Spacerkiem po Strzelnie - cz. 146 Ulica Gimnazjalna cz. 22

 

Zmierzając ku ulicy Kościelnej przechodzimy wlot w ulicę Cegiełka i zatrzymujemy się na chwilę przed kamienicą oznaczoną numerem 10, która dawniej nosiła nr policyjny 115. Swą architekturą przypomina strzeleńskie kamienice, które zostały wybudowane około 1890 r. Charakteryzowały się one ceramicznym, dwuspadowym nakryciem dachowym i wszystkie były jednopiętrowe i podpiwniczone. Kamienica, przed którą stanęliśmy to budynek siedmioosiowy z centralnie umieszczonym na wysokości piętra, oddzielonego gzymsem od parteru, dużym balkonem. Został on tutaj wtórnie umieszczony około 20 lat później. podobne zabiegi dokonano w tym czasie na wielu innych kamienicach w mieście. Elewacja frontowa utrzymana jest w stylu eklektycznym z pięknie zdobionymi otworami okiennymi pierwszego piętra z gzymsem parapetowym i niszami podokiennymi. Nad oknami znajdują się belkowe frontony nadokienne wspierające się na konsolach. W pasie nadokiennym widzimy zdobny fryz, w którym znajduje się siedem kwadratowych okienek na przemian przeszkolonych i zaślepionych, doświetlających przestrzeń poddasza, a nad nim, pod okapem dachowym jest murowany gzyms wspierający się na gęsto rozmieszczonych konsolkach. W części parterowej budynku znajdują się silne boniowania między okienne, a pod parapetami nisze. W kamienicy znajduje się lokal użytkowy, który obecnie pełni funkcje handlowo usługowe. 

Nieco skromniej prezentuje się elewacja szczytowa od strony ul. Cegiełka, do której przyczepiona jest piętrowa oficyna mieszkalna, nakryta płaskim dachem papowym. Elewacja boczna w części parterowej posiada podobne boniowanie, jak elewacja frontowa. W ciasnym podwórzu znajdują się również od strony północnej budynki gospodarcze. Wjazd główny ma posesję znajduje się od strony ul. Cegiełka.

Po lewej stronie widoczna elewacja frontowa kamienicy jeszcze bez balkonu

Przed wystawieniem kamienicy w miejscu tym znajdował się dom parterowy wraz z zabudowaniami gospodarczymi, co uwidocznione zostało na starej mapie katastralnej z początku XIX w. W połowie ówczesnego stulecia posesję nabył przybyły z Bydgoszczy Niemiec wyznania ewangelickiego Frierich Dojahn, syn Martina. W 1871 roku poślubił on tutaj Emilię Plötzke, córkę Samuela. To jemu przypisuje się wystawienie nowej piętrowej kamienicy. Z kolei następcą Dojahnów został syn Gottlieb, urodzony w Strzelnie w 1872 roku. W 1897 roku poślubił on Ottilie Friedrich. Z okresów zaborów i międzywojnia niewiele zachowało się informacji o mieszkańcach tej posesji. Wiadomo jest, że budynek ten zamieszkiwały osoby funkcyjne zatrudnione w strukturach landratury - starostwa. Mieszkał tu lekarz powiatowy i członek magistratu strzeleńskiego dr Ernst Dörschlag z sześcioosobową rodziną, zajmując całe I piętro. Również mieszkała tutaj rodzina Jablonke, ojciec z dwoma synami. Ojciec i najstarszy syn nosili imię Johan (Jan). Senior był żandarmem dystryktowym, zaś junior pisarzem w landraturze, później urzędnikiem kasy powiatowej. 

Po 1945 roku zarząd nad kamienicą przejęła administracja miejska, a w lokalu urządzono szatnię dla piłkarzy strzeleńskiego KS, późniejszej „Kujawianki“. Tutaj zawodnicy rozgrywający mecze na boisku przy obecnej Szkole Podstawowej nr 1, a przedtem gimnazjum przebierali się przed meczami i stąd, w strojach sportowych udawali się na rozgrywki. Później, jak powstał stadion MLKS „Kujawianki“ lokal przejęła PSS „Społem“ i urządzono w nim punkt usług szklarskich. Prowadził go pan Młodoszewski. Można tam było oszklić okna, jak również, dyplomy, obrazy, zdjęcia, wstawiając je w ozdobne ramki.

Dyrektor LO Jan Czarnecki

W domu tym mieszkała wdowa po dyrektorze LO (1959-1963) Janie Czarneckim, Irena z Lemańskich. W tym miejscu pozwólcie, że przybliżę sylwetkę dyrektora, który z wykształcenia był filologiem klasycznym. Urodził się 12 stycznia 1914 roku w Aleksandrowie Kujawskim jako syn Jana i Bronisławy z Ostrowskich. Ojciec z zawodu był ślusarzem i pracował na stacji kolejowej Aleksandrów Kujawski. Jan miał siedmiu braci i jedną siostrę. Rodzice zmarli dość wcześnie, bo matka w 1927, a ojciec 1932 roku. Po ukończeniu Szkoły Powszechnej rozpoczął naukę w Gimnazjum Ziemi Kujawskiej w Aleksandrowie Kujawskim, które ukończył w 1933 roku. Po zdaniu matury rozpoczął studia na Wydziale Filologii Klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie studiów, by poprawić swoją trudną sytuację materialną dorabiał, pracując na poczcie i udzielając korepetycji. Pracował jako wychowawca w Zakładzie Wychowawczym „Nasz Dom“ w Warszawie na Bielanach, który prowadził Janusz Korczak.

W czasie II wojny światowej przebywał w Lubrańcu i pracował wówczas jako laborant. Konspiracyjnie i w tajemnicy przed władzami okupacyjnymi prowadził korepetycję, ucząc młodzież: łaciny, języka polskiego i historii. Już po wojnie w 1946 roku ukończył studia magisterskie. W międzyczasie podjął się organizacji szkolnictwa podstawowego, a latem 1945 roku wszedł w skład komitetu organizacyjnego Gimnazjum w Lubrańcu. W tym też roku zawarł związek małżeński z Ireną Lemańską, córką naczelnika poczty w tejże miejscowości. W listopadzie 1946 roku został kierownikiem Internatu przy Gimnazjim.

W 1950 roku został przeniesiony do Grudziądza, gdzie objął stanowisko dyrektora Liceum Ogólnokształcącego. W roku następnym został dyrektorem LO w Chełmży. Pełnił tę funkcję w niezwykle trudnych latach dla szkolnictwa, ponieważ był to okres przeideologizowania polskiej oświaty - to  apogeum stalinizmu. Zawieszono naukę religii w szkole, zdjęto krzyże w klasach, a przewodnią organizacją stał się Związek Młodzieży Polskiej, ingerująca brutalnie w pracę szkoły, decyzje dyrekcji i rady pedagogicznej. Po jednej z takich ingerencji dyrektor Jan Czarnecki został karnie zwolniony z pracy w szkole. Wówczas też objął stanowisko dyrektora ds. pedagogicznych Technikum Leśnego w Rzepinie. W 1959 roku rozpoczął pracę w LO w Strzelnie, na stanowisku dyrektora szkoły. Zmarł nagle 31 stycznia 1964 roku. Spoczął na starym cmentarzu przy ul. Kolejowej. 

Już w czasach współczesnych, po przemianach ustrojowych w 1997 roku swoją siedzibę po byłym punkcie usługowym znalazła firma Elektronik-Soft Karola Rakoniewskiego. Zajmuje się ona kasami fiskalnymi, szkoleniami, naprawą sprzętu RTV, komputerami i sprzętem towarzyszącym, oprogramowaniami, produkcją pieczątek, grawerowaniem oraz sprzedażą wielobranżową w zakresie informatycznym. Obecnie budynek nadal znajduje się w zasobach komunalnych.

Foto Heliodor Ruciński i archiwum bloga

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 145 Ulica Gimnazjalna cz. 21

Budynek SOP - lata 60. XX wieku, kiedy był siedzibą strzeleńskiej placówki bankowej.

Idąc dalej w kierunku ul. Kościelnej mijamy dwie posesje, piętrową kamieniczkę wystawioną w 1912 roku i oznaczoną numerem 20 oraz niegdyś parterowy, nadbudowany piętrem dom mieszkalno usługowy. Pierwszy budynek jest dość ciekawy pod względem architektoniczny. Podpiwniczony, piętrowy, pięcioosiowy posiada w części centralnej pseudo ryzalit z wewnętrzną klatką schodową, wyznaczony sięgającymi linii dachowej dwoma pilastrami. Zwieńczony on jest tympanonem z wyrytą datą roczną 1912, informującą o zakończeniu budowy kamienicy. Po stronie północnej, na wysokości pierwszego piętra znajduje się niesymetrycznie umieszczony murowany balkon. W części parterowej po lewej stronie osi znajduje się lokal użytkowy, w którym pomieszczenie znalazł sklep spożywczo-przemysłowy strzeleńskiej Zgody. Po stronie południowej podwórza do bryły budynku przylega niewielka przybudówka. Kamieniczka nakryta jest dwuspadowym ceramicznym dachem, w którym rozmieszczone są trzy lukarny - dwie z frontu, po bokach tympanonu i jedna na osi dachu od strony podwórza.

Drugi budynek pod numerem 18, został przed kilkoma laty gruntownie przebudowany przez dodanie piętra, które pełni funkcje mieszkalne. Na parterze znajdują się dwa lokale użytkowe, o funkcjach usługowych. Tutaj swoją siedzibę ma firma ubezpieczeniowo-kredytowa „Ubezpieczenia Zagórski“, należąca do Pawła Zagórskiego. W podwórzu po stronie północnej znajduje się stara oficyna. Tuż obok tej posesji pod numerem 16 znajdujemy kolejny dom, którego poddasze zostało przebudowane, przez dodanie ścian do istniejącej pośrodku mansardy. Dawniej oznaczony on był numerem policyjnym 118 i należał do sekretarza starostwa powiatowego - Kreissekretär Juliusa Emila Gellerta i jego małżonki Augusty z domu Glesmer. Z kolei na parceli pod numerem 14 znajdujemy dom, który powstał współcześnie poprzez adaptację i rozbudowę budynku, będącego niegdyś częścią składową sąsiedniej posesji. W części frontowej, od strony ulicy znajdował się niegdyś nieistniejący już dzisiaj dom mieszkalny właścicieli znanej przedwojennej fabryki maszyn i urządzeń rolniczych - Rydlewskich. Obecnie ta część parceli stanowi własność rodziny Narbutów.   

Spośród tych czterech domostw miejskich, które przedstawiłem trzy ostatnie uległy daleko idącym przemianom budowlano-adaptacyjnym. Z kolei następna posesja znajdująca się pod numerem 12, to od podstaw wystawiony na początku lat 90. minionego stulecia nowy dom. Dawniej mieściła się tutaj fabryka maszyn i urządzeń rolniczych i w starym porządku policyjnym cała duża posesja nosiła numer 117. Jej właścicielem, jak i też stojącej na niej fabryki był mistrz ślusarski Józef Rydlewski. Był znanym i poważanym przedwojennym obywatelem naszego miasta, choć nie był rodowitym strzelnianinem. Urodził się 6 marca 1872 roku w Świątnikach, w parafii Modliszewko, w powiecie gnieźnieńskim. Rodzicami jego byli cieśla Józef Rydlewski i Wiktoria z domu Malka. Po wyuczeniu się w zawodzie ślusarza w 1898 roku zawarł w Gnieźnie w parafii pw. św. Wawrzyńca związek małżeński z dwa lata młodszą Magdaleną z domu Kowalską, córką Wawrzyńca i Rozalii z domu Kępińska.

Pierwszy od lewej Józef Rydlewski członek Zarządu Bractwa Kurkowego w Strzelnie. W środku Franciszek Müller, w stopniu majora, król kurkowy w latach 1928-1929 i 1929-1930, budowniczy powiatowy w Strzelnie; od prawej Franciszek Szydzik, w stopniu porucznika. 

Wkrótce nadarzyła się okazja nabycia w powiatowym Strzelnie zabudowanej parceli przy jednej z głównych ulic miasta w bliskości siedziby starostwa. Małżonkowie przeprowadzili się na Kujawy i tutaj zamieszkali. Józef wystawił w podwórzu warsztaty ślusarskie i rozpoczął na szeroką skalę produkcję maszyn i urządzeń dla rolnictwa. Firma specjalizowała się również w metaloplastyce, wykonując ozdobne płotki na groby i pomniki nagrobne oraz opłotowania, bramy, furtki, balustrady balkonowe i inne wyroby z zakresu metaloplastyki. Do dzisiaj na starym strzeleńskim cmentarzu znajdują się przeróżne ozdobne ogrodzenia posiadające tabliczki znamionowe z nazwiskiem Rydlewski i nazwą firmy. Rydlewski w swojej firmie zatrudniał wielu uczniów kształcących się w zawodzie kowalsko-ślusarskim.    

Fabrykant, jak go określano w nomenklaturze płatników podatku, był bardzo aktywny na niwie społeczno-gospodarczej. Przez wiele lat piastował funkcję członka Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Strzelnie, ale szczególnie znany był z członkostwa w prężnie działającym strzeleńskim Bractwie Kurkowym. Józef Rydlewski zmarł 24 lipca 1929 roku w Strzelnie i tutaj spoczął na starej strzeleńskiej nekropoli przy ul. Kolejowej.

Od lat 50. minionego stulecia pomieszczenia powarsztatowe zostały wydzierżawione. Swoją siedzibę miała tutaj baza transportowa, należąca początkowo do PSS „Społem“, a po reorganizacji pionu spółdzielczego do Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Transportu Handlu Wewnętrznego (WPTHW). Firma ta obsługiwała sklepy miejskie PSS „Społem“ i WPHW. Jej wieloletnim kierownikiem był Bogusław Gałęzewski. Obecnie posesja stanowi własność prywatną. 

Ulica Gimnazjalna - Szeroka w latach międzywojennych. Po lewej siedziba KKO

Kolejny, dość charakterystyczny budynek swoją architekturą nawiązuje do pruskiego dworu ziemiańskiego i takie wrażenie miał wywierać na mieszkańcach miasta. Wystawiony on został pod koniec XIX w. (ok. 1895 r.) z przeznaczeniem na siedzibę instytucji bankowej. Współcześnie oznaczony jest numerem 10, choć w ewidencji miejskiej przypisany jest do ul Cegiełka nr 18. Ma to związek z wejściem głównym do budynku, które usytuowane jest w jego szczycie od strony ul. Cegiełka. Dawniej posiadał policyjny numer ewidencyjny Breitestrasse 116. Wcześniej w tym miejscu znajdował się parterowy dom mieszkalny o skromniejszej architekturze niż jego następca. Już współcześnie, w drugiej połowie lat 70. w części zachodniej, od podwórza bryła budynku został zmieniona przez nadbudowanie piętra i zwiększenie kubatury. Znalazły się tutaj mieszkania lokatorskie.

Elewacja frontowa prezentuje się dość majestatycznie. Parterowy budynek posiada w części środkowej piętrowy, dwuosiowy pseudo ryzalit zwieńczony dwuspadowym ceramicznym dachem. Całość posiada sześć osi. W połaci dachowej po obu stronach piętra znajdują się dwie lukarny. Trójkątny okap nad ryzalitem posiada rzadko spotykaną w budownictwie ozdobną, drewnianą, ażurową „falbanę“. W przeszłości pomiędzy oknami parteru i piętra znajdował się szyld informujący, iż w budynku tym ma swoją siedzibę Städtische Kreditgenossenschaft - Komunalna Kasa Pożyczkowa. Powstała ona wraz z utworzeniem w 1886 roku Powiatu Strzeleńskiego i w pierwszej kolejności świadczyła pożyczki tutejszym Niemcom. Z oferty Kasy również korzystali Polacy i Żydzi. Prowadzona była ona pod bezpośrednim nadzorem landrata strzeleńskiego i jego urzędników. Znajdowała się ona w grupie komunalnych kas, których rozwój był ściśle związany z systemem kas oszczędnościowych w Niemczech. Powołana została przede wszystkim dla ludności mniej zamożnej, ażeby umożliwić skła­danie najdrobniejszych oszczędności i uchronić ją od lichwy, zwłaszcza na wsi, a także aby integro­wać wysiłki na rzecz rozwoju gospodarczego społeczeństwa. Z czasem działalność kasy nabrała cech ban­kowych przez zakładanie rachunków bieżących i po­średnictwo w obrotach pieniężnych sfer kupieckich i przemysłowych. Pod koniec XIX w. kasa, mając już bogate doświadczenie, prowadziła racjonalną polity­kę finansową, uzasadniającą celowość jej istnienia. W budynku tym poza częścią biurową znajdowało się również mieszkanie dla dyrektora placówki - rendanta, którym w okresie zaborów był Niemiec Maksymilian Rischke.

 W czasach międzywojennych nadal funkcjonowała tutaj Kasa, która nosiła nazwę Powiatowej Kasy Oszczędności spółka z nieograniczoną odpowiedzialnością. W 1929 roku Kasa zmieniła swą nazwę na Komunalną Kasę Oszczędności (KKO) powiatu strzelińskiego, a po likwidacji powiatu została w 1932 roku przyłączona do mogileńskiej Kasy i nosiła nazwę Komunalnej Kasy Oszczędności powiatu mogileńskiego oddział w Strzelnie. W latach 30. pracowała tutaj moja matka chrzestna - siostra mojego ojca Ignacego, Stefania Przybylska i jej późniejszy małżonek Marian Strzelecki. W czasie okupacji nadal funkcjonowała w ramach struktury komunalnej bankowości niemieckiej - Geldinstitute i nosiła nazwę Kreissparkasse - Spar- und Darlehskasse. Po zakończeniu działań wojennych powróciła do struktur KKO i funkcjonowała do czasów likwidacji tej formy kas oszczędnościowo-pożyczkowych w 1948 r.

Strzeleńska Kasa Oszczędności, której patronował landrat posiadała lokalny zakres działania i stykała się bezpośrednio z naj­szerszymi warstwami społecznymi, wpływając na rozwój życia gospodarczego w regionie. W konkurencji do niej funkcjonowało założone w 1865 roku najstarsze i do dzisiaj działające w Strzelnie - Towarzystwo Pożyczkowe. Na początku borykało się ono z licznymi problemami i dopiero 2 stycznia 1885 roku polskie Towarzystwo Pożyczkowe zostało przekształcone w Bank Ludowy, który tegoż dnia został wpisany do Rejestru Spółkowego w Sądzie Okręgowym.

Po likwidacji w 1948 roku Komunalnych Kas Oszczędności do budynku przy ulicy Gimnazjalnej przeniósł się Bank Ludowy, który od roku następnego 1949 przemianowany został na Gminną Kasę Spółdzielczą w Strzelnie. Kierownikiem, a zarazem I członkiem Zarządu BL był od 1945 roku Bronisław Brożek, który funkcję tę sprawował aż do czasu przejścia na emeryturę. W 1956 roku nastąpiła kolejna zmiana nazwy banku na Kasę Spółdzielczą w Strzelnie oraz w 1958 roku na Bank Ludowy SOP w Strzelnie. Ostatecznie nazwa Banku utrwaliła się w 1973 roku w brzmieniu Bank Spółdzielczy w Strzelnie.

Do miesiąca czerwca 1976 roku BS miał tutaj swoją siedzibę. W miesiącu lipcu został przeniesiony do nowo wybudowanego w latach 1974-1976 obiektu przy ulicy Dra Jakuba Cieślewicza 3 (wówczas była to ul. Miradzka). Pomieszczenia po KKO i BS został zamienione na komunalne mieszkania czynszowe.

Foto. Heliodor Ruciński i archiwum bloga

  

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 144 Ulica Gimnazjalna cz. 20

Przy dawnej ulicy Szerokiej (obecnie Gimnazjalnej) poza budynkami reprezentacyjnymi znajdowały się dwie wille. Pierwszą omówiłem wcześniej, a był nią późniejszy dom zakonny elżbietanek, natomiast drugą poznamy dzisiaj. Znajduje się ona pod numerem 22, dawniej policyjnym 233 i została wystawiona w latach 90. XIX w. Przez wielu starszych mieszkańców budynek ten nazywany był „willą sędziów“, a po 1945 roku przyległo doń określenie „dom partii“. Oba pojęcia funkcjonowały obok siebie. Willa wystawiona został sumptem środków państwowych, jako mieszkanie służbowe dla kierowników strzeleńskiego Sądu Rejonowego - Amtsgericht. Miała ona piękne otoczenie, bo zarówno z przodu, czyli od ulicy poprzedzał ją kuty metalowy parkan z ogródkiem przydomowym, jak i z tyłu duży ogród rekreacyjny.

Bryła budynku jest parterowa z pośrodku wysuniętym piętrowym ryzalitem. Całość nakryta była dwuspadowymi dachami ceramicznymi. Po współczesnej nadbudowie piętra od strony podwórza obecnie dach częściowo jest ceramiczny, częściowo papowy. Tynkowana elewacja frontowa posiada obrzeżami wykończenia ceglane i jest trójosiowa z wielkimi trzyskrzydłowymi oknami, z których dwa boczne są górą lekko zaokrąglone. Z boku, od strony południowej umieszczona była w formie drewnianej przybudówki, przeszklona weranda ogrodowa. Współcześnie jej ściany zostały obmurowane i nakryte nowym papowym dachem. Cały budynek jest podpiwniczony, a w frontowej połaci dachowej znajdują się osiowo rozmieszczone po bokach ryzalitu dwie lukarny.  

Przy tej okazji słów kilka o funkcjonowaniu Sądu Rejonowego - Amtsgerichtu w Strzelnie. Miał on swoją siedzibę w budynkach róg ulic Pocztowej (Inowrocławskiej) i Lipowej. Przy tym sądzie znajdowało się również więzienie. Utworzony on został wraz z powstaniem w 1886 roku powiatu strzeleńskiego, a jego organizację regulowała ustawa z dnia 27 stycznia 1877 roku. Powoływała ona sądy urzędowe (urzędnicze, okręgowe – Amtsgerichte), sądy krajowe działające w rejencjach (Landgerichte) oraz Trybunał Rzeszy (Reichsgericht) z siedzibą w Lipsku. Z danych pochodzących z 1903 roku wiadomym jest, że na jego czele stał Amtsrichter - sędzia okręgowy Friedrich Chrystopher. Drugim sędzią okręgowym był dr Carl Martini. Ponadto pracowało w sądzie trzech sekretarzy sądowych - Gerichtssekretär: Carl Bartz, Emil Fiedler i Władysław Januszewski. Siłą pomocniczą był również asystent sądowy - Gerichtsassistent Adolf Schroeter, kanceliści sądowi - Gerichtskanzlist Julius Rudnik i Emil Tonn, oraz sługa sądowy Ernst Schwabe.   

 Sąd ten powstał wraz z organizacją nowego powiatu z siedzibą w Strzelnie i funkcjonował do 1928 roku, to jest do czasu wprowadzenia reformy sądownictwa w Polsce. Od 1 stycznia 1929 roku nastąpił nowy podział sadów na grodzkie i okręgowe. Sąd Grodzki powstał w miejsce Sądu Okręgowego z siedzibą przy ul. Lipowej, skąd w 1933 roku został przeniesiony do budynku byłej Szkoły Wydziałowej przy zbiegu ulic Kolejowej i Stodolnej (Michelsona – obecne Przedszkole nr 1). Tam funkcjonował do 1950 roku, czyli do czasu likwidacji sądów grodzkich. W 1925 roku w budynku przy ul. Szerokiej (Gimnazjalnej) 22 zamieszkał przybyły wraz z rodziną do Strzelna sędzia-adwokat Zygmunt Koehler.

Wydarzeniem historycznym w dziejach tegoż budynku była wizyta gen. Józefa Hallera w Strzelnie od 6 do 7 czerwca 1937 roku. Podczas dwudniowego pobytu w naszym mieście w tym budynku mieszkał w gościnnych progach mecenasostwa Koehlerów dostojny gość. Oto fragment sprawozdania z wizyty:

Pamiętające najstarsze dzieje Polski i legendarnych Piastów, dziś 6000 mieszkańców liczące miasto Strzelno, do niedawna siedziba władz powiatowych, obecnie przydzielone do powiatu mogileńskiego, przeżywało wczoraj swój wielki dzień. Gościło bowiem w swoich murach Wodza Błękitnej Armii generała broni Józefa Hallera, przybyłego do Strzelna na walny zjazd Chorągwi Pomorskiej Związku Hallerczyków, połączony z uroczystościami 20-lecia powstania Armii Polskiej we Francji.

Miasto wspaniale udekorowane. Zewsząd zwisają girlandy. Portrety gen. Hallera, napisy na transparentach, sztandary narodowe, błękitne wstęgi hallerowskie nadały Strzelnu uroczysty wygląd, odświętną szatę.

Warta honorowa zaciągnięta przed willą mec. Koehlera przez halerczyka i członka Sokoła podczas wizyty gen. Józefa Hallera w Strzelnie

Wyjście gen Hallera z willi mec. Koehlera. Mecenas Koehler schodzi jako ostatni

Raportuje gen. Hallerowi dowódca Oddziału Konnego Sokoła przed willą mec. Koehlera

 

Adwokat Zygmunt Klaudiusz Koehler

Urodził się 7 lipca 1875 roku w Kościanie jako syn Klemensa Juliusza i Wandy Romany z domu Ziołecka. Ojciec jego był znanym lekarzem laryngologiem, z zamiłowania archeologiem i ludoznawcą. W młodości uczestniczył w powstaniu styczniowym. Praktykę lekarską prowadził na Kujawach i w Wielkopolsce. Czynnie działał w Sekcji Archeologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Był też długoletnim  redaktorem Biuletynu Naukowego PTPN.

Zygmund po ukończeniu nauki w gimnazjum i zdaniu matury podjął studia prawnicze na Królewskim Uniwersytecie we Wrocławiu. Studia z tytułem doktora wszech nauk prawnych ukończył w 1899 roku. Praktyki w zawodzie odbył w Berlinie (1907) i w Katowicach (1908). 5 maja 1905 roku w Poznaniu zawarł związek małżeński z Ludomirą Aleksandrą Garczyńską (1882-1945). Małżonkowie mieli dwójkę synów, Witolda Klemensa i Bolesława Stanisława.

W 1919 roku w stopniu podporucznika został przyjęty do Korpusu Sądownictwa Polskiego w byłym zaborze pruskim, a następnie był sędzią śledczym w stopniu porucznika w Korpusie Sądowym Sądu Okręgu Generalnego w Poznaniu.

Po przejściu do służby cywilnej od 1921 roku był sędzią Sądu Powiatowego w Poznaniu, a następnie został sędzią powiatowym w Nowym Tomyślu. Od 1922 roku ze starszeństwem od 1920 roku został awansowany do stopnia majora korpusu sądowego.

Dr Zygmund Koehler w 1925 roku został wpisany na listę adwokatów w Okręgu Izby Adwokackiej w Poznaniu z miejscem zamieszkania w Strzelnie. Tutaj prowadził prywatną praktykę adwokacką. W mieście stał się znanym i poważanym obywatelem, angażującym się w życie społeczne i charytatywne tutejszych środowisk. W poglądach politycznych był narodowcem, jednocześnie stroniąc od czynnego udziału w życiu politycznym. Często zapraszany był do odczytów podczas uroczystości organizowanych przez tutejszą Akcję Katolicką. Jego małżonka, Ludomira była wyróżniającą się działaczką Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół“ w Strzelnie, Stronnictwa Narodowego oraz przewodniczącą Narodowej Organizacji Kobiet.

9 grudnia 1939 roku po otrzymaniu nakazu wysiedlenia, wystawionego przez okupacyjnego burmistrza Strzelna Willego Schmiedeskampa, Koehlerowie w ciągu 30 min. spakowali się i z podręcznym bagażem (10 kg) opuścić mieszkanie. Zostali wywiezieni do Generalnej Guberni do wsi Życzyn w gminie Trojanów. Tam w kwietniu 1941 roku Zygmunt Koehler zmarł i został pochowany. Małżonka po zakończeniu działań wojennych powróciła do Strzelna i tutaj w listopadzie 1945 roku dokonała żywota.

Po II wojnie światowej obiekt obrała sobie za siedzibę PPR, a po zjednoczeniu z PPS, PZPR. Tu znajdowały się komitety: miejski oraz gminne dla Strzelna Południa i Strzelna Północy. Wówczas zaczęto nazywać to miejsce „Domem Partii”. Także tutaj odbywały się posiedzenia Rady Miejskiej i Zarządu Miasta. Ciekawostką był wielki klomb przed budynkiem na którym znajdowała się wielka betonowa, czerwona gwiazda. Od 1955 roku mieściła się tu tylko siedziba Komitetu Miejskiego PZPR i Komitetu Gromadzkiego PZPR Strzelno Klasztorne, pozostałe komitety gromadzkie PZPR miały swoje siedziby w poszczególnych wsiach - siedzibach gromad. Mieszkania na piętrze-poddaszu zajmowały partyjne osoby funkcyjne. Z początkiem lat 70. Budynek stał się w całości lokatorskim.

Foto, pocztówka Heliodor Ruciński; foto Haller archiwum bloga

 

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 143 Ulica Gimnazjalna cz. 19 Tapicernia MFM

Cykl artykułów Spacerkiem po Strzelnie jest największym projektem realizowanym na blogu Strzelno moje miasto - kontynuacja. Zakładając przed kilkunastoma laty nieistniejące już dzisiaj blogi nie przypuszczałem, że projekt ten urośnie do tak potężnego rozmiaru. Tamte blogi odwiedziło ponad 2 miliony czytelników, były dni że odwiedzało go ponad 10 tysięcy ludzi ciekawych Strzelna. Do dzisiaj nowego bloga odwiedziło już ponad 310 tysięcy miłośników naszego miasta. Myślę, że jeszcze rok i projekt główny spacerków - jak Bóg pozwoli - zostanie zakończony. Nie znaczy to, że tematyka zostanie wyczerpana. Jest jeszcze tyle do opowiedzenia, że zapewne mój następca - lub następcy, będą mieli co opowiadać, bo przecież Strzelno to wielka rzecz!

Zatem, kontynuując spacer po naszym uroczym mieście przejdźmy pod kolejną posesję przy ul. Gimnazjalnej, cofając się od bryły Domu Kultury pod numer 24. Do dzisiaj nasze społeczeństwo do opisania tego miejsca posługuje się nazwą, Filia Mogileńskich Fabryk Mebli lub Tapicernia. Ale to już było - jak mówią słowa piosenki - i nie wróci więcej, chyba, że w mojej opowieści. Zatem, zacznijmy tę opowieść od najstarszych danych o tej posesji. Na przełomie XIX i XX wieku był tu zaledwie niewielki parterowy dom. Natomiast analizując starą mapę katastralną z lat 1827-1828 znajdujemy tutaj pustą przestrzeń ogrodową. Najprawdopodobniej w drugiej połowie XIX w. wybudowany tutaj został pierwszy parterowy dom.

Bardziej uszczegółowione informacje o tej posesji pochodzą z czasów, kiedy jej właścicielami zostali Reinholzowie. Antenat tej rodziny Konstantyn Reinholz pochodził z Powidza i był synem Michała i Tekli z Jakubowskich. Rodzina była wyznania katolickiego. Konstanty, który urodził się 1833 roku, w 1859 roku zawarł w Powidzu związek małżeński z 17 letnią Elżbietą Czeszycką. Z małżeństwa tego urodziło się, na ile udało mi się ustalić dwóch synów: Antoni Wilhelm w 1864 roku i Adam w 1871 roku. Kiedy pierwsza małżonka Elżbieta zmarła, Konstanty zawarł drugi związek małżeński z mieszkanką Inowrocławia Marią Kowalską. Wówczas też wraz z synami i nowo poślubioną małżonką zamieszkał w Strzelnie przy ulicy Cestryjewskiej 149 (stary numer policyjny). Pierwszy z synów Antoni Wilhelm w 1888 roku poślubił w Strzelnie Marię Flenz, córkę Wincentego i Anny z Kowalskich. Z kolei Adam (senior) w 1892 roku poślubił w kościele parafialnym w Rzadkwinie Salomeę Bartecką, córkę Bartłomieja i Franciszki z Mazurów.

Antoni Wilhelm z Marią mieli syna, któremu nadali imię Adam (junior). Urodził się on 11 listopada 1889 roku (zm. 15 kwietnia 1971 roku). Żonaty był z Stanisławą z Fołdów (1890-1979). Adam wyuczył się zawodu stolarza i gdy wybuchła I wojna światowa został zmobilizowany do 140 Infanterie-Regiment (Pułku Piechoty). Wziął udział w walkach na froncie zachodnim. Tam też już na początku działań został ranny, co zostało odnotowane na tzw. Pruskiej liście strat Nr 192, strona 2532, z 12 listopada 1914 roku. Po 1919 roku Reinholzowie nabyli dom przy ul. Szerokiej (Gimnazjalnej) 24. Adam parał się tam stolarstwem meblowym, a ojciec Antoni rybołówstwem i handlem rybami. Obaj mieszkali w tym samym domu, o czym dowiadujemy się z Księgi adresowej z 1928 roku. W niedługim czasie dom mieszkalny rozbudowali o piętro. Na parterze Adam prowadził sklep, a na zapleczu, w podwórzu posiadał stolarnię. Szyld nad sklepem głosił: Stolarnia budowli i mebli Adam Reinholz mistrz stolarski Magazyn - mebli i trumien. W witrynie właściciel prezentował swoje wyroby: meble kuchenne, meble pokojowe, łóżka, kanapy, fotele i krzesła.

Po wojnie nadal prowadził tu swoją działalność pod nazwą „Reinholz Adam i Syn“. W styczniu 1955 roku stolarnia została upaństwowiona, a właściciel wraz z synem Władysławem kontynuował rzemiosło stolarskie w lokalu dzierżawionym od Miasta, a zlokalizowanym w obecnym pomieszczeniu Biblioteki Miejskiej w Rynku 19. Po ojcu zakład przejął syn Władysław o czym pisałem przy okazji opisywania tejże kamienicy.

Po upaństwowieniu stolarni, obiekt przejęły Mogileńskie Zakłady Przemysłu Terenowego późniejsze Mogileńskie fabryki Mebli, otwierając po modernizacji pomieszczeń zakład produkcyjny, w którym znalazło zatrudnienie 30 osób. Początkowo produkowano tu meble tapicerowane, a mieszkańcy Strzelna przez długie lata zakład ten nazywali „Tapicernią“. W 1962 roku firmę przemianowano  na Mogileńskie Zakłady Drzewne Przemysłu Terenowego Zakład Produkcyjny w Strzelnie. Od 1970 roku rozpoczęto eksport mebli tapicerowanych do Francji, Belgii i innych państw.

Z upływem lat zaniechano w Strzelnie produkcji mebli tapicerowanych. Zakład został rozbudowany, a do fabrycznych hal trafiły nowoczesne jak na owe czasy maszyny. Wyspecjalizowano się w technologii oklejania płyt wiórowych okleinami - fornirem. Tutaj też przygotowywano odpowiednie formaty do produkcji mebli, które z kolei składano w Mogilnie. W strzeleńskim Zakładzie Produkcyjnym MFM zatrudnienie znalazło jednocześnie kilkadziesiąt mężczyzn i kobiet z miasta i okolicy.

W sumie po 1989 roku MFM posiadały 5 zakładów w: Mogilnie, Trzemesznie, Strzelnie, Rogowie i Marcinkowie. Na jej czele stał przez lata dyrektor Jan Woźniak - zatrudniony w MFM od 1962 roku. W 1993 roku aż 80% wyrobów eksportowano do Belgii, Francji, Szwajcarii i Szwecji, a asortyment produkcji obejmował 147 wyrobów. W 1994 roku reklamowano meble hasłem „Polskie meble z polskiej sosny“. Jeszcze w 1997 roku firma zatrudniała ponad 400 osób. Fabryka został przekształcony w spółkę z o. o., w której jedynym udziałowcem był Skarb Państwa.

Pracownicy MFM Zakład Produkcyjny w Strzelnie. Od lewej Zdzisław Białęcki, Waldemar Lewicki, Józef Wojtczak i „Wania Kowalski“.

Wieloletnimi pracownikami MFM Zakład Produkcyjny w Strzelnie byli m.in.: Stanisław Jamroży, Zdzisław Nowaczyk, Józef Wojtczak, Wacław Kowalski, Jan Zieliński, Zdzisław Białęcki, Waldemar Lewicki, Roman Pluskota, bracia Ewaryst i Józef Kulse oraz Teresa Kulse, Roman Świdowski, Edmund Stranc, Jan Jankowski, Tadeusz Czaplicki, Zbigniew Kącikowski, Zofia i Zygmunt Grobelni, Mirosława i Leon Jeske, Roman Wawrzyniak, Roman Piechocki, Czesław Bigorowski, Janina Dominiak, Ewa Zalewska, "Wania" Kowalski, Jan Janiszewski, Świst, Józef Szyfer, Czesława Pieszak, Wacław Klimczak, Janina Waszak, Mieczysław Cerkaski, kierownik Wacław Lisiak i żona Genowefa, Marian Krasiński, panie Wesołowska, Rochowiak i Kubiak, Mieczysław Graczyk, Barbara Brzycka.

Prawdziwe kłopoty MFM zaczęły się w 1998 roku. W 2000 roku nie wypłacono pracownikom należnych pensji, przez zakład przeszła fala strajków. MFM próbowano sprywatyzować, jednakże minister skarbu nie był zainteresowany tą formą prowadzenia działalności gospodarczej. W 2001 roku do firmy wkroczył syndyk masy upadłościowej, a w KRS odnotowano rok później, że firma znajduje się w stanie upadłości. Ostatnim pracownikiem zatrudnionym do 2005 roku przez syndyka w Zakładzie Produkcyjnym w Strzelnie był Tadeusz Czaplicki. w 2007 roku spółka został wykreślony z KRS. W międzyczasie kilka lat trwała likwidacja zakładu. Syndyk sprzedał maszyny i urządzenia stolarskie oraz obiekty i resztki mebli.

Zakład w Strzelnie nabyła osoba z branży meblowej. Niestety, przez kilka lat prowadzono tutaj jedynie sprzedaż mebli, a po kilku latach i tę działalność zaniechano. Zakład stał w części pusty i był już tylko niemym świadkiem dawnych czasów, kiedy to swój los związało z nim kilkadziesiąt pracujących tutaj strzeleńskich rodzin. Później właścicielami masy upadłościowej po MFM byli dwaj biznesmeni: Paweł Zakrzewski z Sępólna Krajeńskiego oraz Remigiusz Koprowski ze Strzelna. Ten ostatni przejął całość i włączył ja do sąsiadującej z nią firmy FATPOL TOOLS. Obecnie pomieszczenia po MFM zajmuje Oddział Obróbki Cegły Remigiusza Koprowskiego, w którym ze starej rozbiórkowej cegły wykonuje się płytki ceglane do wnętrz i na elewacje.

Fot. Heliodor Ruciński i archiwum bloga

Utracony heimat - Lüttgemannowie ze Stodół

Stodoły 1930 rok. Omłoty, w tle kościół katolicki pw. św. Wojciecha.

Do napisania tego artykułu skłoniły mnie zdjęcia otrzymane od Rainera Zobela z Niemiec. Podczas ich segregacji moją uwagę przykuło kilka z nich, a szczególnie te przedstawiające solidne zabudowania pod numerem 4 we wsi Stodoły. Na szczycie jednego, wielofunkcyjnego, dwukondygnacyjnego budynku gospodarczego widoczne są dwie tablice epitafijne. Pamiętam budynek i tablice z lat 70. minionego stulecie. Wówczas zaintrygowały mnie one niesamowicie. Niestety, dzisiaj ten fragment budynku już nie istnieje, pozostała jedynie jego część północna w podwórzu gospodarskim. Całe obejście dzisiaj już nie przypomina tego sprzed lat. Kilkukrotna parcelacja i podział niegdyś dużego bauerskiego gospodarstwa, sprawiły, że kilku użytkowników, a później właścicieli nie było w stanie utrzymać tych wielkich zabudowań w należytym stanie. Również zdarzenia losowe właścicieli przyczyniły się do postępującej degradacji budynków.

Wielofunkcyjny budynek gospodarczy Lüttgemannów. Zdjęcie z początku lat 80. XX w. 

Ze zdjęć udało mi się odczytać zaledwie fragment górnej tablicy epitafijnej. Głosił on, że budynek został wystawiony w 1913 roku przez ówczesnych właścicieli gospodarstwa Adolfa Lüttgemanna i jego małżonkę Emmę Lüttgemann z domu Rinno. Niestety dolny fragment napisu, jak i całość drugiej, dolnej tablicy są nieczytelne. O samym gospodarstwie przetrwało do naszych czasów sporo danych, które pozwalają na odtworzenie pewnych informacji o nim, o jego wielkości itd. W 1912 roku gospodarstwo należało do Adolfa Lüttgemanna i liczyło ono około 39 ha. Z inwentarza jakie tutaj się znajdowało wiadomo, że właściciel posiadał 6 koni, 39 sztuk bydła oraz 24 sztuki trzody chlewnej. Kolejny rok dla Lüttgemannów był bardzo pechowy, gdyż dwukrotnie nawiedził ich pożar. Toruński niemieckojęzyczny „Die Presse“ poinformował, że o poranku 9 czerwca 1913 roku w środku wsi Stodoły (Hochkirch) w zabudowaniach właściciela ziemskiego Lüttgemanna spłonęła stodoła i stajnia. Ta sama gazeta poinformowała, że 23 lipca w wyniku podpalenia spłonął Dom rodzinny właściciela ziemskiego Lüttgemanna i że podpalacz nie został jeszcze zidentyfikowany.

 

Budynki, podobnie jak w innych gospodarstwach były ubezpieczone, co pozwoliło Lüttgemannom w szybkim tempie postawić nowy, większy i bardziej funkcyjny obiekt oraz odbudować dom mieszkalny. Nowy wielofunkcyjny obie inwentarski był na wskroś nowoczesną budowlą wystawioną z czerwonej cegły. Była w nim wielostanowiskowa obora, cielętnik oraz stajnia. Górna kondygnacja pełniła rolę magazynową, gdzie przechowywano zboże, groch i inne produkty oraz środki do produkcji rolnej. Z innych budynków w gospodarstwie była stodoła wieloklepiskowa, duży murowany budynek chlewni wraz z pomieszczeniem dla drobiu. Znacznych rozmiarów parterowy dom mieszkalny posiadał osiem dużych izb mieszkalnych. 

Spotkanie w Stodołach w 2019 roku. Od lewej Marian Przybylski, Gisela Lüttgemann zamężna Lindenbein i Helena Uklejewska (foto Pałuki).

Córkę ostatniego niemieckiego właściciela tego gospodarstwa rolnego Giselę Lüttgemann zamężną Lindenbein poznałem w 2019 roku. Przybyła ona wówczas na Kujawy z grupą - kierowaną przez Rainera Zobela - potomków byłych kolonistów pruskich, których przodkowie zasiedlili tutejsze folwarki poklasztorne już w 1782 roku. Przodkowie Giseli po kądzieli zamieszkali wówczas w pobenedyktyńskim Ciechrzu i nazywali się Rinno (Renaud), a tym pierwszym kolonistą był Johan Rinno. Stąd przenieśli się do Sławska Koloni, a następnie w wyniku związku małżeńskiego do Stodół. Natomiast Giseli przodkami po mieczu, którzy zamieszkał na Kujawach w Stodołach byli Andreas i Adolf - pradziadek i dziadek. Lüttgemannowie w Stodołach (Hochkirch) zamieszkali stosunkowo późno, bo dopiero pod koniec XIX w. Pochodzili z miejscowości Cracau pod Magdeburgiem (obecnie jest to dzielnica Magdeburga), gdzie urodził się 4 września 1828 roku Andreas Lüttgemann syn Andreasa Lüttgemanna i Elisabeth Weber. 30 października 1856 roku w pobliskiej miejscowości Randau poślubił on Elisabeth Höpfner, córkę Christopha Höpfnera i Johanny Blumenthal. Z tego małżeństwa urodził się w Magdeburgu-Cracau 4 lipca 1860 roku syn Adolf, dziadek Giseli. Andreas był chałupnikiem (Kossäten), posiadającym ziemię i parającym się rzemiosłem. Przed 1882 rokiem zawarł korzystny kontrakt z władzami Magdeburga na zamianę gruntów rolnych. Na jego ziemi powstał cmentarz komunalny.  

Stodoły 1969 rok.

Po przybyciu do Stodół Adolf z ojcem Andreasem okazyjnie nabyli duże polskie gospodarstwo rolne, na którym rozpoczęli gospodarowanie. Niestety Andreas wkrótce, 20 września 1904 r. zmarł i tutaj został pochowany. Adolf, wcześniej, bo 4 maja 1899 roku zawarł w Sławsku Małym (Kaisershöh) związek małżeński z Emmą Rinno (Renaud), urodzoną 21 maja 1872 r. w Kaisershöh, córką Juliusa Rinno i Emilie Luise Flemming. Matka Emmy po śmierci pierwszego męża Juliusa Rinno wyszła po raz drugi za mąż w 1876 roku za Ludwiga Klotzbüchera z Sławska Małego. Emma wniosła Adolfowi znaczny posag, co ustabilizowało całą już ich wspólną gospodarkę. W międzyczasie Adolfowi i Emmie urodziła się czwórka dzieci: Victoria Elisabeth ur. 25 lutego 1901 roku, Emma ur. 1 sierpnia 1902 roku, Heinrich ur. 25 kwietnia 1908 roku i Emilia. W 1920 roku Lüttgemannowie przyjęli obywatelstwo polskie i mogli tutaj pozostać, jako pełnoprawni obywatele II RP. Po śmierci głowy rodziny Adolfa Lüttgemanna, która miała miejsce 23 listopada 1931 roku w Stodołach, dobrze prosperujące gospodarstwo objął syn Heinrich. Tenże około 1930 roku odbył praktykę rolniczą w posiadłości ziemskiej Wierzbiczany koło Gniewkowa należącej do von Schlichtingów i dzięki temu miał znakomite przygotowanie do samodzielnego prowadzenia gospodarstwa rolnego. Heinrich 29 grudnia 1932 roku zawarł związek małżeński z Elise Ege ze Stodół urodzoną 7 listopada 1908 roku, córką Hermanna Ege i Else z domu Wiedemeyer. Owocem tego małżeństwa było dwoje dzieci, wspomniana wyżej Gisela Lüttgemann, później zamężna Lindenbein oraz Helmut Lüttgemann.

Zabudowania po Lüttgemannach - lata 80. XX w.

Heinrich Lüttgemann prowadził do stycznia 1945 roku duże gospodarstwo rolne o powierzchni 37.95.04 ha, specjalizujące się w hodowli bydła mlecznego oraz trzody chlewnej i uprawie zbóż i buraków cukrowych. Utrzymywał żywe kontakty z mieszkającymi tutaj Polakami, czego dowodem może być przyjaźń jego córki Giseli, pamiętająca ławę szkolną z Heleną Uklejewską.   

Zabudowania po Lüttgemannach - lata 80. XX w.

Po zakończeniu działań wojennych gospodarstwo po Lüttgemannach było poddane parcelacji i dzielone od podstaw dwukrotnie. Jego pierwszym tymczasowym zarządcą w 1945 roku został Józef Borys. Jednak wkrótce po przybyciu repatriantów i osadników ziemię tę podzielono. W gospodarstwie zamieszkały dwie rodziny z za Buga, Stanisław Sokół, któremu przydzielono 7 ha i jedną trzecią zabudowań oraz Stanisław i Maria Stankiewiczowie z 6 ha, i również jedną trzecią zabudowań. Identyczny przydział otrzymał Czesław Sołtysiak. Po połowie domu mieszkalnego otrzymali Jan Król i Stefan Wiśniewski, a do tego pierwszemu przydzielono 6 ha ziemi, zaś drugiemu - 6.17.44 ha. Ostatnią sześciohektarową parcelę wraz z domem komorniczym przydzielono Piotrowi Krukowskiemu.

Zabudowania po Lüttgemannach - lata 80. XX w.

Kolejny podział tego gospodarstwa nastąpił po rozwiązaniu spółdzielni produkcyjnej i objął osoby będące członkami byłej spółdzielni, inne niż te z pierwszego podziału, a mianowicie: Jana Woźniaka, który otrzymał 5 ha z częścią zabudowań, Bolesława Kwiatkowskiego, Stanisława Pałasza, Edmunda Głowickiego - 5 ha z częścią zabudowań (obora), Franciszka Łyka - 2,5 ha. Np., po Sokole, który w 1952 r. porzucił swoją część, dział ten otrzymał Głowicki, a po Sołtysiaku w 1957 r. 0,7 hektarową parcelę wraz z częścią jego zabudowań otrzymał Stanisław Pałasz, natomiast 5,30 ha bezrolny Bolesław Kwiatkowski. Z tego gospodarstwa na upełnorolnienie osady rzemieślniczej o powierzchni 0.55 ha otrzymał 1.47 ha kowal Leon Ussorowski.

Zabudowania po Lüttgemannach - rok 1990, stopniowa rozbiórka...

 Lüttgemannowie szczęśliwie przeżyli wojnę, po której zamieszkali w DDR. Heinrich zmarł 28 stycznia 1976 roku w Berlinie, jego małżonka Elise 8 listopada 1994 roku. W 2019 roku żyli Stodoły odwiedziła ich córka Gisela... Dzisiaj w pozostałościach po ich gospodarstwie mieszka przyjaciółka z lat szkolnych Giseli, Helena Uklejewska…

Zdjęcia - spuścizna po Klausie Mantheyu

 

Strzeleński zielony Rynek z fontanną

Fragment Rynku strzeleńskiego po założeniu trawnika z rabatą - ok. 1942 r.

Wertując stronice Kroniki Urzędu Pocztowego w Strzelnie trafiłem na niewielkich rozmiarów zdjęcie zrobione podczas okupacji, przedstawiające południową część Rynku z widokiem na kościół ewangelicki. Przed wieloma laty, kiedy to po raz pierwszy Kronika trafiła w moje ręce, zeskanowałem zdjęcie, ale w zbyt małej rozdzielczości. Nie przepuściłem okazji, dysponując po raz drugi cennym zbiorem informacji i dokonałem ponownego skopiowania, ale już takiego, by po powiększeniu wychwycić więcej szczegółów zapisanych na fotografii. Wpatrując się w szczegóły doszedłem do wniosku, by napisać coś więcej o okupacyjnym Rynku. 

Przyglądając się obrazowi Rynku z czasów kiedy miastem rządził komisarz obwodowy, a zarazem burmistrz Strzelna Hermann Siemund (1941-1944) zauważyłem jakąś dziwną pustkę w przestrzeni miasta. Co prawda na wybrukowanym placu stoi kilkanaście, jeżeli nie kilkadziesiąt konnych zaprzęgów z bryczkami, o które opartych jest kilku mężczyzn, zapewne woźniców, jest grupka dzieci i trzy osoby dorosłe zmierzające do kościoła ewangelickiego, pomimo to jest dziwnie pusto. Rozwijając opis tego zdjęcia dostrzegam po zamkniętych sklepach, że jest niedziela i tymi licznymi paradnymi powózkami przyjechali do kościoła Niemcy - ewangelicy z okolicznych wiosek. Większość z tych konnych pojazdów jeszcze do niedawna służyła polskim włościanom, których stąd wysiedlono, zajmując ich siedliska. Zapewne wewnątrz świątyni, przybyły do Strzelna pastor odprawia nabożeństwo. Głosząc słowo Boże kierował je do miejscowych ewangelików i osiedleńców znad Bałtyku i Morza Czarnego.

Poza licznymi zaprzęgami w oczy rzuca się zielony skwer wygrodzony ozdobnym, pobielonym krawężnikiem oraz brak pompy, która została zlikwidowana pod koniec lat 30. Za to w trawniku widoczne jest po niej betonowe zaślepienie. Moja ciekawość sprawiła, że zacząłem porównywać prezentowane zdjęcie z kilkudziesięcioma innymi przedstawiającymi Rynek od końca XIX w. do czasów współczesnych i tak zrodziła się krótka opowieść o Zielonym Rynku z fontanną.

Strzelno z lotu ptaka - lata 30. XX w. Kamienna płyta Rynku.

Rynek strzeleński do 1941 roku nie posiadał klombów ani rabat. Cała jego powierzchnia pokryta była kamiennym brukiem, a wokół granitowymi chodnikami. Przebudowę centralnego placu miejskiego z nową aranżacją otoczenia kościoła ewangelickiego dokonali Niemcy w 1941-1942 roku, a konkretnie okupacyjny burmistrz Hermann Siemund. Pisząc list do Namiestnika Rzeszy Artura Greisera o swoich osiągnięciach wyliczył ich kilkanaście, między innymi bardzo piękny teren zielony wokół świątyni ewangelickiej. Przygotowując biogram wojennego burmistrza nie przywiązałem uwagi do tych terenów zielonych. Dopiero zdjęcie z Kroniki oświeciło mnie i zacząłem drążyć temat.

Zieloną linią zaznaczony został zasięg strefy zielonej strzeleńskiego Rynku

Jako dziecko i nastolatek „wychowałem“ się przy kościele ewangelickim i dokładnie pamiętam zieloną północną część skweru. Rozmawiałem przed laty zbierając informacje do Spacerków po Strzelnie z osobami, które przesiadały tutaj na ławeczkach. Nigdy tematu skweru nie podjąłem, aż w końcu przyszedł czas, by opisać miejsce dawno przed strzelnian zapomniane. Zatem, zacznę od początku. Prace związane z przebudową części płyty Rynku, nazwanego przez Niemców Adolf Hitler Platz, burmistrz Siemund przeprowadził około 1942 roku. Jako siłę roboczą wykorzystał jeńców angielskich przetrzymywanych do jesieni 1942 roku w obozie zorganizowanym przy ulicy Powstania Wielkopolskiego. Przebudowa  polegała na zerwaniu bruku po stronie południowej i północnej kościoła i w jego miejsce założenie strefy zielonej. Od południa był to trawnik, na którego obrzeżach posadzono krzewy róż, a w pasie przykościelnym założono rabatę obsadzoną trwałymi kwiatami. Po stronie północnej założone skwer w postaci małego parku z szutrowymi alejkami, po bokach których zamontowano ławeczki. Na osi centralnej skweru wystawiono małą, betonową fontannę. Obrzeża zewnętrzna obsadzono krzewami ozdobnymi i kilkoma drzewami.

Od 1941 roku miejsce to stało się przestrzenią zieleni i rekreacji z fontanną i ławeczkami...

Przyjeżdżający na nabożeństwa, z dalszych stron Niemcy, mogli na tym skwerze, na ławeczkach poczekać na rozpoczęcie modlitw. Już po wojnie trawnik z rabatą po stronie południowej kościoła został zlikwidowany. Skwer po stronie północnej dwukrotnie został pomniejszony o wystawione obiekty stacji benzynowej (1959), a następnie szaletu miejskiego (1966). W międzyczasie Rynek przeszedł modernizację poprzez zastąpienie bruku płytkami betonowymi i okrawężnikowanie obrysu wewnętrznego placu. Wówczas też w części zachodniej placu urządzono rabaty kwietne oraz dwa okrągłe klomby kwiatowe. Po rozbiórce kościoła ewangelickiego, w latach 1969-1970 pozostałości po skwerze oraz plac po kościele zrekultywowano, zakładając jeden duży trawnik. Wówczas też w osi centralnej Rynku pobudowano betonową fontannę z wielkim metalowym grzybkiem, z którego ściekała woda, a na obrzeżach wschodnim i południowym placu założono rabaty kwiatowe.

Przybliżenia wymaga historia związana z drugą powojenną fontanną, a także wcześniej odbywające się tutaj targi wtorkowo-piątkowe, zabawy itp. imprezy. Ale o tym napiszę później…

Dzieło przełomu stuleci. 1902 - 2022. Pomnik św. Wojciecha

W przyszłym roku będziemy obchodzili w Strzelnie 120-rocznicę odsłonięcia i poświęcenia pierwszego pomnika św. Wojciecha i nadania imieniem Świętego nazwy placowi, na którym stanął ten piękny monument. Owe przedsięwzięcie poprzedziła mobilizacja parafian do ofiarności i prowadzenia permanentnej zbiórki pieniężnej. Kto żyw sypał groszem, by dzieło Świętowojciechowe stało się przeciwwagą do wcześniej wystawionego (1898) przed kościołem ewangelickim w Rynku pomnika cesarza niemieckiego Wilhelma I.

A wracając do tamtych dni warto przywołać ten fakt. Otóż, przed 119-laty „Gazeta Toruńska“ informowała, że 11 maja 1902 roku w dniu Wniebowstąpienia Pańskiego odbyła się wspaniała uroczystość odsłonięcia pomnika, figury Świętego Wojciecha na placu publicznym, przed dziedzińcem kościelnym, naprzeciwko szkoły katolickiej. Plac ten odtąd Placem Świętego Wojciecha zowiący się, był pustym i błotnistym - obecnie po ustawieniu w środku niego figury św. Wojciecha znacznie się ozdobił a pomnik przyczynia do ozdoby miasta samego.

Była to jedna z najdonioślejszych uroczystości jaką przeżyli strzelnianie w końcówce okresu zaborów. Na świątecznie udekorowanym placu zgromadził się tłum parafian i gości, wypełniając jego powierzchnię z przyległymi ulicami. Były chorągwie i poczty sztandarowe towarzystw kościelnych oraz przedstawicielstwa wszystkich stanów i organizacji społecznych. Pienia kościelne wykonał chór, a wtórowało mu zebrane społeczeństwo. Płomienną mowę wygłosił proboszcz, nawiązując do legendarnego pobytu św. Wojciecha na wzgórzu strzeleńskim.

 

Zabiegi około wystawienia pomnika ówczesny proboszcz strzeleński ks. prałat Władysław Woliński czynił już przed 1897 rokiem. Pierwszym etapem przygotowującym otoczenie do wystawienia monumentu było pobudowanie kamienno ceglanego płotu, który trwale odgradzał zabudowania folwarczne (stojące po lewej stronie wzgórza) i dziedziniec przedkościelny od samego placu. Miało to miejsce w 1900 roku. Budowę pomnika proboszcz zainicjował w czasie 900. rocznicy śmierci Patrona Polski. Zawsze 23 kwietnia od 1897 roku do miejsca, w którym miano wystawić pomnik, po nieszporach odbywała się uroczysta procesja z chorągwiami. Kiedy tenże stanął na wysokim piaskowcowym piedestale, udawano się do jego stóp, śpiewając Bogurodzicę i pienia do św. Wojciecha. Tradycję tę kultywowano aż do 1939 roku. Wówczas to, 28 października Niemcy figurę strącili. Święty Wojciech na plac powrócił dopiero w 1997 roku. W przeddzień 1000-letniej rocznicy męczeńskiej śmierci św. Wojciecha, 22 kwietnia 1997 roku, w Strzelnie odbyła się wielka uroczystość odsłonięcia pomnika Patrona Polski. Pomnik zaprojektował Józef  Fukś z Gdańska-Oliwy, natomiast odlew wykonała Firma Art-Product Autorska Pracownia Rzeźby i Odlewania Brązu Roberta Sobocińskiego w Śremie. Odlew Świętego ma 2,60 m.

Foto.: Heliodor Ruciński