Strzelno w latach 90. XX w. cz. 1

Przed blisko trzema laty (25 czerwca 2021 r.) opublikowałem na blogu pierwszy fotoreportaż z cyklu zdjęcia z kolekcji Klausa Mantheya: - „Rynek w latach 1991-2005 okiem turysty”. Ostatnio, po żmudnej obróbce zdjęć postanowiłem powrócić do tejże kolekcji, która przed laty trafiła do mych rąk za pośrednictwem Rainera Zobela. Tenże poinformował mnie, że Klaus zmarł i w spuściźnie zapisał mi kolekcję zdjęć  z naszego terenu, z których najstarsze pochodzą z lat międzywojennych (Stodoły, Stodólno, Strzelno...), lat 60. XX w. (Książ, Ostrowo...) etc. a najmłodsze z 2005 roku. A teraz kilka słów o samym Klausie. Urodził się 24 lutego 1940 roku w Strzelnie i nosił drugie imię Erat. Jego matką była Emma i stąd wyjechali w 1950 roku wyjeżdżając do ówczesnego DDR (NRD). Zamieszkał z matką w Hermsdorf koło Drezna. W 1959 roku matka Klausa starała się o akt urodzenia syna i wystąpiła do PPRN w Mogilnie o taki dokument. W odpowiedzi otrzymała informację, iż księga urodzeń z 1940 roku zaginęła w czasie działań wojennych i takowej nie można odtworzyć.

Korespondując przez wiele lat z Klausem poprosiłem go o więcej informacji o Strzelnie i okolicy z czasów jego dzieciństwa. Napisał mi wówczas, że wiedzę o Strzelnie zaczerpnął z opowieści swej mamy Emmy, która pochodziła z Kaiserhöh - Sławska Dolnego. Niewiele też może przekazać, gdyż ta wiedza uleciała z jego pamięci. Żałuje również, że niewiele pamięta z języka polskiego, prawie całkowicie go zapomniał. Pamiętał przekazy mamy o tym, że dziadek nakazywał żyć w zgodzie z sąsiadami i taki dawał sam przykład możliwości bezkonfliktowego życia dwóch nacji obok siebie. Pamięta nauczyciela ze Stodół Walentego Kusza, gdyż tam jakiś czas mieszkali i tam chodził do szkoły. Swój Heimat (kraj ojców) opuścili, ale on myślami ciągle tu wracał. Udało mu się odwiedzić rodzinne strony kilka razy w latach 60. XX w. i późniejszych, a szczególnie w latach 1996, 1999, 2000. Z peregrynacji po „Heimacie” zrobił wiele zdjęć, z które po jego śmierci, zgodnie z jego wolą trafiły do mnie. 

Klaus pisząc o swoich przeżyciach kilka razy napomykał o losach Niemców w Polsce po 1945 roku. Przysłał mi nieco materiałów o Centralnym Obozie Pracy w Potulicach o przesiedleniach oraz wspomniał o martyrologii rodziny Reichów z Markowic. Przesłał mi również materiały o obozie w Łagiewnikach koło Kruszwicy, w którym przetrzymywani byli od 1945 roku Niemcy z całej okolicy. Zostali oni wykorzystani jako przymusowi robotnicy. W obozie tym zginęło, jak podają źródła, kilkuset Niemców. Klaus będąc w Polsce zrobił również zdjęcia zaniedbanych cmentarzy ewangelickich na terenie powiatu mogileńskiego. Przesłał mi również – chyba w celach porównawczych – kilka zdjęć grobów polskich w Dreźnie.

Ulica Gimnazjalna z przyległościami.   

Jako, że dzieje się, oj dzieje w tej ulicy tyle, że ho, ho rozpoczynamy od niej nasz historyczny spacer. Dopowiem, że tak rozkopana ulica jak obecnie była w 1998 roku, choć nie na całej długości, kiedy to budowano kolektor do wybudowanej i oddanej do użytku w 1996 roku oczyszczalni ścieków. Jego odcinki biegły od ówczesnej ul. Rolnej, przez ul. Michelsona, wzdłuż ul. Styczniowej, łączyły się z kolektorem biegnącym od Rynku, ulicą Świętego Ducha do ul. Cegiełka, wzdłuż tejże ulicy do ul. Gimnazjalnej i jej odcinkiem do ul. Ogrodowej, wzdłuż tejże ulicy i dalej ul. Parkową do rowu i zbiornika przed oczyszczalnią ścieków. Na zdjęciach Klausa z 1998 i 1999 roku udokumentowany jest czas po tej budowie z widocznym świeżo położonym asfaltem i podłączonym w 1998 roku gazem ziemnym do poszczególnych posesji w ul. Ogrodowej.

Na ścianie frontowej tego budynku spod przemalowań widoczne  są jeszcze stare reklamy w języku niemieckim, pamiętające czasy zaborów.

Cegiełka

Ogrodowa

O Żabnie, Żabienku, dziedzicach i mauzoleum - cz. 1

Kiedy przed 50 laty za sprawą kolegi Zbigniewa Grzegorzewskiego (pracowaliśmy w OSM Mogilno) po raz pierwszy trafiłem do Żabna, a następnie Żabienka - jego rodzinnej miejscowości, dowiedziałem się wielu ciekawych historii. Jego dziadek Jan był ogrodnikiem w majętności Żabienko, stąd rodzina znała wiele ciekawych historii. Wówczas dowiedziałem się o grobowcu-mauzoleum i niewielkim cmentarzu rodzinnym właścicieli Żabna. Ta maleńka nekropolia na początku lat 70. XX w. była jeszcze w jako takim stanie. Z upływem kolejnych lat popadała w coraz większą ruinę. Jak wówczas mawiano, w murowanym mauzoleum pochowany został jeden z dziedziców, którego miejscowi nazywali masonem, czyli członkiem loży masońskiej. Czy tak było? 

Mojej dzisiejszej opowieści o Żabnie i Żabienku towarzyszyć będą dzieje rodziny Matthesów, właścicieli obu majętności, którzy zamieszkali w Żabnie pod koniec lat 30. XIX w. Byli oni Niemcami, poddanymi królów pruskich, a później cesarzy niemieckich, ewangelikami pochodzącymi z Wriezen - miasta leżącego we wschodnich Niemczech, w Brandenburgii, ok. 10 km od współczesnej granicy na Odrze. Antenat tego rodu Carl Emil Matthes (czytaj Matys) pochodził z rodziny urzędniczej, o profesji prawniczej. A więc, zaczynamy… 

Żabno

Wieś Żabno od XI wieku stanowiła część dóbr klasztornych opactwa benedyktyńskiego w Mogilnie. Od XV w. wieś dzieliła się na część folwarczną i część kmiecą. Folwark klasztorny dzierżawiony był okolicznej szlachcie, a dochody z tego tytułu płynęły do kasy klasztornej. Ten stan utrzymał się do czasu zagarnięcia tych ziem przez króla pruskiego Fryderyka Wielkiego. Po 1775 roku dobra żabieńskie zostały włączone do Rent-Amtu Mogilno, zwanego Urzędem Rentowym Domen w Mogilnie. Podobnie jak za czasów benedyktyńskich Prusacy folwark puszczali w dzierżawę. Jednym z pierwszych dzierżawców Żabna z poręki pruskiej był Jan Busse, urzędnik pruski, katolik, syn Andrzeja naddzierżawcy Domeny Strzelce. Urodził się on w 1742 roku i z rąk ojca przejął dzierżawę Żabna z przyległościami. Żonaty był z Krystyną Karoliną Babińską, z którą miał siódemkę dzieci: Krzysztofa, Andrzeja ur. w 1779 roku w Żegotkach, Józefa ur. 1782 roku w Czarnotulu, Franciszka ur. w 1783 roku w Żabnie; Antoniego dziedzica Żegotek, męża Urszuli Walickiej; Rozalię zmarłą przed 1820 rokiem, żonę Józefa Zbyszewskiego i z drugiego małżeństwa Stanisława Biesiekierskiego; Annę zmarłą po 1820 roku oraz Justynę. Zaś pozostałym rodzeństwem Jana byli: Konstancja, żona Arndta i Bogusław zmarły przed 1820 rokiem, dziedzic Wójcina.

Fragment mapy z 1832 r.

Przed 1821 rokiem Żabno trzymał w dzierżawie Marcin Cegielski. Po 1822 roku miejscowi kmiecie, którzy posiadali własny sprzężaj i trzymali w wieczystej dzierżawie łan ziemi zostali objęci procesem uwłaszczeniowym, który trwał 20 lat. Po tym okresie i spłaceniu wszystkich należności stali się właścicielami swoich gospodarstw, zwanych gburstwami. 10 listopada 1835 roku Sąd Ziemsko-Miejski w Trzemesznie w ramach sprzedaży koniecznej wyznaczył na 7 lipca 1836 roku sprzedaż folwarku wieczysto-dzierżawnego Żabno. Majętność oszacowana została na 9735 talarów 29 srebrnych groszy i 2 fenigi. 

Matthesowie

W 1836 roku folwark Żabno nabył pochodzący z Wriezen, miasta w Brandenburgii Carl Emil Matthes. W tym czasie w części dominialnej i chłopskiej było 17 domostw i 119 mieszkańców. Wszystkie budynki, zarówno mieszkalne, jak i gospodarcze były drewniane. 15 maja 1837 roku Carl Emil zawarł w Łabiszynie związek małżeński z Adeliną Wilhelminą Mathildą Amalią Krüger. Panna młoda urodziła się w 1819 roku we dworze w Mamliczu koło Łabiszyna; ochrzczoną została 1 grudnia 1819 roku w Lisewie Kościelnym. Małżonkowie Matthes mieli czwórkę - urodzonych we dworze w Żabnie - dzieci. Najstarszym dzieckiem była córka Minna Adelina Louisa ur. 20 maja 1840 roku, która poślubiła 12 października 1862 roku Emila Augusta Rolina. Emil August był kapitalistą i w 1861 roku wymieniony został jako mieszkaniec Żabna w powiecie mogileńskim. Tutaj zajmował się hodowlą koni-kuców. Małżonkowie Rolin wkrótce rozpoczęli gospodarowanie w majętności Gowarzewo koło Kleszczewa. Mieli siedmioro dzieci - sześciu synów i córkę. Drugim dzieckiem Matthesów był syn Gustav ur. w 1842 roku. Żonaty był z Barbarą Sutter (ślub w Mogilnie w 1884 r.). Gustaw zaczął od kariery woskowej i dosłużył się stopnia porucznika - otrzymał Żabienko (Streben). Trzecim dzieckiem był syn Emil Joseph - noszący pierwsze imię po ojcu - który urodził się 14 kwietnia 1845 roku i był po ojcu dziedzicem Żabna. Zmarł 5 września 1907 r. w Gdańsku. Najmłodszym dzieckiem była córka Adelina Elisabeth ur. w 1850 roku, zamężną za Otto Ludwiga Erdmanna Klahra (ślub Mogilno 1879 r.).

Gustaw Matthes w mundurze oficerskim - pan na Żabienku

W 1838 roku w Żabnie uregulowane zostały stosunki pomiędzy dominium a tutejszymi włościanami. Nowy właściciel wystawił pierwszy murowany dwór oraz stajnie, obory i inne budynki gospodarcze. Materiałem budowlanym była powszechnie stosowana wówczas cegła suszona na słońcu - tzw. peca. Majętność początkowo specjalizowała się w hodowli owiec o czym świadczy ogłoszenie z 1843 roku o sprzedaży 200 owiec mięsnych oraz 50 hodowlanych. W 1846 roku likwidacji uległ rewir leśny Żabno, z którego utworzone zostały dwa gospodarstwa o areale 88 i 99 mórg. Wystawione one zostały przez Rent-Amt Mogilno na sprzedaż. Całość tego obszaru nabył Carl Emil Matthes i przyłączył do swojej majętności. Nadto sukcesywnie skupował ziemię od włościan tzw. gburstwa, pomniejszając własność chłopską we wsi.

Przed dworem w Żabnie - pożegnanie gości

W połowie XIX w. majątek Żabno liczył 1998 mórg i był współwłasnością małżeńską. Już wówczas cieszył się dobrą oceną o czym świadczą wyniki jakie osiągnął 6 maja 1854 roku podczas wystawy rolniczej połączonej z wyścigami konnymi, zorganizowanej przez Towarzystwo Agronomiczne w Mogilnie. Dobre oceny otrzymały owce wystawione przez Matthesa z Żabna oraz jego bydło: - Krowy p. Matthesa, podobno czystej krwi szwajcarskiej, były bardzo piękne; zaprawdę mogłyby i na większej wystawie ubiegać się o pierwszeństwo. P. Matthesowi przyznano też nagrodę. Wzorowe gospodarowanie i osiągane dochody sprawiły, że od 11 listopada 1854 roku dobra Matthesów, za stosownym patentem, zaczęły nosiły miano dóbr rycerskich - Rittergut. Od tego czasu dziedzic posiadał stały mandat do sejmiku powiatowego i tytułowany był radcą.

Żabno 1911

W 1882 roku Carl Emil Matthes został wybrany deputowanym do Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego na Okręg Bydgoski. Za jego życia w 1883 roku majątek liczył 500,28 ha, w tym gruntów ornych 319,90 ha, 86,18 ha łąk i pastwisk, 85,18 ha wód (część jeziora). Specjalizował się w chowie młodego bydła rasy holenderskiej oraz hodowli koni ze stacją krycia ogierami ze stad królewskich. Majątek płacił 5883 marki rocznego podatku dochodowego. Dla porównania w 1913 roku, kiedy to właścicielem Żabna był Leo Heickerodt, było tutaj 450 ha, w tym 290 ha gruntów ornych, 68 ha łąk i pastwisk, 4 ha zadrzewień, 80 ha wód i 8 ha innych gruntów. W stajniach, oborach i chlewniach było: 55 koni, 245 szt. bydła i 200 świń. Majątek płacił 4719 marek rocznego podatku dochodowego.

Carl Emil miał brata Fernando Matthesa, Który wraz z małżonką dzierżył majątek Wszedzień k. Mogilna, o areale 3196 mórg. Były to dobra rycerskie (Rittergut), którym 16 czerwca 1856 roku przyznano stosowny patent (dóbr rycerskich). Fernando Matthes w 1876 i 1881 roku odkrył na swych gruntach cmentarzysko z późnego okresu lateńskiego ok. 100/150 p.n.e. do początki I w. n.e. z zabytkami z okresu wpływów rzymskich. Po Fernando gospodarzył syn Paul wymieniany tutaj w 1883 roku.

Rodzinny cmentarz ewangelicki Matthesów w Żabnie - 1989 r.

Po wybudowaniu na surowym korzeniu nowego folwarku Streben, Matthesowie przystąpili do całkowitej przebudowy majętności głównej, tj. Żabna. Było to ok. 1870 roku i obok nowych obór i stajni stanął również nowy dwór o cechach pałacu, dzisiaj swymi elewacjami nieprzypominający budowli pierwotnej. Była to budowla dwukondygnacyjna, podpiwniczona o cechach eklektycznych z elementami neorenesansowymi. Na skutek przebudowy w latach 70. XX w. budynek został pozbawiony wszelkich elementów ozdobnych i utracił swoje cechy stylowe. Korpus główny prostokątny, po bokach posiada dwa skrzydła znacznie zryzalitowane w obu elewacjach. Fasada frontowa siedmioosiowa, w części parteru z czterema blendami imitującymi otwory okienne, a w części piętra z dwoma blendami w ryzalitach. W części parteru otwory okienne zwieńczone półkoliście, posiadały po bokach pilastry. Na osi centralnej wejście główne poprzedzone wysokim, sześciostopniowym gankiem. Wszystkie elewacje pałacu były silnie boniowane. Budynek niegdyś zwieńczony był w elewacji głównej i dwóch bocznych oraz ogrodowej attykami, a w narożnikach ryzalitów ozdobnymi sterczynami w formie baszt. Elewacja ogrodowa - południowa ośmioosiowa z dwoma blendami centralnie rozmieszczonymi w częściach parterowych ryzalitów. Na trzeciej osi od wschodu wyjście z pałacu - dworu do ogrodów z czterostopniowym gankiem.

W tym samym czasie powstało po stronie południowej dworu założenie parkowo-ogrodowe w stylu angielskim z nowymi i licznymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych. Całość od zabudowań folwarcznych oddzielał wielki eliptyczny klomb z podjazdem pod ganek i wejście główne. Około 80 m w linii prostej, na wschód od bramy dworskiej i przebiegającej tędy drogi Mogilno - Wylatowo, senior rodu Carl Emil z małżonką Adeliną Wilhelminą założył w 1859 roku niewielki cmentarz rodowy z murowanym mauzoleum. Całość wygrodzono murowanym murem o wymiarach 10x10x10x10 i obsadzono drzewami, a drogę dojazdową szpalerami drzew lipowych. Teren wokół cmentarza urządzono w stylu parku angielskiego. Nad wejściem prowadzącym do wnętrza mauzoleum grobowego umieszczono cytat GOTTHOLD - co w wolnym tłumaczeniu z języka niemieckiego na język polski znaczy - Niech Bóg błogosławi. Przed wejściem do grobowca znajdowała się wygrodzona metalowym płotkiem zewnętrzna kwatera rodzinna. Carl Emil Matthes zmarł 29 grudnia 1888 roku w Żabnie i został jako pierwszy pochowany w mauzoleum. Obok niego spoczęła żona Adelina Wilhelmina, która zmarła 12 listopada 1891 roku w Żabnie. Już współcześnie bo w 1989 roku konserwator zabytków opisujący pozostałości po nekropolii Matthesów błędnie uznał napis - cytat GOTTHOLD jako nazwisko spoczywających tutaj właścicieli Żabna.    

Żabno dwór, elewacja widok od północnego wschodu - wygląd współczesny

Po śmierci seniora rodu schedę po nim przejął syn Emil Joseph junior. Tenże wcześniej bo 2 sierpnia 1870 roku poślubił w Mogilnie Catharinę Düwel urodzoną 10 kwietnia 1843 roku w Kobylnikach pod Kruszwicą - córkę dzierżawców dóbr. Niestety, 11 lutego 1882 roku, żona zmarła i została pochowana na cmentarzu rodzinnym w Żabnie. Emil Joseph w 1883 roku po raz drugi zawarł związek małżeński, a jego wybranką została Wally Martha Josephina z domu Lange, urodzona 9 czerwca 1865 roku w Skrzeszewie koło Mogilna (Goryszewa). Była ona córką Eduarda i Leopoldyny Kunkel. Młodzi Matthesowie mieszkali w dworze w Żabnie i mieli syna Arno ur. 14 sierpnia 1886 roku w Żabnie - oficera, porucznik oraz dwie córki bliźniaczki: Erne i Elle urodzone 22 (21) lipca 1888 roku w Żabnie.

Żabno dwór, elewacja ogrodowa  widok od południowego wschodu - wygląd współczesny

Elle Matthes 1 kwietnia 1909 roku poślubiła w Poznaniu kuzyna Richarda Rolin'a. Ten wcześniej - od 1894 roku - był żonaty z Herthą Weißer (1874-1918), z którą rozwiódł się w 1900 roku. Erne Matthes 7 stycznia 1914 roku poślubiła porucznika Waltera Hoinze. Wcześniej, Emil Joseph junior Matthes zmarł 5 września 1907 roku, podczas pobytu w Gdańsku. Jak odnotowano w annałach rodzinnych, został pochowany na cmentarzu rodzinnym w Żabnie.

Żabno dwór, elewacja ogrodowa widok od południowego zachodu - widok współczesny

Spadkobiercy majętność sprzedali Leo Heickerodt'owi, którego wymienia się w Żabnie w księdze adresowej z 1913 roku. Z analizy źródeł wynika, że urodził się on 5 maja 1876 roku w Żabikowie, przemianowanym na Haickerode - nazwa zapożyczona od nazwiska właścicieli majętności. Był synem Carla Leopolda Gotthilfa i Leopoldiny Bossmann - nosił drugie imię Georg. Uczestniczył w I wojnie światowej i figurował na liście strat z 1919 roku, w stopniu sierżanta - jako zaginiony.

O ostatnim niemieckim dziedzicu nic więcej nie udało się ustalić. Po wyzwoleniu tych ziem z jarzma niewoli pruskiej i uregulowaniach właścicielskich dóbr Żabno, majątek ten nabył Mieczysław hr. Dąmbski, starosta mogileński. Pisałem o nim w 2006 roku i niebawem po raz kolejny napiszę na blogu. W kolejnej części będzie o Żabienku...

CDN  

Foto.: Dawne Biuro Badań Zabytków w Bydgoszcz - Zabytek.pl - Archiwum bloga, Internet domena publiczna. 

Holocaust Żydów Strzeleńskich

Czytając ten artykuł chciałbym byście poczuli w swoich sercach bicie podobne temu, jakie towarzyszyło tym, którzy wzięli udział w „Marszu Żywych“, pokonując drogę śmierci swoich przodków z niemieckiego KL Auschwitz do niemieckiego KL Birkenau. Mój dziadek Władysław Woźny zginął w KL Mauthausen-Gusen, ojciec Ignacy w tym samym obozie, a wcześniej w Szczeglinie i KL Dachau 5 lat doświadczał okrucieństwa…   

Zapewne zastanawiacie się, dlaczego piszę o tym nieludzkim bycie? Otóż czynię to dlatego, by przypomnieć, że jedną z najgorszych rzeczy, jaką może zrobić człowiek człowiekowi, jest zabranie jemu marzeń, a już po jego śmierci - pamięci o nim. Nie ma historii lokalnej bez historii społeczności żydowskiej, dlatego, jako regionalista przywołuję, co jakiś czas Ich dzieje. Dzisiaj piszę o zagładzie strzelnian żydowskiego pochodzenia, których w 1939 roku 35 żyło w naszym mieście. Spośród nich 29, w tym sześcioro dzieci zginęło w Holocauście, trzech zdołało przeżyć, a o kolejnych trzech jak dotychczas nic nie wiem. Być może zmarli śmiercią naturalną i spoczęli na cmentarzu przy ul. Powstania Wielkopolskiego...

Jad Waszem (Yad Vashem) w Izraelu - Jerozolimie

W Jad Waszem (Yad Vashem) w Izraelu - Jerozolimie znajduje się Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu. Instytucja ta poświęcona jest żydowskim ofiarom Holocaustu. Termin Jad Waszem oznacza - miejsce i imię i zaczerpnięty jest z księgi Izajasza. W Instytucie znajduje się Nowe Muzeum Historyczne wraz z Salą Imion, gdzie przechowywane są dane o Ofiarach Holokaustu. To tam znajdują się dane o 132 Żydach, strzelnianach, z których 29 mieszkało do 1939 roku w Strzelnie, a pozostali urodzeni w naszym mieście, w swoim dorosłym życiu mieszkali, bądź przebywali w różnych miastach w Niemczech, Holandii, Włoszech i Francji. Wszyscy Oni zostali wymordowani w czasie II wojny światowej przez Niemców.

Z chwilą zajęcia Strzelna przez Wehrmacht i ustanowienia administracji niemieckiej miejscowa ludność została poddana prześladowaniom i eksterminacji. Szczególnie okrutnie potraktowani zostali miejscowi Żydzi, których umieszczono w październiku 1939 roku w prowizorycznym obozie przejściowym na terenie strzelnicy miejscowego Bractwa Kurkowego (obecnie ul. Sportowa - park przy stadionie miejskim zwany Jordankiem), zwanym przez strzelnian „Berezą“. Tutaj w bliżej nieznanych okolicznościach zamordowano Moritza Baschwitza, właściciela okazałej kamienicy przy ul. Powstania Wielkopolskiego 12 (Młyńska 125, a w l. 30. XX w. numerem 9), którego mieszkanie zajął ówczesny okupacyjny burmistrz Strzelna Niemiec Willy Schmiedeskamp. W „Berezie“ zginęło także dwóch kolejnych Żydów, o których będzie niżej.

Synagoga Strzeleńska - rys. Jana Sulińskiego na podstawie zdjęcia lotniczego.

Wkrótce uwięzionych w „Berezie“ Żydów odtransportowano do podobnego obozu, który mieścił się z zabudowaniach poklasztornych w Mogilnie. 12 listopada 1939 roku wyższy dowódca SS i policji Wilhelm Koppe wysłał w imieniu Heinricha Himmlera rozkaz deportacji Polaków i Żydów do Generalnego Gubernatorstwa. Mniej więcej w tym czasie do Gniezna zaczęły napływać niewielkie transporty Żydów z okolicznych powiatów, co uznano za wstępny krok do deportacji do Generalnego Gubernatorstwa. Deportowani pochodzili z pięciu powiatów Okręgu - Rejencji Hohensalza (Inowrocław), w tym z powiatu mogileńskiego czterdziestu dwóch Żydów: 6 z miasta Mogilna, 20 ze Strzelna, 10 z Gębic i 6 z Kwieciszewa. Zostali oni umieszczeni w gestapowskim obozie przejściowym zlokalizowanym w klasztorze franciszkanów przy ul. Franciszkańskiej. 

12 grudnia 1939 roku zgromadzeni tutaj Żydzi zostali stąd deportowani do Getta w Piotrkowie. Przewieziono ich wojskowym transportem samochodowym z obozu przejściowego na stację kolejową w Gnieźnie. Tam załadowano ich do wagonów i wysłano do Piotrkowa, znajdującego się w Generalnym Gubernatorstwie, około 50 kilometrów na południe od Łodzi. Większość Żydów zamieszkała początkowo w budynku fabrycznym huty szkła. Później piotrkowska Rada Starszych Żydów przygotowała w klubie sportowym Maccabi 180 łóżek wyściełanych słomą. Według raportu JDC z dnia 15 stycznia 1940 roku w Piotrkowie Trybunalskim zarejestrowano 297 deportowanych z Gniezna. Inny spis sporządzony 6 stycznia 1940 roku wspomina, że ​​47 z nich miało powyżej sześćdziesiątki, a 6 zostało sklasyfikowanych jako ciężko chorzy.

Plan Getta w Piotrkowie

 

A teraz prześledźmy los Żydów mieszkający w Strzelnie w 1939 roku, którzy zginęli w Holokauście.

Ascher Franciszka, posiadała obywatelstwo polskie, ofiara Holocaustu - została zamordowana. Wiek 51 lat. Przed II wojną światową na stałe mieszkała w Strzelnie, w Poznańskiem, w Polsce. Po wybuchu wojny deportowana w obozach przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Ascher Lydia, posiadała obywatelstwo polskie, ofiara Holocaustu - została zamordowana. Wiek 38 lat. Przed II wojną światową na stałe mieszkała w Strzelnie w Poznańskiem, w Polsce. Po wybuchu wojny deportowana w obozach przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Baschwitz Eva (Ewa) była dzieckiem, ofiarą Holokaustu - została zamordowana. Urodziła się w 1935 roku w Strzelnie, w Poznańskiem, w Polsce. Była córką Martina i They z domu Lippmann. Przed II wojną światową mieszkała wraz z rodzicami w Strzelnie i tutaj przebywała do czasów deportacji. Po wybuchu wojny deportowana w obozach przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznania z 1940 roku i Informacji o Evie Baschwitz opartej o świadectwo wuja dr. Maxa Lippmanna.

Baschwitz Flora, urodziła się w 1875 roku w Wójcinie, jako córka Arona Baschwitza i Frommet z domu Fuchs, siostra Moritza. Przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie i stąd została deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty, a stąd do Getta w Piotrkowie. Tam zginęła w wieku 67 lat. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Baschwitz Julie, z domu Fischer. Urodziła się w 1879 roku w Pleszewie. Zamężna była za Moritza Baschwitza. Ich synem był Martin - ofiara Holokaustu. Przed II wojną światową mieszkała wraz z rodziną w Strzelnie. Po wybuchu wojny deportowana w obozach przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Zginęła w wieku 61 lat prawdopodobnie w Getcie w Piotrkowie. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Baschwitz Manfred był dzieckiem, ofiarą Holokaustu - został zamordowany. Urodzony 14 października 1936 roku w Strzelnie, jako syn Martina i They z domu Lippmann, co ogłoszono w prasie, odnotowując, iż narodził się spadkobierca fortuny. Wuj Max Lippmann podał, że w chwili śmierci miał 6 lat. Przed II wojną światową mieszkał wraz z rodziną w Strzelnie, skąd był deportowany do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku i informacji o Manfredzie Baschwitzu opartej o świadectwo wuja dr. Maxa Lippmanna.

Baschwitz Martin, ofiara Holokaustu - został zamordowany. Urodził się w 1909 roku w Wójcinie koło Strzelna, jako syn Moritza i Julie Fischer z Pleszewa w Poznańskiem. Był kupcem i ożenił się z Theą z domu Lippmann, z którą miał dzieci Manfreda i Evę. Przed II wojną światową i z jej wybuchem mieszkał w Strzelnie i tutaj został przez Niemców zamordowany. Informacje o Martinie Baschwitzu oparte są o świadectwo szwagra dr. Maxa Lippmanna. Prawdopodobnie - o czym mówili najstarsi mieszkańcy Strzelna - Martin został wezwany do Magistratu przez burmistrza Willyego Schmiedeskampa i osobiście przez niego zastrzelony.

Baschwitz Moritz, urodził się w 1875 roku w Wójcinie, jako syn Arona Baschwitza i Frommet z domu Fuchs. Był kupcem w Wójcinie, a następnie właścicielem dużej kamienicy w Strzelnie przy ul. Powstania Wielkopolskiego. Żonaty był z Julie Fischer z Pleszewa. Małżonkowie byli rodzicami Martina. Przed II wojną światową mieszkał wraz z rodziną w Strzelnie. Po wybuchu wojny deportowany w obozie przejściowym w Strzelnie i tutaj w bliżej nieokreślonych okolicznościach zginął.

 

Fragment karty swiadectwa o śmierci They Baschwitz złożonego przez brata dr. Maxa Lippmanna.

Baschwitz Thea z domu Lippmann, ofiara Holokaustu - została zamordowana. Urodziła się 13 stycznia 1912 roku jako córka Ludviga i Marty z domu Krushka. Była żoną Martina Baschwitza i matką Manfreda i Evy. Gospodyni domowa. Przed II wojną światową i z chwilą jej wybuchu mieszkała w Strzelnie i stąd została deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Miejsce śmierci niemiecki obóz koncentracyjny Treblinka - niemiecki obóz zagłady. Data śmierci 1942 rok. Informacje o They oparte są o świadectwo brata dr. Maxa Lippmanna.

Dawidowicz Abraham lat 38. Był kantorem w synagodze w Strzelnie. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie. W okresie międzywojennym rabina nie było. Dojeżdżał z Inowrocławia raz w tygodniu rzezak Abraham Dawidowicz, który w 1930 r. osiadł na stałe w Strzelnie. Pełnił od tej chwili także obowiązki kantora. W czasie świąt nabożeństwa odprawiał kantor pomocniczy z Inowrocławia, opiekę ogólną sprawował od 1935 roku inowrocławski rabin Stanisław Simon. W czasie wojny został deportowany do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Dawidowicz Benjamin, był dzieckiem - 11 lat. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie. W czasie wojny był deportowany do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Dawidowicz Chaim, był dzieckiem - 7 lat. On był dzieckiem. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie. W czasie wojny był deportowany do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Dawidowicz Sara, 42 lata. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie. W czasie wojny był deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Ioskovich David, niemowlę. David Ioskovich urodził się w grudniu 1940 roku w rodzinie Samuela i Fridy. Był dzieckiem. Przed II wojną światową rodzice mieszkali w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Wielkopolsce. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Kartotece meldunkowej żydowskich mieszkańców i uchodźców z Pińska, których nazwiska zaczynają się na „I”, 1939-1941.

Ioskovich Frida, z domu Loskovich. Urodziła się w Suwałkach w maju 1920 roku w rodzinie Mozera. Była żoną Davida. Przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Kartotece meldunkowej żydowskich mieszkańców i uchodźców z Pińska, których nazwiska zaczynają się na „I”, 1939-1941.

Ioskovich Samuel, urodził się w Warszawie w Polsce w listopadzie 1915 roku w rodzinie Dawida. Był głównym księgowym i ożenił się z Fridą. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim. Informacja pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Kartotece meldunkowej żydowskich mieszkańców i uchodźców z Pińska, których nazwiska zaczynają się na „I”, 1939-1941.

Klenic Mitek, urodził się jako syn Mordechaja Klenica. Był dzieckiem. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem w Polsce. Z wybuchem wojny przebywał w Strzelnie w Polsce. Mitek został zamordowany w Shoah. Ta informacja pochodzi z zeznania przesłanego przez jego kuzynkę Sarę Zilberglet. Rodzaj materiału Strona zeznań.

Klenic Mordechaj, urodził się w Zieluniu koło Mławy na Mazowszu w Polsce w 1906 roku jako syn Hirsza i Feigi. Był kupcem i miał żonę oraz syna Mitka. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Polsce. W czasie wojny przebywał w Strzelnie w Polsce. Mordechaj został zamordowany w Strzelnie - prawdopodobnie w „Berezie“. Ta informacja pochodzi z zeznania przesłanego przez jego kuzynkę Sarę Zilberglet. Rodzaj materiału Strona zeznań.

Königsberger Cecilie, 62 lata przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem. W czasie wojny przebywała w Strzelnie i stąd została deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku.

Lesser Elisabeth, [ur. 8 sierpnia 1904 r. - MP]. Przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie. W czasie wojny przebywała w Strzelnie i stąd została deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku. Przyczyna śmierci nieznana.

Lesser Georg, był [ur. ok. 1874 r., kupiec - MP] właścicielem nieruchomości [przy Rynku 10 - MP]. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie. W czasie wojny przebywał w Strzelnie i stąd został deportowany do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku. Przyczyna śmierci nieznana.

Lesser Selma, wiek 57 lat. Przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem. W czasie wojny przebywała w Strzelnie i stąd została deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta pochodzi z Wykazu osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznańskiego z 1940 roku. Przyczyna śmierci nieznana.

Fragment karty świadectwa o śmierci Izydora Lwvina złożonego przez Gertrudę Levin.

Levin Izydor, wiek 75 lat urodził się w Strzelnie w Polsce jako syn Cedka i Rozalii. Był kupcem i żonatym z Paulą. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem. W czasie wojny przebywał w Strzelnie i stąd została deportowany do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Izydor został zamordowany w Shoah.  Miejsce śmierci - obóz Auschwitz. Informacje te pochodzą z strony zeznań przesłanych przez Gertrudę Levin.

Levin Paula, wiek 70 lat urodziła się w Strzelnie w Poznańskiem. Była gospodynią domową i żoną Izydora Levina. Przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie w Poznańskiem. W czasie wojny przebywała w Strzelnie i stąd została deportowana do obozów przejściowych w: Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Paula została zamordowana w Shoah. Miejsce śmierci - obóz Auschwitz. Informacje te pochodzą z strony zeznań przesłanych przez Gertrudę Levin.

Lippmann Leo, był kupcem strzeleńskim, urodził się w Strzelnie w Poznańskiem 18 lutego 1873 roku, jako syn Abrahama i Dorothei. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem i stąd na początku okupacji był deportowany do obozów przejściowych w Strzelnie, Mogilnie, Gnieźnie na terenie Kraju Warty i do Piotrkowa. Był żonaty z Selmą. Został zamordowany w Shoah. Miejsce śmierci obóz zagłady w Buchenwaldzie. Data śmierci 27 grudnia 1944 roku. Informacje na temat Leo Lippmanna oparta jest o zeznania bratanka dr. Maksa Lippmanna.

Fragment karty świadectwa o śmjierci Ludwiga Lippmanna złożonego przez syna dr. Maxa Lippmanna.

Lippmann Ludwig, był kupcem strzeleńskim, urodził się w Strzelnie w Poznańskiem 13 czerwca 1880 roku, jako syn Abrahama i Dorothei. Był żonaty z Martą z domu Krushka. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem i stąd na początku okupacji był deportowany do obozów przejściowych w Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty, a następnie do Getta w Piotrkowie. W grudniu 1941 roku zmarł tam lub został zamordowany. Informacja ta oparta jest o Wykaz osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznania z 1940 roku oraz zeznanie przesłanego przez jego syna dr. Maksa Lippmanna.

Lippmann Marta, z domu Krushka urodziła się na Powidzu 8 września 1882 roku, jako córka Izidora. Była gospodynią domową i poślubiła Ludviga Lippmanna. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem i stąd na początku okupacji był deportowany do obozów przejściowych w Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty, a następnie do Getta w Piotrkowie. Stąd została wysłana do obozu zagłady w Treblince, gdzie została zamordowana w 1942 roku. Ta informacja jest oparta o zeznanie przesłanego przez jego syna dr. Maksa Lippmanna.

Lippmann Miriam, lat 57. Przed II wojną światową mieszkał w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem i stąd na początku okupacji był deportowana do obozów przejściowych w Strzelnie, Mogilnie i Gnieźnie na terenie Kraju Warty. Informacja ta oparta jest na Wykazie osób prześladowanych, znajdującym się w Wykazie Żydów z terenu Poznania z 1940 roku oraz z Listy osób prześladowanych. Nie podano okoliczności śmierci.

Styopina Ella, córka Abrama. Przed II wojną światową mieszkała w Strzelnie w powiecie mogileńskim w Poznańskiem. Ella została zarejestrowana po ewakuacji w głąb Związku Radzieckiego. Informacja ta oparta jest na Wykazie osób prześladowanych, zawartym w Raportach, zawierającym nazwiska Żydów ewakuowanych do rejonu błagowieszczeńskiego z Żółkwi, Berdyczowa, Czernigowa i innych miejscowości, przedłożonym Nadzwyczajnej Państwowej Komisji Sowieckiej, 1 lutego 1944 roku; obejmuje wyszczególnienie szkód majątkowych. Nie podano okoliczności śmierci.

Kartoteka Henryka Heinza Lippmanna obrazująca drogę jego gehenny.

 

Osoby, które przeżyły Holocaust:

Lippmann Max, biogram pod linkiem: https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2022/12/spacerkiem-po-strzelnie-cz-192.html

Lippmann Berta, żona Maxa, biogram pod linkiem: https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2022/12/spacerkiem-po-strzelnie-cz-192.html

Lippmann Heinz Henryk, syna Leo i Selmy, który wraz z ojcem prowadził sklep żelaza w Rynku. Był on trzecim Żydem strzeleńskim, który przeżył Holocaust. Urodził się 13 lutego 1911 roku Strzelnie. Był kupcem i kierowcą. Przed wojną mieszkał w Strzelnie. Po deportacji ze Strzelna do Mogilna i Gniezna na terenie Kraju Warty znalazł się w getcie w Piotrkowie, gdzie pracował w Glashuette Hortensia - Hucie Szkła Hortensja. Stamtąd został wywieziony do niemieckiego obozu zagłady w Buchenwaldzie - nr obozowy 94952, a następnie do obozu KL Schlieben, skąd trafił do KL - Theresienstadt, Getto w Czechach stamtąd został wyzwolony 10 maja 1945 roku. Następnie w ramach rekonwalescencji już po wojnie przebywał w Bergen Belsen, w obozie dla przesiedleńców, a następnie zamieszkał w Trier - Trewirze w Niemczech.

Zdjęcia i ilustracje: Jad Waszem (Yad Vashem) w Izraelu - Jerozolimie, Internet domena publiczna, Wikipedia, zbiory własne autora.