kolbowicz z Wronów, Edmund Konkiewicz, Mieczysław Wiśniewski, Andrzej Pruczkowski i Ewaryst Pieróg. Od 1992 roku rzeźnię wzięło w dzierżawę od Gminy Strzelno - Strzeleńskie Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowo-Wytwórcze Sp. AGROST, rzeźnia stanowiła zakład nr 2 tego przedsiębiorstwa. Od 2001 roku spółka zakończyła użytkowanie rzeźni i od tego czasu, czyli 23 lata obiekt stoi pusty.

Rzeźnia - wnętrze hali, trakt środkowy (2001)

Zachowane budynki są typowymi obiektami przemysłowymi z II połowy XIX w. na terenie miasta Strzelna. Posiadają proste bryły i ceglane elewacje z ceglanymi detalami architektonicznymi i jedyny z niegdyś licznych komin przemysłowy na terenie Strzelna. Część budynków i ogrodzenie zespołu zostały wtórnie otynkowane. W 2008 roku Jacek Sech wraz z żoną złożyli na łamach prasy ofertę utworzenia na bazie budynku hali rzeźni muzeum mediów. W 2013 roku podczas sesji Rady Miejskiej złożył on nawet oficjalny wniosek. Niestety, pomysł z poparciem burmistrza Matczaka nigdy nie doczekał się realizacji. Natomiast budynek rzeźni wraz z ostatnim kominem przemysłowym stoi nieużytkowany i niszczeje - obiekt nie jest wpisany do rejestru zabytków, choć ma założoną kartę ewidencji zabytków architektury i budownictwa.

Foto.: Archiwum bloga, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu w Szreniawie

O Świętym Norbercie i patronacie nad Strzelnem

Od XVII w. zaczął kształtować się współczesny herb miasta Strzelna. W jego obrazie znajdujemy analogię do herbu zakonu premonstratensów (norbertanów), który przedstawia, w tarczy, na błękitnym polu usianym liliami, dwa skrzyżowane w skos złote pastorały (herb Strzelna - dwie skrzyżowane strzały). Znajdujące się w tle lilie oznaczają z jednej strony czystość, z drugiej zaś wskazują na pokrewieństwo św. Norberta, założyciela zakonu, z dynastią panującą we Francji. Natomiast pastorały, to oznaki władzy biskupiej i opackiej Norberta.

Wejście do kaplicy św. Norberta

W przepięknie odrestaurowanej romańskiej bazylice pw. św. Trójcy i NMP w Strzelnie, w części wschodniej południowej nawy bocznej znajduje się wejście do późnogotycko-barokowej kaplicy. Poświęcona jest ona św. Norbertowi, założycielowi zgromadzenia premonstratensów, później nazwanego od jego imienia, norbertańskim. Jeden z licznych domów żeńskiej gałęzi norbertanek został założony przed 1193 rokiem w Strzelnie na Kujawach w diecezji włocławskiej. Tutaj z fundacji możnowładców siostry wystawiły dwie romańskie świątynie, a nadania ziemskie jakie otrzymały uczyniły je najpotężniejszym zgromadzeniem żeńskim w ówczesnym państwie Polan. W tym czasie Strzelno znajdowało się w granicach diecezji włocławskiej i trwało to do 1818 roku. Na mocy bulli Die salute animarum, regulującej stosunki kościoła w Prusach zostało włączone w 1821 roku do archidiecezji gnieźnieńskiej, w której granicach znajduje się do dzisiaj.

Święty Norbert - figura w ołtarzu głównym strzeleńskiej bazyliki

O kulcie św. Norberta w Strzelnie

Szukając śladów kultu św. Norberta w strzeleńskich budowlach sakralnych - po to, by przywołać zapomnianą i oddawaną w przeszłości przez strzelnian cześć Świętemu - trafiamy na kilka. Pierwszy to wspomniana we wstępie kaplica z ołtarzem i odwzorowaną w jego środkowym polu sylwetką Świętego. Drugi ślad to naturalnej wielkości figura w ołtarzu głównym bazyliki z ok. 1740 roku, stojąca przy pierwszej lewej kolumnie (przy prawej św. Augustyn). Jest nią pełna, złocona drewniana rzeźba, która przedstawia św. Norberta ubranego w szaty pontyfikalne z mitrą na głowie - w lewej ręce trzyma krzyż kardynalski. Trzeci ślad to monstrancja z modusem pochodzącym z XVII w. oraz ramionami i glorią z ok. 1720-1730 roku. Na  ramionach znajdujemy figurki śś. Norberta i Augustyna. Kolejnym śladem jest drugi, co do wielkości dzwon zawieszony w wieży rotundy św. Prokopa. Nosi on imię św. Norberta, którego podobizna została na nim odlana, a pod nią znajduje się inskrypcja o treści łacińskiej, z której dowiadujemy się, że: (wolne tłumaczenie) - Działo się to za pontyfikatu papieża Klemensa XI i panowania Karola VI Świętego Cesarza Rzymskiego, Augusta II króla polskiego, Konstantego Szaniawskiego biskupa kujawskiego, Pawła Józefa Wolskiego kanclerza inowrocławskiego i prepozyta strzeleńskiego na cześć i chwałę tryumfującego Pana i Zbawiciela w pokłonach św. Norberta ufundowały kanoniczki strzeleńskie w 1716 roku. Po drugiej stronie dzwonu znajduje się wizerunek św. Józefa z Dzieciątkiem.

Kaplica św. Norbarta - ołtarz

W bazylice znajduje się obraz z 3. ćw. XVII w. (XVIII w.?) przedstawiający św. Norberta, ozdobiony płaskorzeźbioną ramą. Został on w 2014 roku poddany renowacji i po powrocie z łódzkiej pracowni zawisł na lewym (północnym) filarze, w miejscu, w którym stał niegdyś ołtarz Świętego. Starsi zapewne pamiętają wnętrze świątyni przed renowacją, a szczególnie ołtarze boczne, których mensy zasłaniały płócienne, w ramach, haftowane obrazy, zwane antepediami. Spośród czterech, na dwóch przedstawiona była postać św. Norberta. Ich opisu po konserwacji dokonał w 1929 roku wielce zasłużony proboszcz strzeleński ks. Ignacy Czechowski (1877-1941): - (…) pochodzące z roku 1629, ma w środku wyobrażenie Matki Najświętszej, a po bokach św. Augustyna i św. Norberta. Miały one swą analogię w trzecim czerwonym, którego cenne tło atłasowe niestety nie dało się już przy renowacji utrzymać; zostało przeniesione na zielony jedwab; pochodzi również z połowy XVII w., ma obok cennych srebrnych haftów bogato wyhaftowane wyobrażenia Matki Najświętszej, św. Augustyna i św. Norberta. Antepedia te w latach 80. XX w. zostały usunięte przez ówczesnego proboszcza ks. kan. Alojzego Święciochowskiego (1933-2010) i przeniesione do magazynu kościelnego. Wizerunek Świętego znajdujemy również na jednym z ornatów. Jest on koloru czarnego i został poddany pracom konserwacyjno-reparacyjnym w 1929 roku - z przepięknych starych srebrem haftowanych kwiatów, zdobny w dwie złotem tkane podobizny św. Norberta i Matki Najświętszej, - tło jest nowe.

Dzwony - od lewej św. Norbert i św. Andrzej

Dzwon św. Norbert

Po 1621 roku (1582 r. zatwierdzenie kultu), czyli po rozszerzeniu kultu Norberta z Xanten na cały Kościół, jego relikwie otrzymały również siostry strzeleńskie i umieściły je w niewielkim ołtarzu bocznym, który stał przy pierwszym filarze i nosił wezwanie św. Panny Gertrudy zakonnicy i św. Norberta (wg wizytacji z 1743 r.). Ołtarz ten, po wystawieniu nowego w kaplicy Świętego, został przeniesiony do przywróconej kultowi rotundy św. Krzyża (św. Prokopa - wymieniany z ołtarzem głównym pw. św. Prokopa w wizytacji z 1780 r.). Ołtarz uległ profanacji i zniszczeniu podczas stacjonowania w Strzelnie wojsk napoleońskich, kiedy to rotunda została zamieniona na stajnię. Dzisiaj w wykazie 1018. zinwentaryzowanych relikwii znajdujących się w obu świątyniach strzeleńskich, z których rozpoznanych zostało 491 nie znaleziono partykuł św. Norberta. Być może nie zostały one dotychczas rozpoznane, ale z pewnością są w świątyni, chociażby te zamurowane w sarkofagowej mensie ołtarzowej, ołtarza w kaplicy św. Norberta.

Kaplica św. Norberta - elewacja południowa

Kaplica św. Norberta - wejście i przegroda od strony południowej nawy bocznej

A teraz przejdźmy do kaplicy św. Norberta. Po raz pierwszy pod tym wezwaniem wzmiankowana była dopiero w 1776 roku. Najprawdopodobniej początkowo pełniła ona funkcję kaplicy grobowe, o czym świadczy znajdująca się pod nią krypta, w której chowano okoliczną szlachtę. Została ona przymurowana do południowej nawy w czasie XVI-wiecznej przebudowy bazyliki w stylu późnego gotyku. W 2. ćw. XVIII w., za prepozytury wielkiego budowniczego i restauratora wzgórza klasztornego prałata Pawła Wolskiego (1717-1728)  zapoczątkowano jej barokizację, którą kontynuowali jego następcy - Mikołaj Łukowski (1728-1735) i Józef Łuczycki (1736-1770). Jest ona prostokątna, dwuprzęsłowa i została nakryta sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Pierwotnie otwarta była do nawy parą różnej szerokości arkad, w których w 2. ćw. XVIII w. (ok. 1743 r.) umieszczono drewnianą regencyjną stolarkę - w części wschodniej ażurową przegrodę, a od zachodu analogicznie rzeźbione dwuskrzydłowe drzwi. W latach 1924-1928 podczas prac remontowych stolarkę tę odnowił cieśla i rzeźbiarz amator Władysław Nowakowski. Elewacja południowa kaplicy - na kamiennym cokole tynkowana, trójosiowa z dwoma oknami zamkniętymi łukiem pełnym, dwustronnie rozglifionymi, pomiędzy którymi ostrołukowa późnogotycka blęda, a pod nią otwór wentylacyjny krypty.

Drzwi do kaplicy św. Norberta i przegroda po renowacji

Ołtarz główny kaplicy został wystawiony za prepozyta Józefa Łuczyckiego (1733-1770) w 2. ćw. XVIII w. (po 1743 r.). Jest on murowany i pokryty stiukiem, dwukondygnacyjny, późnobarokowy z lekko wklęsłym architektonicznym retabulum i mensą sarkofagową. W polu środkowym, płaskorzeźba (relief) św. Norberta. Po bokach para pilastrów i para kolumn ustawionych na bazach i zwieńczonych złoconymi głowicami korynckimi, na nich wyłamany gzyms, na którym górna kondygnacja z Okiem Opatrzności, glorią i rzeźbami dwóch puttów. Poza nim był w kaplicy jeszcze dwa mniejsze ołtarze drewniane, z których jeden (III) poświęcony był wtórnie od 1848 roku Matce Bożej Pocieszenia. To wówczas ks. Józef Kapczyński umieścił w nim cudowną figurę Matki Bożej Pocieszenia (ołtarz został zlikwidowany w l. 1890-1892).

Ołtarz św. Norberta przed i po renowacji

 

Prawdziwym skarbem kaplicy są odkryte ostatnio i poddane konserwacji polichromie, które powstały w połowie XVIII wieku, przedstawiają w większości postaci zakonnic i zakonników norbertańskich z różnych domów. Pośród nich błogosławieni i święci - barwnie wymalowani i opisani w kartuszach na ścianach i sklepieniach. Malowidła te uległy w dużej części zniszczeniu przez wilgoć, po tym jak wielokrotnie zostały zalane przez nieszczelną połać dachową. Pomiędzy latami 1810-1818 naprawiono mury zewnętrzne kaplicy, a w 1828 roku wymieniono dach nad kaplicą św. Norberta - w miejsce dwuspadowego założono pulpitowy kryty blachą miedzianą. Prace blacharskie prowadził Wilhelm Stange z Torunia. W latach 1855-1856 przeprowadzono kolejny remont dachu nad kaplicą i pomalowano jej wnętrze. W 1892 roku przeprowadzono kolejne przemalowanie kaplicy - prace wykonał W. Wojciechowski, a następnie w 1910 roku. W 1924-1928 dokonano następne przemalowania, a także w 1978 i 1991 roku. Już współcześnie po odkryciu fresków, w latach 2021-23 przeprowadzono ich odsłonięcie i konserwację. 

Kaplica św. Norberta - odkryte i poddane renowacji fragmenty XVIII-wiecznych fresków

 

W krypcie kaplicy, po jej uporządkowaniu i stworzeniu małego ossuarium, spoczął norbertanin prepozyt Paweł Józef Wolski zm. 22 marca 1728 roku. Następnie proboszcz, dziekan i kanonik ks. Józef Kapczyński zmarły 15 kwietnia 1861 roku, a pochowany 24 kwietnia tegoż roku oraz proboszcz ks. Ignacy Marten zm. 1 października 1882 roku. Obecnie w krypcie znajduje się ossuarium, w którym, poza wymienionymi, zgromadzono szczątki zmarłych, które archeolodzy wykopali w obrębie świątyni podczas trwających kilkanaście lat prac renowacyjnych i badań archeologicznych.

Pomnik poświęcony prepozytowi Pawłowi Wolskiemu

O żywocie św. Norberta

Po raz pierwszy w 1998 roku napisałem artykuł do „Gazety Strzeleńskiej” (nr 3) - Świętego Norberta cudowne nawrócenie. Ostatnio przeczytałem kilka żywotów o Świętym Norbercie, przeanalizowałem również artykuły mówiące o związkach abp. Norberta z Xanten, ówczesnego metropolity magdeburskiego z Kościołem Gnieźnieńskim, a wszystko po to, by przypomnieć sobie sylwetkę świętego. Po raz kolejny wysłuchałem audycji Polskiego Radia zatytułowanej: Norbert z Xanten - święty, który zdegradował Gniezno?, w której prof. Marcin Rafał Pauk opowiada o Norbercie oraz przypomniałem sobie dawne rozmowy na temat świętego, jakie prowadziłem z proboszczami strzeleńskimi - ks. kan. Alojzym Święciochowskim i ks. kan. Ottonem Szymków… Z ks. Ottonem poruszyliśmy wówczas temat patronatu… Od 2005 roku w Strzelnie odbywają się Norbertańskie Dni Młodych…

 

Norbert Gennep urodził się około roku 1180 w Xanten, mieście na pograniczu flamandzko-niemieckim, w bogatej rodzinie arystokratycznej - hrabiowskiej von Gennep. Jego ojciec, Eribert von Gennep, pełnił urząd na dworze metropolity w Kolonii (Niemcy), matka miała na imię Jadwiga i pochodziła ze starożytnego rodu Lorraine’ów. Od chłopięcych lat Norbert przygotowywał się do stanu duchownego. Przez pewien czas przebywał na dworze arcybiskupa Kolonii, Fryderyka I oraz u boku króla Henryka V i w 1111 roku uczestniczył w Rzymie w jego koronacji cesarskiej. Gdy jednak w 1115 roku papież Paschalis II rzucił na Henryka V klątwę w związku ze sporem o inwestyturę, Norbert opuścił swego dotychczasowego chlebodawcę, wcześniej odmawiając przyjęcia godności biskupa Cambrai - jako laik i to bez zgody papieża. Powodem tak ważnej życiowej decyzji stało się również nawrócenie doznane podczas burzy, przypominające konwersję Pawła z Tarsu.

Nawrócenie św. Norberta - Richard van Orley

Stało się to w czasie podróży, Norbert znalazł się w śmiertelnym niebezpieczeństwie, omal nie poraził go piorun. To wydarzenie umocniło w nim chęć zostania mnichem, w związku z czym wstąpił do klasztoru w Siegburgu, gdzie rozpoczął ascetyczny tryb życia. Wówczas też otrzymał niższe święcenia kapłańskie z rąk arcybiskupa Kolonii, przyjął kanonikat w Xanten oraz stał się jednym z kapłanów wędrujących i prawdziwym wojownikiem reformy gregoriańskiej. Propagował idee wprowadzone przez papieża Grzegorza VII - czyli zwalczanie symonii oraz nikolaizmu. Reformy te wprowadzał w kapitule w Xanten. Ponieważ żądanie reform przysporzyło mu wielu wrogów w ówczesnej hierarchii, zrezygnował zarówno ze swego beneficjum, jak również z pokaźnego majątku. Jako kapłan wędrujący głosił Słowo Boże w Niemczech i północnej Francji. Udało mu się pozyskać wielu zwolenników, a nawet uczniów, lud zaś widział w nim proroka i cudotwórcę. Papież Gelazy II udzielił mu w St. Gilles zezwolenia na głoszenie kazań w całym Kościele. Ponieważ jego misja przez wielu była krytykowana, udał się w 1119 roku na synod do Reims, by uzyskać od Kaliksta II potwierdzenie przywileju głoszenia kazań poza diecezją. Uzyskał ponadto od papieża zgodę na założenie własnego zgromadzenia. W 1120 roku osiadł wraz z uczniami w dolinie Prémontré, dając w 1121 roku początek nowemu zakonowi nazwanemu od miejsca osiedlenia - zakonem premonstratensów. Ich reguła została stworzona na podstawie pism św. Augustyna z Hippony, żyjącego na przełomie IV i V w. teologa, filozofa i organizatora życia zakonnego. Nowością wprowadzoną przez Norberta była organizacja nowego zakonu zgodna z koncepcją kościoła prywatnego. Wszystkie domy premonastrensów podlegały bowiem bezpośrednio samemu Norbertowi. Zasadą zakonu stało się łączenie życie kontemplacyjnego z czynem, obowiązków mniszych z powinnościami duszpasterskimi. W 1126 roku papież Honoriusz II zatwierdził zakon. Norbert w dalszym ciągu prowadził pracę misjonarską, a jednocześnie założył drugi ośrodek zakonny we Floreffe pod Namur. W Szampanii powstał trzeci ośrodek zakonny, przy którym założona została jego żeńska gałąź. 

W 1126 roku Norbert przyjął ofertę króla niemieckiego Lotara III i objął arcybiskupstwo w Magdeburgu. Stojąc na czele tej metropolii podtrzymywał jej pretensje do zwierzchnictwa nad ziemiami polskimi, a nawet miał wytoczyć w tej sprawie proces biskupom polskim. W swych działaniach Norbert z Xanten wykorzystał kryzys władzy papieskiej w latach 30. XII w. związany z jednoczesnym wyborem dwóch papieży: Innocentego II i Analekta II. Pierwszego z wymienionych popierał Norbert, ale i Lotar III, który wykorzystał sytuację i w 1133 roku uzyskał z rąk Innocentego II koronę cesarską. W tym samym czasie udało się Norbertowi uzyskać bullę papieską znoszącą tytuł metropolii Gniezna i uzależniającą diecezje polskie od Magdeburga. Warto dodać, że drugiego papieża wsparli Normanowie z południa Włoch, Mediolan, Szkocja, Akwitania i początkowo także Polska.

Bazylika św. Trójcy - po lewej stronie na pierwszym filarze wisi obraz św. Norberta. W miejscu tym stał pierwszy ołtarz Świętego

Po śmierci Norberta, która miała miejsce 6 czerwca 1134 roku oraz po spotkaniu Bolesława III Krzywoustego z cesarzem Lotarem III w Merseburgu w 1135 roku, papież Innocenty II wydał w 1136 roku nową bullę, która znosiła zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Polska historiografia, szczególnie lat międzywojennych i czasów PRL-u, poczynania Norberta z Xanten rozpatrywała w kategoriach Drang nach Osten - rozprzestrzeniania się na wschód. Jak przekonuje prof. Marcin Rafał Pauk z Uniwersytetu Warszawskiego bulla Ex commisso nobis a Deo, zwana Bullą gnieźnieńską, wydana 7 lipca 1136 roku w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupów magdeburskich nad polskim Kościołem, nie wspomina choćby słowem o sporze z 1133 roku, nie podważa również kompetencji arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina. Z upływem kilkudziesięciu lat, bo ok. 1190 roku siostry norbertanki trafiły do kujawskiego Strzelna i tutaj pozostały do 1837 roku, to jest do ostatecznej kasaty klasztoru przez władze pruskie.

Herb premonstratensów

Herb współczesny miasta Strzelna

Święty jest patronem norbertanów, Antwerpii, Magdeburga, Pragi oraz kobiet w chwili połogu, przywoływany jest także w czasie burz i nawałnic, a to dlatego, że jeszcze przed przyjęciem święceń kapłańskich omal nie został trafiony piorunem. Papież Grzegorz XIII zatwierdził kult świętego w 1582 roku, a na cały Kościół rozszerzył go w 1621 roku papież Grzegorz XV. Wspomnienie świętego wypada, zgodnie z obecnie obowiązującymi zasadami, 6 czerwca. Relikwie Norberta z Xanten znajdują się w klasztorze na Strahowie w Pradze, dokąd zostały sprowadzone z Magdeburga w czasie kontrreformacji 24 kwietnia 1627 roku. W sztuce Święty Norbert jest przedstawiany w stroju arcybiskupa, w mitrze, w lewej dłoni trzyma krzyż patriarchalny, a w prawej monstrancję. Atrybutami świętego Norberta są także: anioł z mitrą, diabeł u stóp, kielich, gałązka palmowa i pająk. Jedna z legend wspomina, że gdy święty odprawiał mszę, podczas przeistoczenia wpadł do kielicha z winem wielki pająk. Norbert, powodowany olbrzymią czcią dla Eucharystii, bez wahania wypił wino, będąc przekonanym, że czeka go śmierć od ukąszenia. Za chwilę jednak w niewyjaśniony sposób pająk wyszedł nosem świętego.  

Dziś norbertanki żyją w 9 klasztorach na świecie: dwóch w Polsce, dwóch w Hiszpanii oraz po jednym w Czechach, Szwajcarii, Belgii i USA. Klasztor amerykański cechuje się dynamicznym rozwojem, natomiast we Francji, kolebce zakonu, z powodu braku nowych powołań, w 2008 roku zamknięto ostatni klasztor mniszek norbertańskich w tym kraju. 

Litania do św. Norberta, biskupa  

Kyrie eleison.
Chryste eleison. Kyrie eleison.
Chryste, usłysz nas.
Chryste, wysłuchaj nas.
Ojcze z nieba Boże, zmiłuj się nad nami.
Synu, Odkupicielu świata, Boże zmiłuj się nad nami.
Duchu Święty, Boże zmiłuj się nad nami.
Święta Trójco, jedyny Boże zmiłuj się nad nami.

Święta Maryjo, módl się za nami.
Królowo Wyznawców módl się za nami.
Święty Norbercie módl się za nami.
Święty Norbercie, cudem uchroniony od śmierci módl się za nami.
Święty Norbercie, wyrwany z drogi zatracenia módl się za nami.
Święty Norbercie, owocu łaski Bożej módl się za nami.
Święty Norbercie, oddany życiu pokutnemu módl się za nami.
Święty Norbercie, żarliwy w modlitwie módl się za nami.
Święty Norbercie, mężu surowych obyczajów módl się za nami.
Święty Norbercie, oddany surowej ascezie módl się za nami.
Święty Norbercie, gardzący zaszczytami świata módl się za nami.
Święty Norbercie, wędrowny apostole módl się za nami.
Święty Norbercie, płomienny kaznodziejo módl się za nami.
Święty Norbercie, wytrwały siewco słowa Bożego módl się za nami.
Święty Norbercie, głoszący pokutę i nawrócenie módl się za nami.
Święty Norbercie, nawołujący do zmiany obyczajów módl się za nami.
Święty Norbercie, niestrudzony misjonarzu módl się za nami.
Święty Norbercie, pełen troski o zbawienie dusz módl się za nami.
Święty Norbercie, oddany pracy apostolskiej módl się za nami.
Święty Norbercie, reformatorze życia kleru i wiernych módl się za nami.
Święty Norbercie, zwalczający błędnowierstwo módl się za nami.
Święty Norbercie, zwalczający wrogów Kościoła módl się za nami.
Święty Norbercie, obrońco Kościoła i jego praw módl się za nami.
Święty Norbercie, gorliwy o sprawy Boże módl się za nami.
Święty Norbercie, niedościgniony przykładzie pokory módl się za nami.
Święty Norbercie, wzorze czystości módl się za nami.
Święty Norbercie, przykładzie posłuszeństwa módl się za nami.
Święty Norbercie, miłośniku ewangelicznego ubóstwa módl się za nami.
Święty Norbercie, wielki czcicielu Eucharystii módl się za nami.
Święty Norbercie, założycielu zakonu módl się za nami.
Święty Norbercie, niestrudzony w pracy duszpasterskiej módl się za nami.
Święty Norbercie, promotorze życia zakonnego módl się za nami.
Święty Norbercie, wzorze kapłanów i biskupów módl się za nami.
Święty Norbercie, pokorny i gorliwy w służbie Bożej módl się za nami.
Święty Norbercie, wierny Synu Kościoła módl się za nami.
Święty Norbercie, Ojcze ubogich módl się za nami.
Święty Norbercie, jaśniejący duchem miłosierdzia Bożego módl się za nami.
Święty Norbercie, wielki Cudotwórco Boży módl się za nami.
Święty Norbercie, możny Orędowniku przed Bogiem módl się za nami.
Święty Norbercie, cierpliwy w przedsięwzięciach módl się za nami.
Święty Norbercie, nasz możny Patronie módl się za nami.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, przepuść nam Panie.
Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, wysłuchaj nas Panie.
Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami.

Módl się za nami święty Norbercie,
Abyśmy się stali godnymi obietnic Chrystusowych.

Módlmy się:
Boże, Ty sprawiłeś, że święty Norbert, biskup, odznaczał się w służbie Kościoła
duchem modlitwy i pasterską gorliwością, daj, aby lud Twój, za jego
wstawiennictwem cieszył się pasterzami według Serca Twojego Syna,
a naszego Pana Jezusa Chrystusa. Amen

Foto.:Damian Rybak, Heliodor Rucinski, archiwum bloga