Ziemiaństwo nadgoplańskie - prelekcja

Już jesienią ubiegłego roku obiecałem dyrektorowi Andrzejowi Sieradzkiemu z Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, że bliżej wiosny i kiedy znajdę wolne okienko w przepełnionym kalendarzu skorzystam z zaproszenia i odwiedzę gościnne kruszwickie progi NPT. Styczniowy telefon sprawił, że ustaliliśmy datę prelekcji na 20 lutego:

- Tak będę z wykładem o „Ziemiaństwie nadgoplańskim“ i z miłą chęcią wygłoszę go słuchaczom Uniwersytety Trzeciego Wieku.

Do Kruszwicy udałem się z Heliodorem Ruciński. Dojechaliśmy ulicą Wodną nad brzeg Gopła, do siedziby NPT. Na piętro, do świetlicy zaczęli schodzić się słuchacze UTW. Ogromna większość to panie - ok. 30 osób - zaś w dużej mniejszości panowie - nie więcej jak z gośćmi 10. W krótkiej rozmowie z dyrektorem, dowiedziałem się, że już jesienią przeniosą się w bardziej komfortowe warunki, do nowo budowanej i w części restaurowanej nowej siedziby przy Mysiej Wieży.

Wprowadzeniem do mojego wykładu był przedwojenny felieton, który wyszedł on spod pióra Tadeusz Komorowski (Piast, 1931, Nr 28). Z racji jego aktualności pozwolę sobie go w tym miejscu również przywołać:

FELIETON - Wieczór nad Gopłem

Wparta dumnie w błękit gwiaździstego nieba wieża

Mysią nazwana, długie przetrwała wieki,...

Chociaż ruiny zębiska szczerzą,

ona jakby zapatrzona w przestwór daleki,

w pomroce wieków kryje dziejów wątek,

pisanych rylcem czasu na zmurszałej cegle,

wśród ruin omszałych pamiątek...

            Na dalekim horyzoncie, wieczorna zorza blednie ustępując miejsca ciemnościom, które zaczynają otulać cały świat. Jakby niewidzialną ręką posiane ukazują się gwiazdy na

granatowym sklepieniu nieba.

Świat kładzie się do snu.

            Stoję nad brzegiem Gopła które go drobne fale gnane lekkim podmuchem wiatru szumią jakoś posennie jakby o tysiącznych tonach organy.

            Wsłuchany w rytmiczną melodię jeziora rozmarzony ciszą unoszę się myślą w dalekie minione dni, które widziały te fale…

            Szczęk mieczów, jęk umierających rycerzy - to wszystko jakby dawniej wchłonięte przez tajemniczą głębię jeziora, zaczyna teraz stamtąd wypływać, by dziwną muzyką fal

powtórzyć mi jakąś rycerską epopeję.

            Patrzę w dal: kilka dzikich kaczek wyrwawszy się z pośród trzcin, łopocząc skrzydłami uleciało w rozmigotaną przestrzeń co raz dalej... dalej... aż znikło mi z oczu, roztapiając się zupełnie w przestrzeni...

            Po drodze oczy moje spotkały się z ciemną masą rysującą się na tle mrocznego nieba; - była to Mysia wieża, dźwigająca brzemię długich wieków owiana legendą; cicha i spokojna przegląda się w toniach Gopła zdając się prowadzić rozmowę o tych co minęli, a których krew wsiąkła w jej omszałe cegły. I patrzy ona wieża oczami tych cegieł na tę Polskę współczesną, zdając się pytać w drzew poszumie dlaczego jest tak a nie inaczej?

Dlaczego Naród z kajdan niewoli rozkuty bratnią nienawiść jak trujący kwiat hoduje w sercu... Dlaczego?

            - Ocknąłem się z zadumy; spojrzałem na jezioro które nadal szumiało w daleką omroczoną przestrzeń... i powlokłem się ku domowi.

            Raz jeszcze z oddali doszedł mnie szum Gopła jakby na pożegnanie...

A potem, przy kawie i pączkach poszło jak z płatka. Przy ogromnym zainteresowaniu i zaangażowaniu się słuchaczy - zadających pytania - moja opowieść i pokaz multimedialny trwały raptem 1,5 godz. Czas szybko przeleciał, a temat głęboki i rozległy, jak Gopło przed 1000 lat. Opracowany i ciągle uzupełniany temat ziemiaństwa powiatu strzeleńskiego to kilkaset stron maszynopisu, to również dziesiątki zdjęć i tych starych z mojej kolekcji i tych nowszych, współczesnych, które w dużej części pochodzą ze znakomitego portalu Polskie Zabytki i zostały wykonane przez redaktora Marka Kujawę. Do tego portalu i ja również jakiś drobniutki kamyszek dorzucam.

W związku z rozległym tematem, dla chociażby zobrazowania prelekcji załączam zdjęcia, które towarzyszyły mojemu wykładowi. Zapraszam do ich obejrzenia:

   

Spacerkiem po Strzelnie - cz. 73 Ulica Świętego Ducha - cz. 26

Kolejny dzień spacerowych rozpraw - po dziejach naszego miasta - przybliży nam historie dwóch domostw. Cofając się ku Rynkowi zatrzymujemy się przed posesjami oznaczonymi numerami 31 i 29. Są to domy parterowe z dachami dwuspadowymi, zaś parcele, na których je postawiono zabudowane zostały w części podwórzy oficynami i budynkami gospodarczymi. Niegdyś wielorodzinne, poza funkcjami mieszkalnymi spełniały również funkcje lokali handlowych, usługowych i hotelarsko-restauracyjnych. Po wielu przebudowach zatraciły swój dawny charakter. Obie posesje zostały wybudowane na terenie dawnych ogrodów szpitala św. Ducha o czym świadczy ich stara numeracja policyjna. Sam szpital posiadał stary numer policyjny 49, później kiedy ogrody ciągnące się w kierunku Rynku zostały zabudowane kolejnymi dwoma parterowymi posesjami, nadano im numery: 49b i 49c, zaś szpitalowi 49a.

Właścicielem posesji 49b o współczesnym numerze 31 był Tomasz Kępiński, który w spisie mieszkańców z 1903 r. wymieniany jest, jako posiadacz nieruchomości. W domu tym mieszkał i prowadził warsztat siodlarsko-tapicerski Antoni Piwecki, który wykonywał również cały asortyment uprzęży końskich. Był on spokrewniony poprzez małżeństwo z Ksawerą Latosińską, córką Ignacego z sąsiadami z naprzeciwka Latosińskimi, a także ze znanym i zamożnym mieszczaninem Michałem Barczykowskim, członkiem Rady Miejskiej. Dom wraz z oficynami zamieszkiwało w 1910 r. 35 osób w ośmiu rodzinach. W celu wygospodarowania tak dużej ilości mieszkań, przebudowano poddasze domu głównego na mieszkania. W tym celu powiększono kubaturę strychu poprzez pseudo piętro w postaci rozciągającej się nieomal na całej długości dachu mansardy, wykonanej w formie muru pruskiego.

Sam dom w swej bryle architektonicznej zachował wygląd z połowy XIX w. Zmieniła się jedynie fasada frontowa poprzez dodanie dużych witryn sklepowych oraz pokrycie dachowe, które niegdyś było ceramiczne, a obecnie jest wykonane z płyt eternitowych. Budynek został utrwalony na kilku zdjęciach z początku XX w. i na zdjęciu z lat 30., które możemy obejrzeć w załącznikach.

W tle zdjęcia omawiane budynki przy ul. Św. Ducha 29 i 21.

Po wojnie dom należał do fryzjera Jana Zakrzewskiego, który prowadził tutaj zakład fryzjerski, ze słynną reklamą „ondulacji trwałej”. W latach 80-tych XX w. rozpoczął tu działalność prywatny sklep w branży wyposażenia mieszkań, rodziny Tylkowskich, który w kolejnym pokoleniu działa do dziś, jako sklep wielobranżowy. Obok w korytarzu w latach 90-tych, współwłaściciel posesji p. Iwanojko uruchomił wypożyczalnię kaset wideo. Później rozbudował ją o dodatkowy lokal. Dziś w tych pomieszczeniach mieści się komis antykwaryczny. 

Idąc dalej zatrzymujemy się przed domem nr 29, niegdyś policyjnym 49c. Był on własnością Józefa Wegnera, którzy prowadził w nim hotel i restaurację. Tutaj też znajdowała się przez pewien czas siedziba Banku Ludowego. W lokalu gastronomicznym Wegnera odbywały się posiedzenia władz bankowych, zarządu, rady nadzorczej, jak również zebrania strzeleńskiego Kółka Rolniczego. Z końcem XIX w. posesję nabyła rodzina Tylliów i założyła w pomieszczeniach słynny w owym czasie „Hotel”. Prowadził go Władysław i Apolonia z Muszyńskich Tyllia. Tutaj mieściły się pokoje gościnne, sala restauracyjna z wyszynkiem oraz sklep detaliczny prowadzony przez małżonkę Apolonię, polecający handel towarami kolonialnymi, winami, cygarami, likierami i wódkami.

Bolesław Tyllia (1900-1940)

Tylliowie mieli syna Bolesława (1900-1940), znakomitego muzyka i dyrygenta. Urodził się on 10 marca 1900 r. w Strzelnie. Studiował fortepian i dyrygenturę w konserwatorium we Wrocławiu. W 1918 r. włączył się w nurt niepodległościowy, a następnie wziął udział w Powstaniu Wielkopolskim. U początku swej kariery związał się z Poznaniem gdzie rozpoczął pracę w Teatrze Wielkim w Poznaniu. Początkowo był korepetytorem solistów, potem kapelmistrzem. Dyrygował także orkiestrą poznańskiej rozgłośni Polskiego Radia oraz miejską orkiestrą symfoniczną. W 1933 r. wyjechał na krótko do Włoch w celu doskonalenia warsztatu dyrygenckiego. Po powrocie osiadł na stałe w Warszawie i był dyrygentem w Teatrze Wielkim. Zmarł nagle w styczniu 1940 r. w Warszawie.

Prowadził w Poznaniu prawykonania takich dzieł scenicznych, jak: oper „Margier” Konstantego Gorskiego, „Jakub lutnista” Henryka Osieńskiego czy baletu „Tatry” Feliksa Nowowiejskiego. Łącznie miał w repertuarze przeszło pół setki dzieł scenicznych. Sam również komponował. Obszerny biogram muzyka opracował Stanisław Kaszyński i w zakończeniu jego napisał:

Współcześni w jego osobowości trafnie dostrzegali dwie wyraźnie przebijające się charakterystyczne cechy: absolutną bezinteresowność osobistą i najgłębiej, najszlachetniej rozumiany patriotyzm.

Ten wybitny, choć ciągle niedostatecznie przypominany strzelnianin, zasługuje w pełni, by jednej z ulic rodzinnego miasta nadać jego imię…

Bolesław Tyllia i skrzypaczka Irena Dubiska, Ciechocinek 1935 (Fot. NAC). 

 W 1920 r. dom nabył Józef Nadolski senior, który osiedlił się w tym roku Strzelnie. Przybył on wraz z rodziną z głębi Niemiec z miejscowości Eickel. Małżonką jego była Wiktoria z domu Najczik. Nadolscy pochodzili z leszczyńskiego, z Wielkopolski i do Niemiec wyjechali za pracą. Małżonkowie mieli trzech synów i córkę: Józefa juniora, Jana, Helenę zamężną Frankowską i Czesława. Józef ur. się w 1907 r. i należał do grupy strzeleńskich animatorów życia kulturalnego, był instrumentalistą i grał w miejscowym Kółku Muzycznym. Po 1945 r. zatrudniony był w jednym z inowrocławskich zakładów, jako pracownik umysłowy. Częstokroć przechodząc pod oknami domu Nadolskich dawało się słyszeć muzykę, graną podczas prób. To pan Józef wygrywał na swym instrumencie. Pamiętam jego charakterystyczną sylwetkę i biały szal, który nosił fantazyjnie przewinięty wokół szyi i wyłożony na zewnątrz, zaś w dłoniach trzymał kremowe rękawiczki ze skórki renifera. Brat jego Czesław był znanym w Strzelnie dentystą, prowadzącym przez lata prywatną praktykę. Jego małżonka Irena z Turków należała do znanych działaczek społecznych. Cechowała się wysoką kulturą osobistą. Prowadziła sklep obuwniczy, przy ul. Świętego Ducha 6. Była działaczką Stronnictwa Demokratycznego, radną powiatową w latach 1965-1975 oraz od 1973 r. przez kilkanaście lat radną miasta i gminy.

Po wojnie w budynku tym prowadzony był sklep spożywczy PSS „Społem”. Przez wiele lat sprzedawała w nim Ludmiła Makowska. W połowie lat 80-tych dom nabył rolnik Łaszkiewicz z Wójcina. W latach 90-tych XX w. po PSS zaczęła prowadzić w tym miejscu swą działalność prywatna firma usługowo-handlowa Eugeniusza Wiatrowskiego z branży RTV. W kilka lat później kolejną placówkę handlową otworzyła „Zgoda” Zenona Kazikowskiego. Zaś po przejęciu nieruchomości przez wnuka Łaszkiewicza, Dariusza, z początkiem obecnego stulecia, uruchomił on w tym miejscu lokal gastronomiczny z tarasem konsumpcyjnym od podwórza oraz klubem nocnym w piwnicy budynku. Początkowo cieszył się on dużą popularnością wśród młodzieży. Działalność ta została po kilku latach zlikwidowana, a w jej miejscu powstał sklep wędliniarski firmy „Marwoj”. Również swe podwoje zamknęła w tym miejscu „Zgoda”, a otworzyła firma kredytowa. Kolejną placówką która otworzyła tutaj swoją działalność jest Centrum Terapii „Animus“.

Zdjęcia współczesne: Heliodor Ruciński